Literatura polska w okresie średniowiecza -
epoka
w historii literatury polskiej przypadająca na okres od X wieku do 1500 roku.
Literatura polska epoki
średniowiecza
obejmuje okres pięciu wieków, a więc najdłuższy okres w dziejach polskiej literatury a zarazem najbardziej ubogi pod względem ilości tekstów literackich. Wiele dzieł to twórczość anonimowa, większość tekstów nie jest datowana i określenie przybliżonego czasu ich powstania możliwe jest dzięki żmudnym badaniom. Istnieje też spora liczba utworów, które nie zachowały się do naszych czasów.
Literatura w okresie przed przyjęciem chrześcijaństwa
Nie dochowały się żadne dokumenty, które mogłyby poświadczyć istnienie przedchrześcijańskiego
piśmiennictwa
na ziemiach polskich. Z pewnością istniała przedchrześcijańska twórczość
oralna
, odnotowywana przez
etnografów
. Były to pieśni, piosenki, legendy, podania, mity oraz bajki i baśnie ludowe. Echa ustnej twórczości w przekształconej formie zachowały się w ludowej twórczości na wiele wieków po zakończeniu epoki średniowiecza.
Literatura w wiekach X/XI–XIII
Okres ten to epoka panowania
sztuki romańskiej
, która trwała na ziemiach polskich dłużej niż na Zachodzie. Jej początek wiąże się z przyjęciem przez Polskę chrześcijaństwa (rok 966) i otwarcie się na wpływy kultury zachodniej. Choć sztuka romańska była na gruncie polskim przeszczepiona z zewnątrz, to jednak wytworzyła pewne cechy charakterystyczne tylko dla Polski. W tym okresie przy nowo budowanych klasztorach i katedrach powstawać zaczęły dwustopniowe szkoły:
trivium
(nauka gramatyki, dialektyki, retoryki łacińskiej) i
quadrivium
(arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). Niektóre ze szkół dysponowały dość pokaźnymi bibliotekami, np. biblioteka w
Krakowie
, jak świadczy zachowany inwentarz z 1110 roku, posiadała w swoich zasobach m.in. dzieła pisarzy antycznych (
Owidiusz
,
Stacjusz
,
Terencjusz
,
Persjusz
,
Salustiusz
), kodeksy prawnicze, podręczniki i dzieła teologiczne. Wielu Polaków wyjeżdżało wtedy na studia za granice (m.in. do
Bolonii
i na
Sorbonę
).
Piśmiennictwo w tym okresie było przeważnie łacińskie. Jego zawiązki pojawiać się zaczęły już w czasach
Bolesława Chrobrego
. Są to utwory hagiograficzne: trzy żywoty
św. Wojciecha
oraz utwór
Vita quinque fratrum
. Teksty te zostały napisane przez cudzoziemców, którzy dostosowali je do wzorców religijnego żywotopisarstwa akcentując ówczesne ideały ascezy, pokory i wiary. Kontynuatorem tego typu literatury jest w XIII wieku Polak
Wincenty z Kielc
, autor dwóch poetyckich żywotów
św. Stanisława
. Najwybitniejszymi jednak tekstami łacińskimi z tego okresu są kroniki, związane z polską rzeczywistością omawiające polskie dzieje. Autorem pierwszej z nich jest cudzoziemiec
Gall Anonim
, który w swojej
Kronice Polskiej
tworzonej za rządów
Bolesława Krzywoustego
odmalował dzieje Bolesława Krzywoustego i jego piastowskich przodków. Kolejnym kronikarzem był biskup krakowski
Wincenty Kadłubek
, który pełnił funkcję kanclerza na dworze
Kazimierza Sprawiedliwego
. Stworzył on
Kronikę
w czterech księgach, opisującą dzieje polskie od czasów starożytnych.W przeciwieństwie do dzieła Galla Anonima w kronice Kadłubka wiele jest akcentów baśniowych i fantastycznych, szczególnie w księdze pierwszej opisującej m.in. rzekome zwycięstwa Polaków nad
Aleksandrem Wielkim
i
Juliuszem Cezarem
, jednak czasy późniejsze są u niego podobnie jak i u Galla Anonima raczej zgodne z rzeczywistością i stanowią doskonałe źródło historyczne. Cennymi źródłami historycznymi są także
roczniki
powstające także w tym okresie (np.
Rocznik Świętokrzyski
). Oprócz prozy łacińskiej powstaje wtedy także łacińska poezja. Są to utwory epigramatyczne, utwory epickie (np.
