Adolf Hitler (ur.
20 kwietnia
1889
w
Braunau am Inn
, zm.
30 kwietnia
1945
w
Berlinie
) –
polityk
niemiecki
,
malarz
,
kanclerz Niemiec
od
1933
,
führer
i kanclerz Rzeszy od
1934
, przywódca
Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP)
,
ideolog
niemieckiej odmiany
faszyzmu
zwanej od jego nazwiska
hitleryzmem
, narodowym socjalizmem lub nazizmem – od niemieckiej nazwy partii (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), twórca i dyktator
III Rzeszy
niemieckiej,
zbrodniarz wojenny
, odpowiedzialny za
zbrodnie przeciw ludzkości
.
Po objęciu obu funkcji zmieniono nazwę jego stanowiska na "Führer und Reichskanzler" (wódz i kanclerz Rzeszy). Uznawany jest przez większość historyków za osobiście odpowiedzialnego za politykę rasową nazistowskich Niemiec,
Holocaust
oraz za śmierć milionów ludzi zabitych podczas jego rządów. Agresywna
polityka zagraniczna
, którą stosował, doprowadziła do rozpętania przez Niemcy
II wojny światowej
, w wyniku której zginęło ok. 50 milionów ludzi[1].
Biografia
Drzewo genealogiczne
Miał siedmioro rodzeństwa: czterech braci i trzy siostry. Prawie wszyscy jednak zmarli jako dzieci (oprócz siostry Pauli Hitler). Rodzeństwo Adolfa Hitlera to:
Rodzeństwo przyrodnie jego ojca z drugą żoną Franciszką Matzelsberger (ślub 1883r.):
- Alos Jr. Hitler (ur. 1882) - dziecko nieślubne
- Angela Hitler (1883 - 1884)
Z trzecią żoną Klarą Pölzl (ślub 1885r.):
- Gustav Hitler (1885 - 1887)
- Otto Hitler (1887 - 1887)
- Edmund Hitle (1894 - 1900)
- Ida Hitler (1886 - 1888)
- Paula Hitler (1896 - 1960)
Wczesne lata
Urodził się w cesarsko-królewskich
Austro-Węgrzech
, w miejscowości
Braunau am Inn
, w rodzinie austriackiego urzędnika
celnego
. W edukacji nie odnosił sukcesów i nie przystąpił do
matury
.
Adolf Hitler jako niemowlę
Jego amatorską pasją stała się wówczas sztuka, zwłaszcza
malarstwo
, temat jaki najczęściej preferował to
pejzaż
górski, lub miejski, techniką jaką najczęściej się posługiwał była
akwarela
. W latach
1907
i
1908
czynił bezskuteczne wysiłki, aby studiować malarstwo w
Wiedniu
, utrzymując się ze sprzedaży malowanych przez siebie pocztówek i akwarel. Pracował przejściowo jako pomocnik
murarza
. Po dwukrotnie niezdanym egzaminie na studia opuścił
Wiedeń
. Na podstawie datowanych jego prac można wyciągać wnioski, iż po tych niepowodzeniach nadal podejmował próby powrotu do malarstwa. Zaprojektował np. symbole
NSDAP
, w tym flagę. Jako kanclerz Rzeszy zmodyfikował projekt
Volkswagena Garbusa
.
W czasie pobytu w Wiedniu znalazł się pod wpływem
socjaldemokratycznej
koncepcji partii masowej. Nawiązał kontakty z
antysemicką
organizacją
Pangermańskich
Nacjonalistów
, której przewodził
Georg Ritter von Schönerer
oraz stworzoną przez
Karla Luegera
rasistowską
Partią Chrześcijańsko-Społeczną. W
1913
wyjechał do
Monachium
, gdzie bezpośrednio po wybuchu
I wojny światowej
w
1914
walczył jako ochotnik w armii niemieckiej. W czasie wojny awansował na
kaprala
. Został dwukrotnie odznaczony
Krzyżem Żelaznym
przez adiutanta regimentu Hugo Gutmanna. O zawieszeniu broni dowiedział się w wojskowym szpitalu w
Pasewalku
, gdzie przebywał około pół roku po czasowym oślepieniu
gazem
. Kapitulację Niemiec uznał za zdradę.
Mimo braków w formalnym wykształceniu Hitler cenił wiedzę przydatną w sprawowaniu władzy. Dużo czytał, miał sporą prywatną bibliotekę. Często otrzymywał książki w prezencie od swoich współpracowników i podwładnych. Czytając książki robił notatki na ich marginesach. Po II wojnie światowej nie przykładano dużej wagi do określenia wpływu czytanych przez niego lektur na głoszoną i realizowaną politykę.
Działalność w NSDAP
Działalność polityczną rozpoczął jako
agitator
Reichswehry
. Podczas swych wystąpień wskazywał na winnych klęski Niemiec w I wojnie światowej oraz
rewolucji listopadowej 1918
, którymi jego zdaniem byli
Żydzi
,
komuniści
,
socjaldemokraci
i
liberałowie
– na fali frustracji społecznej spowodowanej klęską wojenną, zyskał tym sobie grupy zwolenników.
W
1919
wstąpił do Niemieckiej Partii Pracy (Deutsche Arbeitspartei, DAP), której nazwę w następnym roku zmieniono na
NSDAP
. 29 lipca
1921
[2] został jej przewodniczącym z tytułem
wodza
(niem.
Führer
) oraz niemalże dyktatorską władzą. W tym samym roku zreorganizował partyjne bojówki tworząc w dniu
4 listopada
1921 "Oddziały Szturmowe"
SA
(niem. Sturmabteilung) – zajmujące się później m.in. mordowaniem przeciwników politycznych, walką z
opozycją
i
pogromami
Żydów. Z partyjnego pisma
Völkischer Beobachter
, które NSDAP nabyła w grudniu 1920, uczynił ogólnokrajowy dziennik (od
8 lutego
1923
), który przez następne 25 lat stanowił jeden z filarów
propagandy
nazistowskiej.
Po nieudanym
puczu monachijskim
w dniu
8 listopada
1923
(inaczej pucz piwiarniany) został skazany na pięć lat więzienia i osadzony w
więzieniu w Landsbergu
(
1924
). Napisał tam książkę
Mein Kampf
(Moja walka), w której sformułował program ruchu nazistowskiego. Książka ta stała się swoistą "biblią" narodowych socjalistów, do 1939 została przetłumaczona na 11 języków, a jej nakład osiągnął 5 mln egzemplarzy. Jej tezy powtórzył w Das zweite Buch, książce nieopublikowanej za jego życia, a odnalezionej przez historyków w latach dziewięćdziesiątych.
