Amfetamina
Amfetamina wolna zasada Amfetamina wolna zasada
Ogólne informacje
Nomenklatura systematyczna ( IUPAC ):
(±)-1-fenylopropylo-2-amina lub 1-fenylo-2-aminopropan
Inne nazwy	α-metylofenyloetyloamina
Wzór sumaryczny	C9H13N
SMILES	CC(N)Cc1ccccc1
Masa molowa	135,2 g / mol
Identyfikacja
Numer CAS	300-62-9 405-41-4 (chlorowodorek) 60-13-9 (siarczan)
Właściwości Gęstość i stan skupienia 0,913 g/cm3 ; ciecz Rozpuszczalność w wodzie 15 g/dm³ oraz wody w aminie 170 g/dm³ Temperatura topnienia 27 °C Temperatura wrzenia 203 °C 97 °C (12 mmHg )
Niebezpieczeństwa
Zagrożenia
Toksyczny Toksyczny (T)
Zwroty ryzyka	R25
Zwroty bezpieczeństwa	S45
Podobne związki
Pochodne	fenyloetyloaminy
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków standardowych (25 °C, 1000 hPa)
Klasyfikacja
Wykaz substancji psychotropowych	II-P
Farmakokinetyka
Biodostępność	doustnie 20–25%; donosowo 75%; doodbytniczo 95–99%; dożylnie 100%
Okres półtrwania	10 dla d-izomeru, 13 godzin dla l-izomeru[1][2],
Wiązanie z białkami osocza i tkanek	15-40%
Metabolizm	wątrobowy (CYP2D6[3])
Wydalanie	nerkowe, przeważająca część w postaci niezmienionej
Uwagi terapeutyczne
Drogi podawania	doustnie, donosowo, doodbytniczo, dożylnie, podjęzykowo, wdychanie oparów

Amfetamina (nazwa systematyczna: 1-fenylo-2-aminopropan; znana również jako: benzedryna, psychedryna, perwityna) – organiczny związek chemiczny o silnym działaniu psychotropowym pobudzający ośrodkowy układ nerwowy . Jest on mieszaniną racemiczną dwóch odmian prawoskrętnej (2S)(+)-1-fenylo-2-aminopropanu ( dekstroamfetamina ) i lewoskrętnej (2R)(-)-1-fenylo-2-aminopropanu ( lewoamfetamina ), które różnią się działaniem fizjologicznym.

Jej stereoizomer prawoskrętny S(+) dekstroamfetamina (deksedryna) dwukrotnie mocniej uwalnia noradrenalinę , jednak czterokrotnie słabiej blokuje jej wychwyt zwrotny .

Amfetamina jest jednym z bardziej rozpowszechnionych spośród nielegalnie rozprowadzanych środków psychotropowych. Uwalnia neuroprzekaźniki z zakończeń nerwowych i blokuje ich wychwyt zwrotny. Enancjomer R(-) silniej uwalnia noradrenalinę, enancjomer S(+) uwalnia głównie dopaminę , oba enancjomery najsłabiej uwalniają serotoninę . Wskutek tego zwiększa się aktywność układu nerwowego i w efekcie pobudzany jest cały organizm . Amfetamina najczęściej przyjmowana jest w formie siarczanu amfetaminy, rzadziej w postaci fosforanu, winianu czy higroskopijnego chlorowodorku.

Szkielet cząsteczki amfetaminy stanowi struktura fenyloetyloaminy , będąca podstawą wielu innych substancji psychoaktywnych, na przykład: MDMA , MDA , MDE , DOM , DOB . Pochodne amfetaminy mają również zastosowanie w medycynie (na przykład fentermina czy bupropion ).

Własności chemiczne i fizyczne

Wolna zasada (free base)

W temperaturze pokojowej amfetamina jest higroskopijną , bezbarwną cieczą o właściwościach silnie zasadowych i gęstości trochę mniejszej od wody. Amfetamina w postaci wolnej zasady na gorąco matowi szkło sodowe oraz niszczy gumę . Ma niezbyt przyjemny i charakterystyczny "mysi" zapach. Wolna zasada pozostawiona na ciele przez dłuższy czas powoduje trudno gojące się oparzenia, połknięta uszkadza ścianę żołądka powodując dotkliwy ból.

