Anders Celsius. Portret pędzla Olofa Areniusa (1701-1766).

Celsiusobservatoriet (Obserwatorium Celsjusza). Rycina Fredrika Akrela z 1769. Trzy najniższe kondygnacje istnieją nadal jako Celsiushuset (Dom Celsjusza) w centrum Uppsali.

Celsiushuset (Dom Celsjusza) w Uppsali

Anders Celsius, Anders Celsjusz, ( 27 listopada 1701 - 25 kwietnia 1744 ), szwedzki fizyk i astronom .

W 1742 opracował skalę temperatur nazywaną skalą Celsjusza i stosowaną powszechnie w wielu krajach.

Anders Celsius urodził się 27 listopada 1701 r. w Uppsali w rodzinie uczonych. Jego obaj dziadkowie byli profesorami - matematyki (ze strony ojca) i astronomii (ze strony matki). Również ojciec Andersa, Nils Celsius, był profesorem astronomii. Talent i rodzinne tradycje sprawiły, że Anders Celsius został profesorem astronomii na Uniwersytecie w Uppsali w wieku 29 lat, w 1730 r. Ponieważ jednak w całej Szwecji nie istniało wówczas żadne duże obserwatorium astronomiczne, Celsjusz udał się w podróż po Europie , odwiedzając m.in. obserwatoria w Norymberdze , Rzymie i Paryżu .

W 1734 r., kiedy Celsius zawitał do Obserwatorium Paryskiego kierowanego przez Jaques'a Cassiniego ( 1677 - 1756 ), syna wielkiego Włocha, który osiadł we Francji , Gian Domenico Cassiniego ( 1625 - 1712 ), wciąż żywa była dyskusja pomiędzy zwolennikami Newtona i wyznawcami Descartesa . Otóż uczeni się spierali, jak bardzo kształt Ziemi odbiega od idealnie kulistego. W końcu Francuska Akademia Nauk postanowiła wysłać dwie ekspedycje w dwa skrajne miejsca na kuli ziemskiej - w okolicach równika ( Peru ) i w pobliżu bieguna ( Laponia ) - by na drodze pomiarów ustalić, jak bardzo Ziemia jest wybrzuszona na równiku (albo: spłaszczona na biegunach). Pomiary geodezyjne miały określić, ile wynosi - w jednostkach długości - stopień szerokości geograficznej w każdym z miejsc. Kierownikiem wyprawy do Laponii mianowano francuskiego uczonego Pierre'a Louise'a Moreau de Maupertiusa ( 1698 - 1759 ). Jego asystentem został Anders Celsius. Ekspedycja, rozciągająca się na lata 1736 - 1737 , potwierdziła spłaszczenie kuli ziemskiej na biegunach (choć nie pogodziła zwolenników nauki angielskiej i francuskiej), a Celsiusowi przyniosła w kraju rodzinnym sławę.

Po powrocie do Uppsali Celsius podjął starania, by wznieść w Szwecji pierwsze uniwersyteckie obserwatorium. Działania te zakończyły się sukcesem w 1740 r. (niektóre źródła podają rok 1741 ). Celsius nie zapisał się w szczególny sposób w historii astronomii. Należał do pierwszych uczonych, którzy stwierdzili, że zjawisko zórz polarnych ma charakter magnetyczny . Opublikował katalog jasności około 300 gwiazd , wyznaczonych w oryginalny sposób. Osłabiał światło gwiazdy za pomocą płytki szklanej. Za miarę jasności gwiazdy przyjmował liczbę płytek, które pozwalały całkowicie stłumić jej blask. W systemie Celsiusa najjaśniejsza gwiazda ziemskiego nieba, Syriusz , miała jasność 25 płytek szklanych. W 1742 r. w "Kungliga Swenska Wetenskaps Academiens Handlingar" (Kroniki Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk) ukazał się artykuł Celsiusa, zatytułowany "Uwagi o dwóch stałych stopniach termometru". W ten sposób narodziła się skala Celsjusza, a uczony trafił do historii fizyki. Celsius proponował wykorzystanie w pomiarach temperatury dwóch punktów - topnienia lodu oraz wrzenia wody - i podzielenia skali pomiędzy nimi na 100 stopni, przy czym punktowi topnienia miało odpowiadać 0 stopni, natomiast punktowi wrzenia - 100. Już wcześniej proponowano na punkt odniesienia skali temperatur moment zamarzania wody. Oryginalnością pomysłu Celsiusa było wybranie punktu topnienia.

Jak sam pisał:

"Eksperyment ten [umieszczanie termometru rtęciowego w topniejącym śniegu] powtarzałem wielokrotnie w ciągu dwóch lat podczas zimowych miesięcy i przy każdej pogodzie, i przy różnych zachowaniach barometru. Zawsze otrzymywałem ten sam punkt na termometrze [...] Podczas srogiej zimy przyniosłem śnieg do mego pokoju i położyłem przy kominku, aż zaczął topnieć [...]".

Z drugim punktem skali - wrzeniem wody - sprawa nie była tak prosta, gdyż znacznie większą rolę odgrywało w tym wypadku ciśnienie atmosferyczne , z czego Celsius zdawał sobie sprawę. (Podobnie jak wytwórca szkła i instrumentów Daniel Gabriel Fahrenheit , urodzony w Gdańsku , twórca konkurencyjnej skali Fahrenheita ).

Ostatecznie Celsius zaproponował następującą procedurę:

1. Włóż cylinder AB termometru do topniejącego śniegu i zaznacz punkt C zamarzania wody.
2. Zaznacz punkt D wrzenia wody pod ciśnieniem około 755 mmHg .
3. Podziel odległość CD na 100 równych części, tak by zerowy stopień odpowiadał punktowi D, setny zaś - punktowi C.

Jak łatwo zauważyć, pierwotna skala Celsjusza była odwrócona w stosunku do używanej obecnie. Niektóre źródła podają, że za zamianą jej na dzisiaj stosowaną stoi Karol Linneusz (Carl von Linné; 1707 - 1778 ), szwedzki przyrodnik. Inne, że odpowiedzialność za to ponosi Daniel Ekström, producent instrumentów naukowych, który zaopatrywał w nie zarówno Celsiusa, jak i Linneusza.

Celsius był także zdeklarowanym rzecznikiem wprowadzenia w Szwecji kalendarza gregoriańskiego . Niestety, nie doczekał 1753 r., kiedy Szwedom zabrano 11 dni, by przejść z rachuby juliańskiej na gregoriańską.

Zmarł na gruźlicę , na początku 1744 r. w Uppsali. Jest pochowany w kościele w Gamla Uppsala .