Po przedterminowym zwolnieniu z więzienia w grudniu
1924
roku skupił wokół siebie grono ambitnych i bezwzględnych współpracowników, reaktywując działalność partyjną NSDAP.
7 kwietnia
1925
Hitler zrzekł się austriackiego obywatelstwa, ale dopiero w 1932 uzyskał niemieckie. Momentem kluczowym dla jego partii był kryzys gospodarczy w
1929
. Wówczas bowiem wyborcy zwrócili się w stronę dwóch skrajnych partii – komunistów i Narodowych Socjalistów.
Spotkanie członków NSDAP.
Jego partia po wyborach we wrześniu
1930
otrzymała 107
mandatów
do
Reichstagu
i stała się najpierw drugą, a potem pierwszą frakcją w parlamencie (po utworzeniu w
1931
sojuszu z niemieckimi ugrupowaniami
prawicowymi
tzw. frontu harzburskiego).
Zwycięstwo wyborcze ułatwił znacznie fakt pozyskania w 1929 przez nazistów niemieckiego przemysłowca Alfreda Hugenberga[3], który przez wiele następnych lat wspierał ich finansowo – dzięki temu NSDAP mogła zorganizować zakrojoną na szeroką skalę kampanię propagandową i zapewnić sobie stałe źródło funduszy na bieżącą działalność.
W styczniu
1932
Hitler i inni działacze nazistowscy spotkali się w
Düsseldorfie
z grupą 300 przemysłowców niemieckich[4], zaniepokojonych ekspansją komunistów niemieckich. Nazistom i Hitlerowi, jako gwarantującym interesy wielkiego przemysłu, przyrzeczono znaczną pomoc finansową, dzięki której mogli przygotować się do wyborów w marcu 1932 i zorganizować kampanię przedwyborczą. Podczas spotkania, Friedrich Thyssen, prezes koncernu stalowego Thyssen AG, powiedział iż: tylko duch narodowosocjalistyczny i duch jego przywódcy mogą zmienić losy kraju[4]. Hitlera
wsparły także inne największe niemieckie koncerny
, tylko w latach 1933-1934 koncern chemiczny
IG Farben
(oskarżony po wojnie w
procesach norymberskich
o
zbrodnie wojenne
), przekazał nazistom 84,2 mln
reichsmarek
, a koncern stalowy
Friedrich Krupp AG
12 mln do roku 1939.
W roku
1932
przegrał wybory prezydenckie, otrzymując 36,8
procent
głosów (ok. 13,4
mln
wyborców), przy wysokiej frekwencji wyborczej.
5 marca
1933
w wyborach do Reichstagu, Hitler doszedł do władzy w sposób legalny, gdy NSDAP, będące w koalicji z
Narodowo Niemiecką Partią Ludową
(niem. Deutschnationale Volkspartei, DNVP), wygrało wybory parlamentarne z wynikiem 43,9% głosów (288 na 444 miejsc w parlamencie). 30 stycznia 1933 roku w południe ówczesny prezydent Rzeszy –
Paul von Hindenburg
powierzył Hitlerowi tekę kanclerza (premiera) Rzeszy. Następnie Hitler, dzięki rozporządzeniu prezydenta Rzeszy wydanym po
pożarze budynku Reichstagu
, zastraszając przeciwników politycznych i opozycję doprowadził do uchwalenia przez
Reichstag
(parlament niemiecki) Ustawy w Celu Pomocy Narodowi i Państwu w Potrzebie (Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich) zwanej w niemieckiej historiografii Ustawą o Pełnomocnictwach (Ermächtigungsgesetz). Zaowocowało to przejęciem
pełnej władzy
, w ten sposób że wspomnianą ustawą parlament przekazywał rządowi Rzeszy kierowanemu przez Hitlera swą moc ustawodawczą.
Socjotechnika
Hitler starannie planował wszystkie wystąpienia publiczne stosując metody
inżynierii społecznej
– wychodził z założenia, iż odpowiednia oprawa przemówień aspirującego do roli przywódcy narodu charyzmatycznego
oratora
jest kluczowa do osiągnięcia sukcesu politycznego, pozwoli bowiem na kontrolowanie woli odbiorcy i ukierunkowanie jego emocji w stronę bezkrytycznego uwielbienia lidera politycznego i partii. W celu osiągnięcia pożądanych efektów godzinami ćwiczył przed lustrem gestykulację i
mimikę
, jednocześnie zlecając fotografom wykonywanie zdjęć podczas tych prób, które później bezustannie analizował pod kątem prawidłowości zastosowanych póz. Większość oratorskich gestów przejął od
monachijskiego
komika, Ferdla Weissa[3], a inne triki aktorskie m.in. od niemieckiego aktora
Fritza Langa
[3]. Przed każdym wystąpieniem osobiście sprawdzał
akustykę
hal, a swoich przemówień zwykle uczył się na pamięć.
Hitler w trakcie przemówienia w
Reichstagu
, 11 grudnia 1941
Początkowo Hitler przybrał pozę szalonego i słabo kontrolującego emocje
fanatycznego
oratora, w rzeczywistości jednak wszystkie występy były starannie opracowane przez doradców, a "szaleństwo" prezentowane tłumom na pokaz. W późniejszym okresie, zwłaszcza po zdobyciu władzy, wizerunek ten zmienił się – przemówienia nabrały cech wystąpień natchnionego lidera religijnego, osłabła też znacznie polityczna treść przekazu, który przemienił się niemalże w filozoficzne rozważania bez merytorycznej zawartości[].
Pierwowzorem wystąpień politycznych Hitlera stała się opera
Ryszarda Wagnera
,
Parsifal
[3], decydująca dla jego wyboru życiowego miało też być obejrzenie innej opery Wagnera pt.
Rienzi
. Referując stosunek Hitlera do muzyki, Danuta Gwizdalanka pisze:
- Z twórczością Richarda Wagnera zetknął się w wieku 12 lat. Zaprowadzono go wtedy na przedstawienie Lohengrina, które wprawiło go w niewysłowiony zachwyt. Parę lat później jeszcze większe wrażenie wywarła na Hitlerze opera Rienzi. Bohaterem jej libretta jest średniowieczny trybun ludowy, który pragnie wskrzesić dawną świetność Rzymu. Po zobaczeniu Rienziego na scenie opery w Linzu Hitler wpadł w takie uniesienie, że po przedstawieniu długo roztaczał przed towarzyszącym mu tego wieczora przyjacielem wizję swojego posłannictwa wobec narodu niemieckiego. "Wtedy to się narodziło", powiedział trzydzieści lat później wspominając ów wieczór i przypisując Wagnerowi "ojcostwo" swojej "misji dziejowej"[5].