Temperatura wrzenia : 97 °C pod ciśnieniem 12 mmHg lub 203 °C pod ciśnieniem 760 mmHg. Podczas destylacji z wodą tworzy azeotrop . Rozpuszczalność w wodzie ok. 15 g/l. Rozpuszczalność wody w amfetaminie ok. 170 g/l. Pozostawiona na wolnym powietrzu ciemnieje reagując z tlenem (tworzy polimeryczne produkty) oraz dwutlenkiem węgla tworząc ciało stałe – higroskopijny karbaminian (rac)-amfetaminy, który pod wpływem wilgoci przechodzi w węglan. Przechowuje się ją w ciemnych butelkach napełnionych argonem lub azotem .

Sole amfetaminy

W celu zwiększenia trwałości amfetaminę przeprowadza się w sole amoniowe, najczęściej siarczan diamfetaminy (zwany w uproszczeniu również amfetaminą) ( rozpuszczalność w wodzie 110 g/l w 20 °C) lub chlorowodorek amfetaminy ( higroskopijny ). Stosuje się również jednozasadowy fosforan amfetaminy lub winian diamfetaminy. Obie sole rozpuszczają się w wodzie lepiej niż siarczan i nie są higroskopijne. Wszystkie sole amfetaminy są białymi proszkami o gorzkim smaku.

Otrzymywanie

Amfetamina jest związkiem o prostej strukturze, który jest stosunkowo łatwo otrzymać jako mieszaninę racemiczną . Jest pochodną fenetylaminy (skrót od β-fenyloetyloaminy).

(rac)-Amfetaminę produkuje się najczęściej w reakcji Leuckarta , tj. redukcyjnego aminowania benzylometyloketonu ( fenyloaceton (BMK) ) formamidem względnie mrówczanem amonu w obecności kwasu mrówkowego lub przez kondensację aldehydu benzoesowego z nitroetanem w obecności n-butyloaminy i redukcję powstałego beta-nitrostyrenu glinowodorkiem litu (LiAlH₄) do amfetaminy w bezwodnym THF lub eterze dietylowym . Sole amfetaminy uzyskuje się w wyniku reakcji odpowiedniego kwasu w środowisku np. alkoholu etylowego lub propylowego w reakcji zobojętniania.

Czystą S(+)-amfetaminę uzyskuje się w drodze rozdziału racematu .

Działanie fizjologiczne

Izomer o absolutnej konfiguracji S(+) amfetaminy wykazuje działanie euforyzujące, zaś izomer R(-) ma działanie bardziej obwodowe wykazując szkodliwe działanie na serce . Powoduje zmiany w obrazie EKG charakterystyczne dla zawału mięśnia sercowego .

Izomer S desynchronizuje półkule mózgowe oraz wywołuje zmiany w obrazie EEG mózgu, które po jednokrotnym zażyciu mogą utrzymywać się nawet do miesiąca. Czysty izomer S amfetaminy jest nieopłacalny do uzyskania w drodze totalnej syntezy , ma on działanie bardzo podobne do kokainy .

Okres półtrwania amfetaminy w organizmie wynosi 10 godzin dla d-izomeru i 13 godzin dla l-izomeru. Metabolizowana jest głównie odmiana S do BMK , który ma działanie drażniące i p-metoksyamfetaminy, która ma działanie psychotropowe (wywołuje psychozy ). Reszta, czyli właściwie odmiana R, wydalana jest w stanie niezmienionym.

Przypomina to typową reakcję organizmu na silny, zewnętrzny stres – jednak ze względu na długotrwałe blokowanie wydzielania noradrenaliny stan ten utrzymuje się od 6 do 12 godzin po spożyciu.

Po ustaniu działania środka, przeważnie ok. 20 godzin od pierwszego zażycia następuje tzw. "zejście", co objawia się poprzez silne zmęczenie organizmu, senność, ogólne osłabienie i często wysoką gorączką. Objawy ustępują po ok. 30-40 min zazwyczaj, lecz czasem utrzymują się nawet cały dzień lub dłużej w zależności od dawki. Początkowo silne zmęczenie organizmu, niepokój, lęk, rozdrażnienie i zdenerwowanie. Późniejsze objawy (na drugi dzień) to ból mięśni, głowy i narządów wewnętrznych brzucha, te objawy mogą utrzymywać się nawet kilkanaście godzin.

Mechanizm działania

Amfetamina wzmaga przekaźnictwo noradrenergiczne i dopaminergiczne. Jednocześnie hamuje wychwyt zwrotny i nasila uwalnianie tych przekaźników. W efekcie zwiększa koncentrację uwagi, polepsza funkcje wykonawcze i czuwanie (obszar górno -boczny kory przedczołowej) oraz pozytywnie wpływa na nadpobudliwość psychoruchową (wzmożenie aktywności dopaminergicznej na poziomie jąder podstawy)^[4]. Z tych powodów na świecie jest stosowana w terapii ADHD i narkolepsji ^[4].

