Odnóża - parzyste przydatki występujące na
tagmach
stawonogów
. Pełniące funkcje (często związane z lokalizacją): czuciowe, pokarmowe, lokomotoryczne, kopulacyjne, transportowe, przędne. Ilość, budowa i rozmieszczenie odnóży jest ważna cechą taksonomiczną.
1 para
czułków
na tarczy głowowej. Odnóża kroczne na wszystkich segmentach ciała, z wyjątkiem pierwszego i ostatniego. U
trylobitopodobnych
(†Trilobitoidea) drugą parą odnóży zbliżoną w pod względem budowy do
szczękoczułków
Brak czułków. Odnóża gębowe: szczękoczułki i
nogogłaszczki
. 4 pary odnóży krocznych. Odnóża odwłokowe zanikłe lub szczątkowe, wyjątkowo u
skrzypłocza
(Limulus) pod odwłokiem znajduje się 7 par odnóży – pięć tylnych używanych jest do pływania i jednocześnie jako skrzela, a dwie przednie pełnią głównie funkcje genitalne.
Rząd:
pająki
(Araneae) posiada zwykle 3 pary
kądziołków przędnych
o stożkowatym kształcie na których wierzchołku znajdują się ujścia gruczołów przędnych.
3 pary krocznych.
Gromada:
skoczogonki
(Collembola) czułki 4-6 członowe; gatunki skaczące posiadają na odwłoku tzw. widełki skokowe i hamowidło.
Gromada:
owady
(Insecta) Gębowe opisane w
osobnym artykule
.
Skrzydła owadów
nie mają żadnych powiązań rozwojowych z odnóżami. Tułowiowe podlegają licznym przekształceniom. Para odnóży wyrasta między płytką boczną (pleurae) a płytką brzuszną (sternum). Odnóże kroczne składa się zasadniczo z: biodra (coxa), krętarza (trochanter), uda (femur), golenia (tibia) stopy (tarsus).
Gromada:
pierwogonki
(Protura) jako jedyne sześcionogi nie posiadają czułków, ich funkcję pełni pierwsza para odnóży tułowiowych. Brak przydatków na odwłoku.
Podtyp:
wije
(Myriapoda)
Na większości segmentów parzyste odnóża lokomocyjne, czasem zróżnicowane w zależności od położenia segmentu. Telson pozbawiony odnóży.
Gromada:
pareczniki
(Chilopoda) Na głowie jedna para czułków. Na każdym segmencie ciała znajduje się 1 para odnóży krocznych (wyjątek stanowią 2 ostatnie segmenty: pregenitalny i genitalny oraz pierwszy segment, na których nie ma odnóży). Pierwsza para odnóży tułowiowych tworzy tzw. szczękonóża (maxillipedes) z gruczołami jadowymi.
Gromada:
dwuparce
(Diplopoda) Jedna parze szczęk Na segmentach 2-4 znajduje się po 1 parze odnóży, na pozostałych po 2 pary.
Gromada:
skąponogi
(Pauropoda) Na 11 segmentach znajduje się 9 par odnóży krocznych. Nieliczne mają 11 par odnóży krocznych, a podrodzaj Decapauropus, o tułowiu złożonym z 12 segmentów, ma 10 par odnóży.
Gromada:
drobnonogi
(Symphyla) Przedstawiciele tej gromady rodzą się z ok. 6 parami odnóży, podczas gdy dorosły drobnonóg ma ich 12 par.
Na głowie znajdują się dwie pary czułków, trzy pary odnóży gębowych (
żuwaczki
i dwie pary szczęk). Tułów i odwłok mają liczne odnóża, w tym skrzela. Odnóża są dwugałęziste z wyjątkiem pierwszej pary czułków.
Gromada:
skrzelonogi
(Branchiopoda) Odnóża liczne, dwugałęziste, służą jednocześnie do poruszania się, oddychania i do pobierania pokarmu.
Gromada:
podkowiastogłowe
(Cephalocarida) Czułki skrócone. Tułów złożony z 8 segmentów, na 7 pierwszych prymitywne dwugałęziste odnóża, podobne budową do szczęk II par. Odwłok zbudowany z 11 segmentów pozbawionych odnóży.
Gromada:
pancerzowce
(Malacostraca): 3 pary odnóży odwłoka uczestniczą w płetwie ogonowej.
Rząd
dziesięcionogi
(Decapoda): 2 pary czułków, para żuwaczek, 2 pary szczęk, 3 pary szczękonóży, 5 par odnóży krocznych (pierwsza para przekształcona w
szczypce
) odnóża kopulacyjne i pławne na odwłoku.
Gromada:
małżoraczki
(Ostracoda) 2 pary czułków, 1 para żuwaczek, 1-2 pary szczęk, 2 pary odnóży tułowiowych krocznych.
Gromada:
łopatonogi
(Remipedia) Odnóża pływne znajdują się po bokach każdego z 32 podobnie zbudowanych segmentów. Do polowania używają jadu, który wstrzykują za pomocą przekształconych odnóży.
Gromada:
Maxillopoda
Odnóża tułowiowe pełnią funkcję lokomotoryczną lub powodują wytwarzanie prądów wodnych podprowadzających pokarm do otworu gębowego. Odnóży odwłokowych brak.