W 1923 roku Hitler odwiedził Bayreuth i wkrótce stał się częstym oraz nadzwyczaj serdecznie przyjmowanym gościem rodziny Wagnerów.
- (...) 22 lipca 1924 roku, kiedy po dziesięciu latach przerwy w Bayreuth zainaugurowano kolejny festiwal oper Wagnera, stał się on wydarzeniem politycznym. W centrum uwagi znalazł się Hitler, który niedawno opuścił więzienie, Wagnera obwołano jednym z ojców duchowych narodowego socjalizmu, a przedstawienie Śpiewaków norymberskich przeobraziło się w nacjonalistyczną demonstrację."[6]
Hitler uważał, iż muzyka nieodłącznie wiąże się z polityką i w połączeniu z innymi elementami (np. naprzemienne postulowanie pomysłów zarówno radykalnych jak i
socjalistycznych
) tworzy skuteczną broń propagandową umożliwiającą pozyskanie poparcia mas społecznych. Strategia ta umożliwiła Hitlerowi opanowanie niemieckiego społeczeństwa i uzyskanie niemalże całkowitego i bezkrytycznego poparcia dla planów ekspansji militarnej w Europie i dyskryminacji mniejszości etnicznych, wynikającej ze zbrodniczych planów praktycznej realizacji nazistowskiej teorii rasowej.
Kwestie religijne
Hitler dorastał w rodzinie
katolickiej
, ale już jako chłopiec odrzucał niektóre aspekty tej religii. Po opuszczeniu domu rodzinnego nigdy nie uczęszczał na
msze
, ani też nie przyjmował katolickich
sakramentów
[7]. Przez dalszą cześć życia odnosił się do religii z niechęcią, aż po wrogość[8]. Powtarzał, że "wiarę w
Boga
powinno się tracić tak jak
pierwsze zęby
"[9].
Christa Schroeder
, sekretarka Hitlera, wspomniała w swych wydanych po latach pamiętnikach: "Hitler nie był przywiązany do Kościoła. Uważał religię chrześcijańską za przeżytek, obłudny wynalazek służący do uzależniania ludzi"[10].
Nicolaus von Below
, adiutant Hitlera, napisał o postawie religijnej Hitlera w swych wydanych po latach wspomnieniach: "Nigdy nie zauważyłem u niego żadnych oznak pobożności (...)"[11]. Wspominał także, że Hitler wygłaszał publicznie "pogróżki pod adresem Kościołów"[12]. Inny autor twierdzi, że Hitler "bez opanowania dawał się ponosić nienawiści do
Żydów
,
księży
,
socjaldemokratów
,
Habsburgów
"[13]. Istnienie u Hitlera planu rozprawienia się z chrześcijaństwem potwierdza Werner Maser, który przytacza jego słowa na ten temat. Stwierdził on mianowicie, że jeśli chodzi o
kościół katolicki
, to pewnego dnia trzeba będzie "wytrzebić go siłą"[14][15]. Traktował go jako konkurenta, ale jednocześnie realną siłę, z którą tymczasowo należy się liczyć – stały za nim bowiem znaczące warstwy
niemieckiego
społeczeństwa[16]. Plany Hitlera dotyczące rozprawienia się z religią potwierdza również były dygnitarz hitlerowski,
Hermann Rauschning
, który wspominał pewną wypowiedź Hitlera na temat Kościoła i
masonerii
. Hitler miał powiedzieć: "Teraz my jesteśmy najsilniejsi i dlatego usuniemy jednych i drugich, zarówno Kościół jak i masonerię"[17].
Hitler prezentował poglądy bliskie
agnostycyzmowi
. Jednym z mistrzów życia duchowego był dla Hitlera
Schopenhauer
[18], który uważał, że
chrześcijaństwo
jako
światopogląd
nie jest tworem
Objawienia
, lecz zostało zmontowane z koncepcji starożytnych religii pogańskich, indyjskich, egipskich i wschodnich, zwłaszcza
buddyzmu
[19]. Jeden z biografów dyktatora, były dygnitarz hitlerowski, w swych wspomnieniach opisał stosunek Hitlera do Opatrzności: "Gdzie jednak jest Bóg, o którym wielokrotnie wspomina w swoich tyradach Hitler, nazywając go Opatrznością i Wszechmogącym? Bóg to człowiek piękny, człowiek boski, (...). Bóg to sam Hitler"[20]. Ponadto Hitler wierzył w idee
Arthura de Gobineau
, mówiące o międzyrasowej walce o przetrwanie. Gobineau opisał rasę aryjską, jako tę, którą Opatrzność wybrała do niesienia pochodni cywilizacji. W koncepcji Hitlera
Żydzi
byli wrogami wszelkiej cywilizacji.
Publicznie, kwestie religijne traktował w sposób instrumentalny, użyteczny dla swej
polityki
. Chwalił chrześcijańskie dziedzictwo, niemiecką kulturę chrześcijańską i wiarę w
Jezusa Chrystusa
[21]. Jednocześnie w swoich przemówieniach i publikacjach podkreślał, że chrześcijaństwo jest jego główną motywacją do
antysemityzmu
. Oznajmił też, że: "Jako chrześcijanin nie mam powinności do bycia oszukiwanym, ale mam powinność do bycia wojownikiem o prawdę i sprawiedliwość"[22][23]. Dualizm oficjalnych i nieoficjalnych postaw oraz obsesje antyżydowskie i
antyklerykalne
potwierdzają relacje z ostatnich lat jego życia, kiedy to wspominał motyw tzw. judeochrześcijaństwa, wskazując na żydowskie wpływy w wierzeniach chrześcijańskich. W szczególności podkreślał to w wypowiedziach krytycznych względem
Watykanu
.
Co więcej, na potrzeby nazizmu został stworzony specjalnie spreparowany system wierzeń, oparty na terminologii chrześcijańskiej – tzw. "
pozytywne chrześcijaństwo
"[24]. Został on oczyszczony z wszelkich obiekcji, jakie Hitler wysuwał wobec chrześcijaństwa, a Jezus przedstawiany był w nim jako bojownik antyżydowski. W
SS
promowany był ideał Niemca wierzącego w Boga, ale oderwanego od konkretnego wyznania. Hitler często wyrażał się w duchu
darwinizmu
: "
Wyższa rasa
podporządkowuje sobie niższą
rasę
... prawo, które widzimy w naturze, i które możemy uważać za jedyne wyobrażalne prawo."[25]; "Wyzwoliłem Niemcy od głupich i poniżających mitów
sumienia
i
moralności
... Wyszkolimy młodych ludzi, przed którymi świat będzie drżał. Chcę młodych ludzi zdolnych do przemocy - władczych, nieustępliwych i okrutnych."[26].
