Orogeneza – (ruchy orogeniczne, górotwórczość, ruchy górotwórcze, fałdowanie) – powstawanie
gór
z przyczyn
tektonicznych
.
Współcześnie uważa się, że powstawanie gór zachodzi na granicach
płyt tektonicznych
, gdy w strefie kontaktu naprężenia prowadzą do wyniesienia jednych bloków skalnych ponad inne (jako
fałdy
lub
uskoki
), lub gdy zachodzą intensywne procesy magmatyczne – powstające wtedy góry mają charakter
wulkaniczny
. Przez lata przyjmowano, że prekursorem łańcucha górskiego jest
geosynklina
, czyli zagłębienie terenu gromadzące osady, które zostają następnie ściśnięte i wypiętrzone. Dziś odchodzi się od tego prostego obrazu w kierunku złożonej klasyfikacji możliwych warunków orogenez, wśród których tylko niektóre pasują do założeń dawnej teorii geosynkliny. Niektóre istotne aspekty związane ze współczesnymi wynikami geologii poruszone są również w artykułach:
geosynklina
,
terran
.
Zarys teorii geosynkliny
Wczesne stadium formowania geosynkliny
Dominuje tu
subsydencja
i poszerzanie obszaru geosynkliny. Występują wylewy szczelinowe skał zasadowych (
lawa poduszkowa
),
intruzje
(
dajki
,
sille
,
skały plutoniczne
synorogeniczne (wczesnoorogeniczne) i
piroklasty
, głębokomorskie osady (formacja
łupkowo
-
szarogłazowa
). Stadium kończy się powstaniem wyniesień i rozczłonkowaniem systemu geosynklinalnego.
Dojrzałe stadium przedorogeniczne
Geosynklina ulega stopniowemu skróceniu, co czasami pociąga za sobą
transgresje
morskie na platformę kontynentalną (powstaje formacja wapienna), tworzą się także archipelagi wysp i
rowy
, co zmienia reżim sedymentacyjny geosynkliny, dochodzi do formowania się głębokomorskiego osadu, jakim jest
flisz
. Wulkanizm szczelinowy zastępuje wulkanizm centralny (formacja porfirytowa –
porfiry
,
andezyty
), zwiększa się udział piroklastów. Pod koniec stadium dochodzi synorogenicznych intruzji
batolitowych
formacji
granodiorytowej
.
Ogólna inwersja i powstawanie gór fałdowych
Fałdy konsedymentacyjne, struktury grawitacyjne, nasunięcia. Powstają wyniesione obszary lądowe – wyspy. Formuje się dolna
molasa
(inaczej szlir – molasa morska), powstają osady ilaste i piaszczyste (drobne). W
lagunach
molasy tworzą się w zależności od klimatu osady węglonośne albo
ewaporaty
.
Właściwa faza orogeniczna
Wzrasta prędkość ruchów wznoszących. Występuje obniżanie rowów przedgórskich i wypełnianie ich molasą górną, która albo jest czysto lądowa, albo zawiera duży procent osadów lądowych (aluwia,
zlepieńce
, osady fluwioglacjalne). Molasa górna jest produktem niszczenia szybko wynurzanego górotworu. Subformacją molasy górnej mogą także być wapienie muszlowe – osad morski. Molasa górna często zawiera złoża
bituminów
. Spękaniami górotworu wydostaje się
magma
– powstają
stratowulkany
(formacja
andezytowo
-
liparytowa
). Występuje wulkanizm subsekwentny, finalny. Najintensywniej rozwija się tektonika grawitacyjna i formują się nasunięcia. Na końcu dochodzi do zupełnego wynurzenia górotworu i zaniku molas w wyniku wypełnienia zbiornika sedymentacyjnego.
W trakcie orogenezy dochodzi do:
Główne orogenezy
Główne orogenezy w historii geologicznej
Ziemi
to (od najmłodszej):
Dzielą się one na
fazy górotwórcze
, czyli okresy nasilenia ruchów górotwórczych na niektórych obszarach Ziemi.