Poemat o Piotrze Włostowiczu
), liryka religijna, oraz wiersze o treści specjalnej (np. poemat lekarski dominikanina
Mikołaja z Polski
). Jednym z najstarszych utworów napisanym w języku polskim jest
Bogurodzica
, pierwsze dwie zwrotki powstały prawdopodobnie w połowie XII wieku, pierwszy jej zapis pochodzi z wieku XV-tego. Pełniła ona role nieoficjalnego hymnu państwowego, śpiewana była przez rycerstwo polskie m.in. podczas
bitwy pod Grunwaldem
. W języku polskim pisany były też
Kazania świętokrzyskie
– zbiór kazań z pierwszej połowy XIII wieku, arcydzieło polskiej prozy tego okresu.
Literatura w XIV wieku
Pod koniec XIII wieku na ziemiach polskich kształtować się zaczęły początki
sztuki gotyckiej
. Za panowania
Kazimierza Wielkiego
nastąpił wielki rozwój gospodarczy, społeczny i cywilizacyjny kraju. W 1364 roku król założył Akademię Krakowską (dzisiejszy
Uniwersytet Jagielloński
), trzydziesty ósmy z kolei uniwersytet w Europie. Wiek XIV charakteryzuje się też rozwojem szkolnictwa parafialnego. Jednak rozkwit gospodarczy kraju stał się podstawą rozwoju literatury dopiero w następnym stuleciu. Piśmiennictwo tego okresu przedstawia się skromnie, nie było twórców pokroju Galla Anonima, czy Wincentego Kadłubka, ani utworów na miarę Bogurodzicy, czy Kazań Świętokrzyskich.
W XIV wieku nadal dominuje piśmiennictwo łacińskie. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był
Janko z Czarnkowa
podkanclerzy Kazimierza Wielkiego, autor
Kroniki Polskiej
w której oprócz dawnych dziejów Polski, opisane były też tematy współczesne, wzbogacone materiałem anegdotycznym i elementami autobiograficznymi. W tym samym mniej więcej czasie powstała
Kronika Wielkopolska
nieznanego autora, opisująca dzieje władców Polski. Z poezji łacińskiej na uwagę zasługuje utwór świecki Pieśń o wójcie Albercie, pisana pod wpływem dramatycznych wydarzeń tego okresu (
bunt wójta Alberta
). Nadal powstawało wtedy wiele utworów o tematyce religijnej (m.in. hymn
Gaude Mater Polonia
).
Piśmiennictwo w języku polskim reprezentują przede wszystkim przekłady
Pisma Świętego
, modlitw i innych tekstów kościelnych (np. przekład psalmów
Psałterz floriański
). W końcu XIV wieku powstał też zbiór kazań (
Kazania gnieźnieńskie
) wzorowany na pismach łacińskich z tego okresu.
Literatura w XV wieku
Wiek XV to okres rozkwitu literatury średniowiecznej, a zarazem pojawiania się nowych renesansowych pierwiastków, więc okres współistnienia i ścierania się różnych tendencji ideowych, światopoglądowych i artystycznych. Na sam początek tego okresu (rok 1400) przypada reforma Akademii Krakowskiej, która stała się dzięki niej uczelnią o europejskim poziomie. Z jej działalnością wiązały się nazwiska wybitnych profesorów i wykładowców, takich jak
Paweł Włodkowic
,
Jakub z Paradyża
,
Stanisław ze Skarbimierza
,
Paweł z Worczyna
,
Wojciech z Brudzewa
, czy
Jan z Ludziska
– pierwszy polski humanista. Dzięki tej uczelni podniósł się poziom kulturalny, wzrosła liczba szkół i ich poziom.
Piśmiennictwo polskie podobnie jak w wiekach poprzednich miało charakter łaciński i polski, ale zmienił się stan posiadania literatury pisanej w języku narodowym na jej korzyść. Wzrosła liczba utworów oraz nastąpiło ich zróżnicowanie w treści. Wiek XV przyniósł upowszechnienie kultury i pisma, czemu sprzyjał rozwój
sztuki drukarskiej
, który rozpoczął się w latach siedemdziesiątych. Twórcami i odbiorcami nie byli już tylko duchowni.