Spośród wyznań chrześcijańskich Hitler faworyzował
protestantyzm
, który jest najbardziej otwarty na reinterpretację. W odróżnieniu od innych prominentów nazistowskich nie skłaniał się ku wierzeniom
ezoterycznym
,
neopogaństwu
i
okultyzmowi
. Wyśmiał je w "
Mein Kampf
"[27]. Wyrażał uznanie dla
islamskiej
tradycji militarnej. W prywatnej rozmowie z osobą zaufaną miał wyrazić opinię:
- Religia mahometańska pasowałaby do nas dużo bardziej niż chrześcijaństwo. Dlaczego musiało to być chrześcijaństwo z jego potulnością i słabością..."[28].
Okres po dojściu do władzy
30 stycznia
1933
roku, dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery, został kanclerzem (powołany na to stanowisko przez
Paula von Hindenburga
), i stanął na czele koalicyjnego rządu. Poparcia specjalnym pełnomocnictwom dla jego
gabinetu
udzieliła chadecka Partia Centrum.
27 lutego
1933
spłonął
Reichstag
. Hitler – przy biernej postawie prezydenta
Hindenburga
, rozwiązał
parlament
i wykorzystał pożar do rozprawy z komunistami i uchwalenia w dniu
28 lutego
1933 ustawy O ochronie narodu i państwa (niem. Zum Schutz von Volk und Staat), faktycznie zawieszającej prawa obywatelskie i konstytucję Republiki Weimarskiej.
23 marca
1933 przyjęto kolejne prawo, Ustawę o pełnomocnictwach (niem. Ermächtigungsgesetz), oznaczającej w praktyce przekazanie Hitlerowi pełni władzy, gdyż ta ustawa konstytucyjna dawała prawo rządowi Hitlera do uchwalania ustaw (bez zgody Reichstagu).
5 maja
Hitler doprowadził do rozbicia Wolnych
Związków Zawodowych
. "Skoncentrowane" finansowanie partii w znacznym stopniu przejęła utworzona w tym celu
1 czerwca
przez wielkich przemysłowców Fundacja Gospodarki Niemiec Adolfa Hitlera (niem.
Adolf-Hitler-Spende der deutschen Wirtschaft
).
Faktyczny monopol polityczny
NSDAP
został ostatecznie potwierdzony przyjęciem
14 lipca
1933 Ustawy o zapobieganiu tworzenia nowych partii (niem. Gesetz gegen die Neubildung von Parteien), na mocy której zakazano działalności wszystkich, poza NSDAP, partii politycznych. Władza Hitlera ugruntowała się na dobre po przeprowadzonych
12 listopada
wyborach parlamentarnych, w których partia nazistowska zdobyła 92,2% głosów.
Wobec spadku wpływów wyborczych
NSDAP
, rozprawił się z opozycją, tworząc dla określonych grup ludności (
Żydzi
,
homoseksualiści
,
Cyganie
, antyhitlerowcy, księża oraz
socjaldemokraci
)
obozy koncentracyjne
. Pierwszy z nich powstał w
Dachau
,
22 marca
1933[29]. Później, w czasie wojny, obozy te zapełniły się także więźniami z terenów okupowanych.
Po śmierci
Hindenburga
w dniu
2 sierpnia
1934
nie przeprowadził nowych wyborów prezydenckich, uznając, że urząd prezydenta został zawieszony. Na mocy przyjętej dzień wcześniej,
1 sierpnia
1934 Ustawy o Naczelniku Rzeszy Niemieckiej (niem. Gesetz über das Staatsoberhaupt des Deutschen Reiches), połączył urzędy prezydenta i kanclerza, przejmując ich kompetencje jako Wódz i Kanclerz Rzeszy (niem.
Führer
und Reichskanzler) oraz został wodzem naczelnym
Reichswehry
.
Po uzyskaniu pełni władzy podjął działania w polityce zagranicznej Niemiec, zmierzające do uspokojenia opinii światowej. W tym celu zastosował zarówno gesty pojednawcze i propagandowe, mające na celu ukazanie pokojowego stylu sprawowania władzy. W maju
1933
wygłosił w Reichstagu wielką przemowę pokojową, w tym samym miesiącu przedłużył porozumienie z
ZSRR
(tzw.
Układ w Rapallo
z
1922
). Pragnąc zaprezentować się jako zwolennik
Kościoła
, doprowadził w lipcu
1933
do podpisania
konkordatu
z
Watykanem
– w cztery lata później,
15 marca
1937
, papież
Pius XI
potępił nazizm w
encyklice
"
Mit brennender Sorge
" (pol. z palącą troską). W styczniu
1934
doprowadził do podpisania pomiędzy Polską i Niemcami układu o niestosowaniu przemocy (tzw. układ o nieagresji), proponując jednocześnie podobne porozumienia dwustronne z
Francją
i
Czechosłowacją
– w tym czasie prowadził już niejawne przygotowania do następnej wojny. Nie chcąc być związanym zobowiązaniami międzynarodowymi, w październiku
1933
podjął decyzję o wystąpieniu Niemiec z
Ligi Narodów
.
W
1934
roku bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonie
SA
oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas tzw.
nocy długich noży
z
29
na
30 czerwca
zamordowano około 400 osób, oskarżonych potem o przygotowywanie zamachu stanu, w tym najbardziej zagrażającego hitlerowskim planom hegemonii politycznej
Ernsta Röhma
i poprzedniego kanclerza
Kurta von Schleichera
.
Od chwili objęcia władzy w
1933
, Hitler pogłębiał nazyfikację struktur państwowych i
totalitarną
kontrolę nad jednostką. W tym celu zaczął przeprowadzać uniformizację, tzw. "ujednolicenie" (niem.
Gleichschaltung
) wszystkich dziedzin życia społecznego, politycznego i kulturalnego. W związku z tym procesem Hitler m.in. zlikwidował
autonomię
krajów związkowych Niemiec, wprowadził też nowy podział administracyjny kraju na okręgi (niem. Gau), gdzie władzę sprawowali miejscowi namiestnicy NSDAP. Proces unifikacji zgodnej z
doktryną
narodowego socjalizmu obejmował także
związki wyznaniowe
, nad którymi naziści próbowali zacieśniać kontrolę państwa – głównie dotyczyło to dominujących w Niemczech wyznań
protestantyzmu
i
katolicyzmu
. Różna sytuacja tych kościołów spowodowała, iż zastosowano wobec nich odmienne środki nacisku. Ujednolicenie objęło w różnym stopniu sferę
kultury
i życia społecznego – m.in.