Zażywanie amfetaminy

Amfetamina jest zażywana przez człowieka w różnych celach:

• jako używka (narkomania),
• jako środek dopingujący w sporcie (w odpowiednio zmniejszonych dawkach),
• jako środek pobudzający zdolność uczenia (stosowany przez niektórych studentów, a w ostatnim czasie również uczniów szkół średnich, którzy muszą w krótkim czasie opanować znaczny zakres materiału),
• jako środek wzmacniający podczas długotrwałego wysiłku (amfetamina była podawana podczas II wojny światowej lotnikom wyruszającym na długie trasy),
• w lecznictwie (np. w Stanach Zjednoczonych w terapii ADHD i narkolepsji – patrz Adderall ). Dawki terapeutyczne są wielokrotnie niższe od dawek "rekreacyjnych" – w USA jest to od 5 do 40 mg na dobę.
• w celach odchudzających (wysoka nadwaga)

Skutki używania

Możliwe są poważne konsekwencje zdrowotne z powodu wyczerpania organizmu. W przypadku spożycia dużych ilości mogą się pojawiać takie problemy jak:

• zaburzenia wzroku i słuchu,
• arytmia serca , mogąca w skrajnych przypadkach powodować zawał,
• wycieńczenie organizmu,
• psychoza amfetaminowa.

Następnego dnia po zażyciu występują objawy wyczerpania, takie jak np. potrzeba snu. Najskuteczniejszym lekarstwem jest przespanie kilku dodatkowych godzin. Po zażywaniu kolejnych dawek przez wiele dni (tzw. "ciąg") mogą wystąpić objawy bardzo dużego wyczerpania organizmu, takie jak bardzo silna potrzeba snu, ogólna ospałość, depresja, utrata wagi, spadek odporności na infekcje, silne migreny i zawroty głowy. Już pierwsze zażycie może doprowadzić do tak zwanej psychozy amfetaminowej.

Ze względu na fakt, że amfetamina powoduje zanik poczucia głodu i zmęczenia – spożywanie jej, połączone z sytuacją wzmożonego wysiłku fizycznego (dyskoteka, uprawianie sportu ekstremalnego, ciężka praca fizyczna, duży wysiłek umysłowy), powoduje niekiedy bardzo poważne konsekwencje na skutek wyczerpania i odwodnienia, ze zgonem włącznie.

Osoby często spożywające amfetaminę mogą wpaść w "ciąg amfetaminowy". Amfetamina nie powoduje uzależnienia fizycznego lub jest ono bardzo słabe (może objawiać się dusznościami i lekkimi zawrotami głowy w momencie odstawienia)^[], wywołuje jednak – jak każdy środek pobudzający – uzależnienie psychiczne .

Amfetamina przyjmowana dożylnie w postaci stężonych roztworów (zbliżonych do nasyconego) powoduje rozpad czerwonych krwinek i uwolnienie hemoglobiny . Amfetamina jako ligand tworzy z żelazem (II) związki kompleksowe poprzez które zachodzi utlenianie żelaza w hemoglobinie ze stopnia utlenienia +2 na +3, a wiec nieodwracalne tworzenie nieprzenoszącej tlenu methemoglobiny. Objawia się to sinieniem końców palców oraz ust, co może prowadzić do mikrouszkodzeń mózgu z powodu niedotlenienia.

Wstrzykiwanie stężonych roztworów powoduje powstawanie zakrzepów w naczyniach, które mogą stać się bezpośrednią przyczyną zawału serca lub zatorów w ośrodkowym układzie krwionośnym. Dodatkowym zagrożeniem przy gwałtownym podaniu dożylnym stężonego roztworu amfetaminy jest ryzyko wylewu podpajęczynówkowego . Ryzyko to bardzo rośnie z wiekiem, gdyż naczynia tracą normalną elastyczność, a więc i odporność na wzrost ciśnienia.

Najczęstszą przyczyną śmierci po przedawkowaniu amfetaminy jest paraliż mięśni oddechowych, a więc uduszenie się lub zatrzymanie akcji serca wskutek arytmii lub zawału. Najczęstszymi powikłaniami są mikrowylewy. Niewielka część osób popełnia samobójstwo wskutek psychozy amfetaminowej albo samookalecza się w fazie odstawienia. Ratowanie osoby która przedawkowała polega na podaniu neuroleptyków blokujących receptory adrenergiczne i dopaminergiczne w celu niedopuszczenia do nadmiernego ich pobudzenia oraz leki obniżające ciśnienie, dalej leczeniu objawowym. W przypadku psychozy amfetaminowej podaje się neuroleptyki ( chlorpromazynę ) domięśniowo lub/i relanium dożylnie. Osoby uzależnione od amfetaminy są bardzo wrażliwe na neuroleptyki, tak więc zwykle wystarczają dawki o połowę mniejsze niż u osób nieuzależnionych.

