Tablica pamiątkowa na Wydziale Historycznym
UAM
.
Henryk Łowmiański (ur.
22 sierpnia
1898
w Daugadzie k.
Wiłkomierza
, zm.
4 września
1984
w
Poznaniu
) – polski historyk,
mediewista
, autor m.in. monumentalnych Początków Polski (w sześciu tomach, tom VI wydano już po śmierci autora).
Biografia
Urodził się
22 sierpnia
1898
r. w Daugadziach w litewsko-białoruskim
powiecie oszmiańskim
, wówczas na terenie
Cesarstwa Rosyjskiego
. Uczęszczał do szkół średnich najpierw w
Wilnie
, a potem w
Czernihowie
. W
1916
r. zapisał się na
uniwersytet
w
Kijowie
. Studia historyczne kontynuował później na
Uniwersytecie Stefana Batorego
w
Wilnie
i tam je ukończył. Tam został następnie zatrudniony i odbył swoją dalszą scieżkę naukową. Kształtował się głównie pod okiem
Kazimierza Chodynickiego
i
Stanisława Kościałkowskiego
.
Doktoryzował
się w
1924
r. pracą "Wchody" miast litewskich w XVI wieku (promotor prof.
Kazimierz Chodynicki
). Był to pierwszy doktorat z historii na odnowionym
wileńskim uniwersytecie
.
Habilitował
się w
1932
dwutomową pracą Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego. W
1933
r. objął na wileńskim uniwersytecie katedrę historii Europy wschodniej, którą piastował do
1939
r. Od
1938
członek
Polskiej Akademii Umiejętności
. Karierę naukową zatrzymał wybuch drugiej wojny światowej. W jej czasie pracował w wileńskim archiwum, gromadząc przy okazji materiały do swych przyszłych prac. Wobec przesunięcia granic Polski na zachód, musiał po wojnie szukać nowego miejsca zatrudnienia.
W
1945
r. przeniósł się najpierw na krótko do
Łodzi
, a zaraz później na zaproszenie dziekana
Wydziału Humanistycznego
Uniwersytetu Poznańskiego
Kazimierza Tymienieckiego
do
Poznania
, gdzie objął Katedrę Historii Europy Wschodniej (później przemianowaną na Katedrę Historii Narodów ZSRR). Od 1953 r. kierownik działu historii średniowiecznej Instytutu Historii PAN, od
1956
członek
Polskiej Akademii Nauk
. W latach
1951
-
1956
/
1957
kierownik katedr historycznych na
Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza
, a w latach
1956
/
1957
-
1968
był dyrektorem
Instytutu Historii UAM
. Zasiadał w komitecie redakcyjnym "Roczników Historycznych".
Zginął tragicznie
4 września
1984
r., potrącony przez tramwaj w czasie przechodzenia przez jezdnię przy ul. Grunwaldzkiej. Pochowany został w grobowcu rodzinnym małżonki na cmentarzu w podłódzkim
Rzgowie
. Dla uczczenia pamięci wybitnego historyka, jego uczniowie
30 maja
1989
(data rejestracji) założyli Fundację Historyczną im. Profesora Henryka Łowmiańskiego.
Uczniowie
Jego uczniami byli: prof.
Juliusz Bardach
, prof.
Artur Kijas
, prof.
Marceli Kosman
, doc.
Józef Morzy
, prof.
Jerzy Ochmański
, prof.
Barbara Topolska
, prof.
Leonid Żytkowicz
.
Działalność naukowa
W trakcie pracy w Wilnie, w swoich badaniach koncentrował się na dziejach Europy Wschodniej, a w jej obrębie przede wszystkim na historii Litwy i Białorusi. Jego najpoważniejsza i najbardziej twórcza praca z tego okresu to rozprawa habilitacyjna Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, w której dokonał syntezy i analizy dziejów plemion Litwinów-Żmudzinów, Łotyszów i Prusów począwszy od schyłku XIII wieku. W dwóch kolejnych przedwojennych publikacjach skupił się na uniach polsko-litewskich doby Jagiellonów, wyjaśniając źródła zainteresowań związkami z Polską ze strony Litwy oraz rolę w tych procesach
Witolda
. Wielkiemu księciu litewskiemu poświęcił też jeszcze jedną publikację, mianowicie jego biografię. Badał również dzieje pogańskich Prus, a pod koniec lat trzydziestych Białorusi - zwłaszcza miasta
Mohylewa
.
Po wojnie w znacznej mierze przeorientował się na
prahistorię
i historię wczesnośredniowieczną Polski. Najważniejsza z jego prac w tym zakresie to Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich. Łowmiański odpowiadał w niej na pytanie, jak wydajne muszą być zdolności produkcyjne społeczności, aby mogła ona wpierw wyżywić i utrzymać aparat administracji oraz drużynę wodza, a następnie całą klasę panującą z
księciem
na czele. W wyniku badań nad źródłami antycznymi i wczesnośredniowiecznymi oraz rezultatami prac archeologicznych Łowmiański przedstawił tezę, że państwo ponadplemienne w tej części świata może powstać i utrzymać swoją organizację, jeśli jego plemiona przejdą na osiadły tryb życia i uczynią głównym środkiem produkcji
rolnictwo
. Wykazał też, że w krajach słowiańskich takie warunki wystąpiły pomiędzy VI a VIII wiekiem. Przejście w tym czasie z ekstensywnej eksploatacji ziemi opartej na
gospodarce żarowej
i zastosowanie uprawy ornej za pomocą
radła
lub
sochy
zwiększyło plony na tyle, że wytworzyła się nadwyżka przeznaczona nie na cele konsumpcyjne, ale na obrót gospodarczy.