30 stycznia
1937
Hitler zakazał przyjmowania przez Niemców
Nagrody Nobla
[30] ustanawiając jej nazistowską wersję – "Niemiecką Nagrodę Narodową w Dziedzinie Nauki i Sztuki". Jako pierwszy został nią wyróżniony przez Hitlera niemiecki konstruktor
Ferdinand Porsche
.
W drugiej połowie lat 30. Hitler doprowadził do podpisania szeregu sojuszy międzynarodowych umacniających reżim faszystowski, w dniu
25 listopada
1936
doszło do podpisania
paktu antykominternowskiego
wymierzonego w komunistyczny
Komintern
, choć rzeczywisty charakter tego porozumienia miał cechy sojuszu polityczno-gospodarczego państw aspirujących do władzy nad światem. Kolejnym porozumieniem był zawarty
22 maja
1939
pakt stalowy
i jego rozszerzenie z
27 września
1940
,
pakt berliński
– od tego momentu jego sygnatariusze, Niemcy,
Włochy
i
Japonia
tworzyły faktyczny sojusz zwany
państwami osi
, działający w latach 1940-
1945
.
Polityka zagraniczna w latach 30.
Hitler rozpoczął politykę zbrojeń i "pokojowych podbojów".
16 marca
1935
wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej w nowo utworzonych siłach zbrojnych –
Wehrmachcie
.
7 marca
1936
zerwał
traktat lokarneński
remilitaryzując
Nadrenię
.
12 marca
1938
doprowadził do przyłączenia
Austrii
do Niemiec (
Anschluss Austrii
). Pozorując działania pokojowe,
18 września
1938
na zjeździe NSDAP w
Norymberdze
, potwierdził uznanie granic z
Polską
i
Francją
za ostateczne[31]. Uległe wobec jego żądań
Francja
i
Wielka Brytania
udzieliły zgody
29 września
1938
, na mocy postanowień
układu monachijskiego
, na zajęcie
Kraju Sudetów
w październiku
1938
. W konsekwencji spowodowało to w
1939
rozbiór
Czechosłowacji
i utworzenie przez Hitlera w dniu
16 marca
1939
protektoratu Czech i Moraw
. W tydzień później,
22 marca
1939, Hitler zmusił
Litwę
do przekazania Niemcom okręgu
Kłajpedy
.
W marcu
1939
rozkazał ostateczne opracowanie planów agresji na Polskę, znanych jako
Fall Weiss
. Wcześniej, w lutym
1939
, przejął osobiście dowództwo nad niemieckimi siłami zbrojnymi.
11 kwietnia
zaakceptował plan "Fall Weiss",
28 kwietnia
1939 Hitler wygłosił słynne przemówienie w Reichstagu, w którym otwarcie ogłosił plany uzyskania przez Niemcy "przestrzeni życiowej" na wschodzie (niem. Lebensraum), nazwał twórców
systemu wersalskiego
"podżegaczami wojennymi"[32], ogłosił jednostronne anulowanie niemiecko-brytyjskiego układu morskiego z
1935
, powtórzył "ostateczne" żądania wobec państwa polskiego (m.in. sprawa tzw.
korytarza gdańskiego
) – oraz iż polsko-niemiecki pakt o nieagresji z
1934
stracił swoją moc, gdyż rzekomo został "jednostronnie pogwałcony przez Polskę i wobec tego nieobowiązujący"[32], mimo iż jeszcze
4 stycznia
1939 w Berlinie, w rozmowie z polskim ministrem spraw zagranicznych
Józefem Beckiem
, zaproponował przedłużenie paktu o 25 lat, uzależniając to jednak od zgody Polski na budowę eksterytorialnej autostrady z niemieckiego Pomorza na zachodzie do
Prus Wschodnich
, przebiegającej przez polskie ziemie.
Hitler przez cały 1939 rok zgłaszał pretensje do
Gdańska
, domagając się likwidacji polskich uprawnień do tego miasta gwarantowanych przez
Ligę Narodów
.
23 sierpnia
1939
z jego inicjatywy podpisano układ ze
Związkiem Radzieckim
, znany jako
pakt Ribbentrop-Mołotow
. Był to faktyczny wstęp do
II wojny światowej
. Wykonując założenia paktu,
1 września
1939
wojska niemieckie
zaatakowały Polskę
wkraczając na jej terytorium bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny. Działania te zgodnie z przewidywaniami Hitlera nie pociągnęły za sobą reakcji zbrojnej
Francji
i
Wielkiej Brytanii
. Kraje te poprzestały na wypowiedzeniu
3 września
wojny III Rzeszy, ograniczając się do pozorowanej demonstracji siły w strefach przygranicznych, rozpoczynając okres tzw.
dziwnej wojny
.
"Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej"
Adolf Hitler był inicjatorem akcji planowej zagłady Żydów w terminologii nazistowskiej zwanej ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej (
niem.
Endlösung der Judenfrage
), która jako całość prześladowań i eksterminacji tego narodu określana jest mianem
Holocaust
. W wyniku tej polityki wymordowano 5.5 – 6 milionów Żydów. Doprowadził do podpisania dyskryminujących Żydów
ustaw norymberskich
w dniu
15 września
1935
, czego dalekim skutkiem były masowe pogromy mniejszości żydowskiej w Niemczech, określane jako
noc kryształowa
(niem. Kristallnacht) z 9 i
10 listopada
1938
.
Polityka rasowa
Hitler dążył do usunięcia również
Cyganów
, jako tzw.
podludzi
(
niem.
Untermenschen), a także izolacji i wyniszczenia niemieckich
homoseksualistów
. Wszczął programy masowych mordów na osobach chorych psychicznie. Około 51 milionów
Słowian
zamieszkujących Europę Środkowo-Wschodnią planowano usunąć poprzez eksterminacje czy przesiedlenia na wschód, głównie na
Syberię
(zgodnie z tak zwanym
Generalnym Planem Wschodnim
(niem. Generalplan Ost). Zakładano też
germanizację
elementów określanych przez pseudonaukowe wytyczne niemieckiej teorii rasowej jako "wartościowe rasowo".