Historia

W roku 1887 uzyskano po raz pierwszy w USA fenylopropanolaminę , pochodną amfetaminy.

W roku 1910 dwóch amerykańskich naukowców opisuje amfetaminę jako substancje pobudzającą ośrodkowy układ nerwowy .

W ciągu kilku lat powstał szereg związków o podobnym działaniu. W roku 1927 uzyskano siarczan amfetaminy który po niecałych 6 latach trafił do masowej produkcji. Podczas II wojny światowej amfetamina była powszechnie stosowaną substancją przez wojska wszystkich większych armii, pozwalając żołnierzom pozostać czujnym w okopach czy odbyć dobowy lot bombowcem. Amfetamina została zsyntetyzowana w latach 30. w USA i była w czasie II wojny światowej stosowana masowo przez żołnierzy amerykańskich, z których każdy miał w swoim ekwipunku jedną tabletkę 50 mg benzedryny, którą miał prawo zażyć w sytuacji skrajnego zmęczenia na polu walki^[], a alianckim załogom bombowców dalekiego zasięgu wydawano amfetaminę w formie " witaminizowanej czekolady "^[].

Szacuje się, że żołnierze amerykańscy spożyli w czasie II wojny światowej ok. 2 milionów tych tabletek. Badania epidemiologiczne po drugiej wojnie światowej wykazały pięciokrotny wzrost zachorowań na depresję maniakalną u żołnierzy, którzy spożywali więcej niż jedną tabletkę benzydryny miesięcznie w stosunku do żołnierzy, którzy nigdy z tych tabletek nie skorzystali^[].

Żołnierze sił zbrojnych III Rzeszy otrzymywali z kolei metamfetaminę w tabletkach o nazwie "Pervitim", w warunkach znacznej przewagi liczebnej Armii Czerwonej w czasie walk na froncie wschodnim . Pervitim był powszechnie wykorzystywany, między innymi znajdował się w ostatnich lotniczych transportach zaopatrzeniowych do oblężonego Stalingradu ^[].

Zapiski lekarza osobistego Adolfa Hitlera dowodzą, że Hitler również regularnie dostawał zastrzyki z metyloamfetaminy, od 1942 roku aż do śmierci^[].

Amfetamina była w USA legalnym lekiem, który można było kupić bez recepty, aż do końca lat 60 XX w. Stosowali ją masowo m.in. kierowcy ciężarówek – jednak liczne przypadki śmierci z wyczerpania i powodowanie przez nich wypadków pod wpływem tego leku spowodowały, że FDA zdecydowała się zakazać sprzedaży amfetaminy bez recepty i zaliczyła ją do zabronionych środków pobudzających. Obecnie lek ten jest jeszcze czasami stosowany przy leczeniu głębokich depresji i śpiączek, jest on jednak zastępowany przez bezpieczniejsze w użyciu leki antydepresyjne nowej generacji takie jak Prozac ^[].

Historia nadużywania amfetaminy, jak i innych środków pobudzających, jest stosunkowo krótka. W latach 60. i 70. , nadużywane były głównie środki halucynogenne i uspokajające. Popularność amfetaminy wzrosła dopiero w latach 80. , a zwłaszcza na początku lat 90. , kiedy wzrosło zapotrzebowanie na środki pobudzające w związku z modą na wielodniowe imprezy taneczne techno , które wymagały od uczestników długotrwałego wysiłku fizycznego.

Sytuacja prawna

W Polsce , jak i w wielu innych krajach, posiadanie i rozpowszechnianie amfetaminy jest przestępstwem. W Polsce amfetamina została wykreślona z lekospisu^[5]. W wielu innych krajach jest jednak nadal stosowana jako lek. W USA należy do środków Schedule II , czyli o dużym ryzyku nadużywania i pewnym, acz niewielkim zastosowaniu medycznym. Jest dostępna na receptę.

Zobacz też

• narkotyk
• efedryna
• metamfetamina
• fentermina
• metylfenidat
• benzfetamina
• dekstroamfetamina
• fenylopropanolamina
• propylheksedryna

Przypisy