Od
1953
r. w ramach Instytutu Historii PAN podjął się opracowania nowoczesnej jak na ówczesne standardy syntezy dziejów polskich w oparciu o założenia
materializmu dialektycznego
i zredagował jego pierwszy tom obejmujący historię do roku
1764
. Następnie prowadził badania nad genezą
Rusi Kijowskiej
(zajmując stanowisko umiarkowanie antynormanistyczne - tj. ograniczające rolę
Normanów
w procesie państwowotwórczym) oraz Polski piastowskiej (w szerszym kontekście historii całej Słowiańszczyzny). Po wydaniu szeregu prac przygotowawczych w latach
1956
-
1962
, a następnie w latach
1963
-
1973
opublikował dzieło swojego życia - monumentalne pięciotomowe Początki Polski o łącznej obszerności 2431 stron. Przy okazji stworzył też publikację pomocniczą na temat pogańskich
religii Słowian
. U schyłku życia sporządził szósty tom, wydany pośmiertnie w
1985
r., który w założeniu miał być wyłącznie obszernym indeksem do poprzednich pięciu, jednakże w znacznej części stanowił on treść merytoryczną - przyczynek do całkiem nowej syntezy badanych dziejów.
Wybrane publikacje
- "Wschody" miast litewskich (1923-1924) [w:] Ateneum Wileńskim t. 1 (s. 398-466) i t. 2 (s. 1-30)
- Witold wielki książę litewski (1930)
- Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (1931-32)
- Uwagi o sprawie podłoża społecznego i gospodarczego Unii Jagiellońskiej (1934)
- Prusy pogańskie (1935) [wydanie
ang.
The Ancient Prussians (1936)]
- Wcielenie Litwy do Polski w 1386 roku (1937)
- Handel Mohylewa w XVI w. (1938)
- Struktura gospodarcza Mohylewa w czasach pomiary włócznej (1939)
- Imię chrzestne Mieszka I (1948)
- Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich (1953)
- Zagadnienia roli Normanów w genezie państw słowiańskich (1957)
- Historia Polski do roku 1764 (1957-1958)
- Geneza państwa ruskiego jako wynik procesu wewnętrznego (1962)
- Początki Polski t. I-VI (1963-1985)
- Religia Słowian i jej upadek (w. VI-XII) (1979)
- Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego (1983)
- Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich (1986)
- Prusy - Litwa - Krzyżacy (1989)
- Zaludnienie państwa litewskiego w wieku XVI: zaludnienie w roku 1528 (1998)
- Polityka Jagiellonów (1999)
Ciekawostki
- Henryk Łowmiański znany był, zwłaszcza u schyłku życia, z całkowicie regularnego uczęszczania na stanowisko swojej pracy twórczej do czytelni Biblioteki Uniwersyteckiej. Przybywał do niej z niemal idealną dokładnością codziennie ok. godziny 9.00. Tylko raz uniemożliwiono profesorowi skorzystanie z księgozbioru - w
1980
r., gdy biblioteka strajkowała i jej pracownicy odmówili mu (jak wszystkim innym) wejścia do środka. W drodze do biblioteki prof. Łowmiański był także w dniu, w którym uległ śmiertelnemu wypadkowi drogowemu. Po śmierci Łowmiańskiego, pracownicy Biblioteki Uniwersyteckiej opublikowali na łamach lokalnej prasy obszerny
nekrolog
[1].
- Część opracowań Łowmiańskiego było zupełnie nieznanych i zostało opublikowanych na podstawie odnalezionych
rękopisów
dopiero po jego śmierci. Tak było chociażby z wydaną dopiero w
1999
r. "Polityką Jagiellonów", która napisana została sześćdziesiąt lat wcześniej, jednak wówczas nie doczekała się publikacji z powodu ingerencji
cenzury
.
- Choć na
Uniwersytecie Adama Mickiewicza
Łowmiański przez wiele lat piastował kierownicze stanowiska, jednak w rzeczywistości oddany był nauce i nie lubił pracy biurowo-administracyjnej. Objawiało się to w różnego rodzaju aktach roztargnienia w czasie jej wykonywania, m.in. zatrudnionej w
Instytucie Historii
kobiecie przybił na podaniu o urlop macierzyński pieczątkę "Sprawdzono pod względem merytorycznym"[2].
- Imię Henryka Łowmiańskiego nosi największa sala wykładowa (aula) w gmachu Collegium Historicum UAM - siedzibie
Wydziału Historycznego
i
Instytutu Historii
.
Przypisy
- ↑
Gerard Labuda
, Wspomnienie pośmiertne. Dzieło życiowe Henryka Łowmiańskiego [w:]Roczniki Historyczne, t. 52 (1986), s. 248 (przypisy)
- ↑
Jerzy Ochmański
, Henryk Łowmiański [w:] Wybitni historycy wielkopolscy, red.
Jerzy Strzelczyk
, Poznań 1989, s. 394.
Bibliografia