Polscy rolnicy wysiedlani z Zamojszczyzny, zima 1942/1943
Plan ten składał się z dwóch części, tzw. Mały Plan (niem. Kleine Planung), który przewidywał wymordowanie całej polskiej elity i inteligencji – został w większości zrealizowany na terytorium Polski. Natomiast druga część, tzw. Duży Plan (niem. Grosse Planung), został zapoczątkowany wielką
akcją przesiedleńczą na Zamojszczyźnie
, jednak wskutek sprzeciwu polskiego ruchu oporu, podczas
powstania zamojskiego
, nie został zrealizowany do końca – tym samym główne plany przesiedleńcze przesunięto na okres powojenny. Istniały różne wersje Generalnego Planu Wschodniego, np. jedna z nich przewidywała realizację projektu autorstwa nazistowskiego architekta Huberta Grossa, który opracował plany zburzenia 95% powierzchni zabudowanej
Warszawy
i wybudowanie w tym miejscu tzw. "Nowego niemieckiego miasta Warszawa" (niem. Die neue deutsche Stadt Warschau) oraz włączenie do niego
Planu Pabsta
– w miejscu
Zamku Królewskiego w Warszawie
zamierzano wybudować nazistowską Halę Ludową (niem. Volkshalle). Plany niemieckie odnośnie Warszawy (m.in. grabież dzieł sztuki i zniszczenie Zamku Królewskiego) Hitler zaaprobował osobiście
4 października
1939 w Berlinie[33].
Kolejnym elementem planu była zinstytucjonalizowana akcja
rabunku dzieci
(w jej ramach także akcja specjalna
Heu-Aktion
, podczas której pochwycono dzieci i młodzież także z terytorium dzisiejszej
Białorusi
i
Ukrainy
), praktycznie realizowana na wschodnich terytoriach okupowanych wobec różnych narodów, największe straty poniosła Polska. Trudne szacunki liczebne wywózek polskich dzieci, opracowane na podstawie ocalałych archiwów niemieckich i zeznań funkcjonariuszy jednego z głównych wykonawców akcji rabunku dzieci, towarzystwa
Lebensborn
mówią o dziesiątkach tysięcy[34][35], zwłaszcza małych dzieci i niemowląt. Historycy zajmujący się tym tematem, oceniają liczbę dzieci poddanych przymusowym przesiedleniom i
germanizacji
w ramach programu rabunku dzieci na ok. 200 000[36][37][35]. Do innych zbrodni nazistowskich które aprobował Hitler, należy zaliczyć także akcję mordowania ludzi z różnych względów uznanych przez niemiecką eugenikę za "bezwartościowych", przeprowadzaną pod kryptonimem
Akcja T4
.
Okres końcowy
W wyniku działań wojennych przez pewien czas znaczna część Europy znalazła się pod panowaniem niemieckim. W
1941
zdecydował się na uderzenie na
ZSRR
– niemiecka armia przystąpiła do realizacji
planu Barbarossa
. Po przegranej
bitwie pod Moskwą
(grudzień
1941
) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie kierowania się względami ideologicznymi bardziej niż militarnymi doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR.
W latach
1943
-
1944
skoncentrowane uderzenia
alianckie
odebrały III Rzeszy inicjatywę na wszystkich frontach. Po rozpoczętym przez aliantów
6 czerwca
1944
lądowaniu w Normandii
, Hitler nie mógł się zdecydować na konkretny wariant obrony, nie odpowiadał mu zarówno plan
Erwina Rommla
jak i
Gerda von Rundstedta
. W konsekwencji armia niemiecka utraciła szansę na skuteczną obronę Normandii, a
17 czerwca
1944 Hitler oskarżył generałów i
Wehrmacht
o tchórzostwo.
Do końca wojny liczył na skonstruowanie przez naukowców niemieckich, a następnie wprowadzenie do masowej produkcji "cudownej broni" (niem.
Wunderwaffe
), która pozwoliłaby mu zmienić losy wojny – wiązał duże nadzieje z
pociskami rakietowymi
V1
i
V2
, jednak jego oczekiwania w tej mierze nie sprawdziły się, gdyż "Wunderwaffe" pojawiły się zbyt późno i w zbyt małej liczbie. W obliczu zbliżającej się klęski Niemiec
20 lipca
1944
grupa spiskowców z
Clausem von Stauffenbergiem
na czele dokonała w
Wilczym Szańcu
nieudanego zamachu
na życie Hitlera.
W
1945
, wobec nieuchronnej klęski III Rzeszy, pozbawił przywilejów i stanowisk przywódców nazistowskich, których uważał za zaufanych (
Himmlera
i
Göringa
) – za próbę porozumienia się z
aliantami
.
29 kwietnia
1945 w swoim testamencie politycznym Hitler pozbawił Himmlera członkostwa w
NSDAP
. Göring został uznany przez Hitlera za zdrajcę, gdy
23 kwietnia
1945 zadeklarował gotowość zastąpienia Hitlera i podjęcia negocjacji z aliantami – z polecenia Hitlera został pozbawiony wszystkich stopni wojskowych, wyrzucony z partii nazistowskiej, a następnie aresztowany przez
SS
w dniu
25 kwietnia
1945. Hitler wydał również
27 kwietnia
1945 rozkaz zamordowania Göringa, jego żony i córki – jednak oficer SS Bernhard Frank, który polecenie otrzymał, wykorzystując wojenne zamieszanie odmówił jego wykonania.
Okładka amerykańskiej gazety z
maja
1945
.
30 kwietnia
1945
, podczas oblężenia
Berlina
, Hitler wraz z poślubioną dzień wcześniej
Ewą Braun
popełnił samobójstwo
. Powszechnie przyjmuje się, że uczynił to strzelając z pistoletu w usta lub rozgryzając fiolkę z
cyjankiem
(niektórzy, głównie sowieccy historycy utrzymują, iż w rzeczywistości został zastrzelony przez swoich adiutantów lub straż przyboczną), w
podziemnym schronie pod gmachem Starej Kancelarii Rzeszy
w
Berlinie
(wcześniej zarządzając w celu zbadania skuteczności trucizny, otrucie swojego psa –
Blondi
). Miał wtedy 56 lat.
9 czerwca
2006
w miejscu gdzie był
schron Führera
odsłonięto tablicę informująca zarówno o budowli, jak i o fakcie popełnienia w tym miejscu samobójstwa przez Hitlera.
Zwłoki dyktatora i jego małżonki zostały spalone przez
esesmanów
ze straży przybocznej. Informacje o okolicznościach śmierci i fakt bezspornej identyfikacji odnalezionych w Berlinie przez Rosjan zwłok obojga został na wiele lat utajniony, gdyż prawda nie odpowiadała wersji głoszonej przez oficjalną propagandę.