W poezji pisanej w języku polskim nadal rozwijała się poezja religijno-kościelna kontynuująca motywy wczesnego średniowiecza. Przede wszystkim były to wiersze dydaktyczno-religijne, takie jak
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
, czy
Skarga umierającego
. Powstawały wtedy bardzo liczne pieśni maryjne, przede wszystkim najpiękniejszy średniowieczny utwór polski
Żale Matki Boskiej pod krzyżem
, jak również pieśni wielkanocne, pieśni postne, pieśni pasyjne (m.in. Żołtarz Jezusów
Władysława z Gielniowa
), kolędy oraz legendy o świętych. Z tych ostatnich najwybitniejsza jest
Legenda o świętym Aleksym
. Oprócz poezji o tematyce religijnej wzrosła w ty okresie ilości i poziom utworów o tematyce świeckiej. Motywy świeckie pojawiają się wraz z religijnymi w takich utworach jak wspomniana wyżej Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Pieśni Sandomierzanina. Żywy był też nurt poezji epickiej opiewający ważne wydarzenia i postacie historyczne (np.
Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego
nieznanego autora, czy
Pieśń o Wiklefie
Jędrzeja Gałki z Dobczyna
). Poezję świecką interesowały też tematy obyczajowe (m.in.
O zachowaniu się przy stole
Przecława Słoty
). Do nurtu poezji obyczajowej należy też pierwsza polska satyra –
Satyra na leniwych chłopów
.
Z obfitej poezji polskiej pisanej w języku łacińskim, zachowało się około 80 utworów. Najwybitniejszymi twórcami tego typu poezji byli m.in.
Adam Świnka
, autor epitafium na śmierć Zawiszy Czarnego oraz
Stanisław Ciołek
, autor paszkwilów, panegiryków oraz interesującego wiersza Pochwała Krakowa (Laus Cracoviae). Z anonimowej twórczości łacińskiej zwracają uwagę zręcznie napisane wiersze miłosne, m.in. List żaka do panny (Epistola ad dominicellam).
W XV wieku powstawały też wybitne dzieła prozatorskie, zarówno pisane w języku polskim jak i łacińskim. Najwybitniejszym dziełem pisanym po polsku był apokryf
Rozmyślanie przemyskie
, czyli Żywot najświętszej rodziny. Powstały też wtedy wybitne przekłady Pisma Świętego (m.in.
Biblia królowej Zofii
i
Psałterz puławski
. Najwybitniejszym jednak prozaikiem tego okresu był piszący po łacinie
Jan Długosz
, autor dzieła
Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego
, najwybitniejszej polskiej kroniki.
Pod koniec XV wieku pojawiają się pisarze i uczeni, których twórczość znamionuję początek epoki
renesansu
, tacy jak
Grzegorz z Sanoka
,
Filip Kallimach
(z pochodzenia Włoch),
Konrad Celtis
(z pochodzenia Niemiec) oraz
Jan Ostroróg
- autor dzieła Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej (Monumentum de rei publicae ordinationemz). Z pisarzy przełomu XV i XVI wieku warto wymienić też
Jana z Szamotuł
i
Mikołaja z Wilkowiecka
, autora pierwszego polskiego dramatu
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim
, który choć napisany został w epoce renesansu, to jednak duchem tkwi w tradycji średniowiecznej.
Znane postacie okresu średniowiecza, twórcy, pisarze i poeci
-
Gall Anonim
– XII w., kronikarz
- Maurus – XII w., nieznany bliżej autor (różny od biskupa krakowskiego o tym samym imieniu) tzw.
Carmen Mauri
, poematu o
Piotrze Włostowicu
-
Wincenty Kadłubek
– XIII w., pierwszy kronikarz-Polak
-
Janko z Czarnkowa
– XIV w., kronikarz
-
Adam Świnka
– poeta
-
Przecław Słota
– XIV/XV w.
-
Jan Długosz
– XV w., kronikarz, historyk
-
Stanisław z Szadka
– XV w., dziekan
Akademii Krakowskiej
-
Jan z Szadka
– XV w., dziekan Akademii Krakowskiej
-
Andrzej Gałka
– XV w., zwolennik poglądów
Jana Husa
, autor
Pieśni o Wiklefie
i traktatów
-
Jan Łaski
– XV/XVI,
arcybiskup gnieźnieński
i
prymas
Polski
-
Erazm Ciołek
– XV/XVI, mecenas sztuki, dyplomata
-
Władysław z Gielniowa
– XV/XVI, autor pieśni religijnych w języku polskim,
błogosławiony
Kościoła katolickiego
-
Klemens z Piotrkowa
– XV/XVI, prawnik, uczony
Niepełna lista pism i ksiąg polskiego piśmiennictwa
średniowiecznego
(w porządku chronologicznym)
Kroniki
Wiersze, pieśni i inne utwory poetyckie
Inne pisma z tego okresu
Zobacz też
Źródła
- "Historia literatury polskiej w zarysie" (Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978)
Linki zewnętrzne