W latach
1946
-
1949
NKWD
prowadziło przesłuchania
Ottona Günschego
– zastępcy osobistego adiutanta Hitlera oraz
Heinza Lingego
– ordynansa Hitlera i innych świadków ostatnich chwil w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy. Ich zeznania, wyjaśniające okoliczności samobójstwa i spalenia zwłok, zostały utajnione i zamknięte w osobistym archiwum Stalina. Po raz pierwszy dostęp do materiałów śledztwa umożliwił Komisji Ideologicznej Komitetu Centralnego
KPZR
Chruszczow
w
1959
, ale dopiero po otwarciu archiwum partyjnego w
1991
stały się dostępne dla historyków.
Było to powodem powstania hipotez mówiących, że w rzeczywistości Hitler uciekł z oblężonego Berlina i wyjechał do
Argentyny
. Przeciwko ich prawdziwości świadczył między innymi fatalny stan psychiczny i fizyczny Hitlera (m.in. w styczniu
1945
stwierdzono u niego
chorobę Parkinsona
).
Spalone szczątki byłego przywódcy III Rzeszy zostały pogrzebane we wschodnich Niemczech przez agentów
KGB
, a w
1970
ostatecznie spalone. W
1993
w byłych archiwach radzieckich znaleziono dwa fragmenty czaszki, mające należeć do Hitlera[38].
Zakres władzy i odpowiedzialności
Otwarte pozostaje pytanie czy tylko Hitler jest odpowiedzialny za całe zło, jakie wydarzyło się w okresie III Rzeszy. Głośny spór toczy się pomiędzy dwoma grupami naukowców: tzw. intencjonalistami (
Hannah Arendt
, Eberhard Jäckel,
Alan Bullock
, Karl Dietrich Bracher czy Klaus Hildebrand), którzy wskazywali, że wszystko co działo się w Rzeszy, nie mogło mieć miejsca bez wiedzy Hitlera oraz tzw. funkcjonalistami (Martin Broszat, Hans Mommsen, Uwe Dietrich Adam), którzy zwracają też uwagę na ważki element rywalizacji o wpływy i ścierania się różnorakich koncepcji w ramach reżimu nazistowskiego oraz na charakter władzy Hitlera. Polski historyk, badacz ideologii nazistowskiej, Wojciech Wichert, podkreśla znaczenie cech charakterologicznych Hitlera: "nie był z natury człowiekiem usystematyzowanym i zahartowanym w ciężkiej pracy; cechowało go pospolite lenistwo i brak punktualności. Adolf Hitler, w odróżnieniu od innych liderów politycznych tamtego czasu, poświęcał niewiele czasu na roztrząsanie arkan wewnętrznej polityki, które przekazywał z reguły swoim współpracownikom, albo w ogóle nie zaprzątały one jego głowy. Zamiast zajmowania się pilnymi sprawami bieżącymi, Hitler przebywał w swoim ulubionym Obersalzbergu, w posiadłości Berghof"[39].
Odznaczenia (lista niepełna)
Gabinet Hitlera
Rząd Hitlera istniał od
zagarnięcia władzy
30 stycznia
1933
aż do jego śmierci
30 kwietnia
1945
(łącznie 12 lat i 3 miesiące).
Dziedzictwo
Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze
uznał cztery organizacje powołane przez Hitlera (
NSDAP
,
SS
,
SD
i
Gestapo
) za przestępcze.
Artykuł 6 statutu Trybunału zaliczył do zbrodni hitlerowskich:
- Zbrodnie przeciw pokojowi: ściślej – planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny napastniczej, albo wojny gwałcącej traktaty, umowy i porozumienia międzynarodowe, lub udział w planie, którego celem jest dokonanie wymienionych czynów;
- Zbrodnie wojenne: złamanie prawa wojennego, w tym złe traktowanie i deportacje do niewolniczych obozów ludności z terytoriów okupowanych, morderstwa i złe traktowanie jeńców wojennych, plądrowanie publicznej i prywatnej własności, niszczenie miast i wsi, dewastacja nie podyktowana względami strategicznymi;
- Zbrodnie przeciw ludzkości: morderstwa, niewolniczą eksploatację i inne nieludzkie czyny popełniane przeciw cywilom przed i w trakcie wojny.
W wielu krajach głoszenie poglądów politycznych zbliżonych do faszyzmu/hitleryzmu jest zakazane z mocy prawa. W Polsce regulują to:
-
Kodeks karny
(Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. z późniejszymi zmianami): "Art. 256: Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2."
- Uchwała
Sądu Najwyższego
z dnia 28 marca 2002, I KZP 5/02 (OSNKW 2002/5-6/32): "Propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie polegające na publicznym prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego."
-
Konstytucja RP
: "Art. 13: Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur i członkostwa."
Kultura masowa
Hitlera przedstawiono między innymi w filmach:
-
Dyktator
– film w reżyserii
Charlesa Chaplina
z
1940
, w którym odgrywa on także główną rolę parodiując postać Hitlera (w filmie Chaplin występuje jako Hynkel i jednocześnie wciela się w postać żydowskiego fryzjera). Swastyka zastąpiona została przez dwa symbole iks. W III Rzeszy dystrybucja tego filmu została zakazana, a w powojennych Niemczech jego pierwsza projekcja odbyła się w
1998
.
-
Hitler - ostatnie 10 dni
– dramat wojenny w kooperacji włosko-brytyjskiej z
1973
roku. Wyreżyserowany przez Ennio De Concini. Akcja rozgrywa się w ostatnich dniach wojny w berlińskim bunkrze. Obraz przedstawia charakter dyktatora, dążącego do panowania nad światem i to do ostatnich sekund swojego życia. Usiłuje przy tym odpowiedzieć na pytanie czy był zwykłym człowiekiem spełniającym swój obowiązek wobec kraju czy politykiem, którym zawładnęły jego własne wizje. Rolę Hitlera odtwarza
Alec Guinness
.
-
Hitler: Narodziny zła
– miniserial produkcji
kanadyjskiej
i
amerykańskiej
z
2003
, który pokazuje, jak Adolf Hitler doszedł do władzy po pierwszej wojnie światowej. Film skupia się na tym, jak rozgoryczone, rozdarte politycznie i ekonomicznie niemieckie społeczeństwo pomogło wspiąć się Hitlerowi na szczyt. "Hitler: Narodziny Zła" pokazuje również jak nienawiść do Żydów stała się centrum jego poselstwa politycznego w Niemczech i znalazła szeroki oddźwięk wśród narodu niemieckiego.
-
Upadek
– produkcji
niemieckiej
z
2004
, ukazujący ostatnie dni z życia Hitlera, które spędził w swoim
berlińskim
bunkrze
. Rolę Hitlera zagrał
Bruno Ganz
.
-
Adolf H. - Ja wam pokażę
– wyreżyserowana przez
Daniego Levy
komedia wojenna z
2007
. Był pierwszym w Niemczech filmem tego gatunku traktującym o Hitlerze. Film jest spojrzeniem na sylwetkę wodza III Rzeszy poprzez pryzmat czarnego humoru i satyry. Jego postać została ukazana jako nieudacznik i ignorant. Wywołało to kontrowersje w Niemczech, gdyż film odstawał od dotychczasowej konwencji ukazywania Hitlera w kinematografii, a jego rolę odtworzył
Helge Schneider
.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ George Feldman, World War II, vol. II, Gale Group 2000, s. 391
- ↑
Adolf Hitler
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Paul Johnson: Historia świata od roku 1917 do lat 90.. Londyn: Puls Publications Ltd., 1992, ss. 176, 379. .
- ↑ 4,0 4,1 Witold Pronobis: Świat i Polska w XX wieku. Warszawa: Editions Spotkania, 1996, ss. 154, 177. .
- ↑
Karol Grünberg
Życie osobiste Hitlera, Warszawa 1993, s. 102
- ↑ D. Gwizdalanka: Muzyka i polityka, Kraków 1999, s. 163-164.
- ↑ Michael Rissmann, Hitlers Gott. Vorsehungsglaube und Sendungsbewußtsein des deutschen Diktators, Zürich München: Pendo, 2001, p. 94-96. .
- ↑
Czy Adolf Hitler był katolikiem?
- ↑ Lech Z. Niekrasz, Czerwone i brunatne, Gdańsk 1991, s. 31.
- ↑
Christa Schroeder
, Byłam sekretarką Adolfa Hitlera, Warszawa 1990, s. 60
- ↑ Nicolaus v. Below, Byłem adiutantem Hitlera, 1937-45, Warszawa 1990, s. 401
- ↑ Nicolaus v. Below "Byłem adiutantem Hitlera, 1937-45", cyt. s. 140
- ↑ Alan Bullock "Hitler, studium tyranii", Warszawa 1997, s. 25.
- ↑ Werner Maser, "Adolf Hitler, legenda, mit, rzeczywistość, s. 201
- ↑ K. Grunberg, "Życie osobiste Adolfa Hitlera" cyt. s. 65
- ↑ Veikko Huovinen, Hycler, "Życie i działalność Hitlera", Warszawa 1991, s. 106.
- ↑
Hermann Rauschning
, Rozmowy z Hitlerem, cyt. s. 257
- ↑ Werner Maser, "Adolf Hitler, legenda, mit, rzeczywistość", s. 208.
- ↑ M. Rusecki, Istota i geneza religii, Lublin-Sandomierz 1997, s. 279.
- ↑ Hermann Rauschning, Rozmowy z Hitlerem, cyt. s. 259.
- ↑ The Holy Reich, Nazi Conceptions of Christianity, 1919-1945, Richard Steigmann-Gall, Kent State University, Ohio, Cambridge University Press, ( | ) DOI:
10.2277/0521823714
.
- ↑ Baynes, N. (ed.) (1942).The Speeches of Adolf Hitler, April 1922-August 1939. London, Oxford University Press.
- ↑ Roussy, R. (ed.) (1973). My New Order. Octagon Books.
- ↑ "Mein Kampf", 278.
- ↑ ze zjazdu partii w Norymberdze, 1933 rok
- ↑ cytat za Ravi Zacharias, "Can Man Live Without God?", 1994, str. 23
- ↑ "Mein Kampf", 282
- ↑ Speer, A. (2003). Inside the Third Reich. Weidenfeld & Nicolson History, , pp 96ff
- ↑ Witold Pronobis: Świat i Polska w XX wieku. Warszawa: Editions Spotkania, 1996, s. 148. . Cytat: W środę 22 marca 1933 r. koło Dachau zostanie otwarty pierwszy obóz koncentracyjny. Pomieści on 5. tys. więźniów. Planując na taką skalę nie poddamy się żadnym błahym zastrzeżeniom, ponieważ jesteśmy przekonani, że umocni to wszystkich tych, którzy dbają o naród i służą jego interesom..
- ↑ Lech Bielski, Mariusz Trąba: Historia powszechna. Kraków: Wydawnictwo Park, 2003, s. 236. .
- ↑ Karol Grünberg, Krystyna Połacka, Małgorzata Wincławska, Janusz Rulka, Anna Rozwadowska: Historia od X-XX wieku: kronika wydarzeń – Polska i sąsiedzi. Toruń: 1992, s. 204. .
- ↑ 32,0 32,1 Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914-1945. T. 1. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 356. .
- ↑ Dziennik
Hansa Franka
z 4 października 1939: Führer omówił z generalnym gubernatorem ogólną sytuację, zaaprobował jego pracę w Polsce, w szczególności zburzenie zamku w Warszawie, nieodbudowanie tego miasta, wywóz dzieł sztuki.
- ↑ Według zeznań funkcjonariuszy towarzystwa
Lebensborn
e.V., pod opieką tej instytucji znajdowało się 92 000 dzieci poddanych germanizacji.
- ↑ 35,0 35,1 Roman Hrabar: Hitlerowski rabunek dzieci polskich. Uprowadzanie i germanizowanie dzieci polskich w latach 1939-1945. Katowice: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Wydawnictwo Śląsk, 1960, ss. 92-93.
- ↑ Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, tom 2, , s. 613
- ↑ Czesław Madajczyk: Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1961, s. 93.
- ↑ Norman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1113. .
- ↑ Wojciech Wichert,
Chaos i przyzwolenie. Polikratyczna struktura reżimu hitlerowskiego do 1939 r.
, "Histmag.org", 20 czerwca 2009.
Bibliografia
-
Alan Bullock
, Hitler. Studium tyranii. Wyd. Iskry, Warszawa 2004,
- Jerzy W. Borejsza, Antyslawizm Adolfa Hitlera. Wyd. Czytelnik, Warszawa 1988,
- Materiały utajnione przez Stalina. Teczka Hitlera, pod red. Henrika Eberlego i Mathiasa Uhla, Świat Książki, Warszawa 2005.
- Laurence Rees, Hitler i Stalin. Wojna Stulecia, Wyd. Prószyński i Spółka, Warszawa 2005,
- Gerd R. Ueberschär, Wojskowe elity III Rzeszy. Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004,
- Wojciech Wichert,
Chaos i przyzwolenie. Polikratyczna struktura reżimu hitlerowskiego do 1939 r.
, "Histmag.org", 20 czerwca 2009.
- Wolfgang Zdral, Nieznana rodzina Hitlerów. Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006, ss. 240. Seria: Brunatna Seria, Narodziny Zła, Biografie.
Linki zewnętrzne