Angielska wojna domowa, (rewolucja angielska lub wojna domowa w Anglii –
ang.
The English Civil War) – seria trzech
wojen domowych
oraz ciąg politycznych machinacji, które miały miejsce pomiędzy
parlamentarzystami
i
rojalistami
od
1642
do
1651
. Parlamentarzyści buntowali się przeciwko królowi
Karolowi I
i
Karolowi II
. W tym czasie
Oliver Cromwell
zniósł ustrój monarchiczny.
Przyczyny
Nieudolna polityka Stuartów –
Jakuba I
i
Karola I
, miernych i rozrzutnych władców, którzy nie potrafili rozwinąć dialogu z większością poddanych; zahamowanie rozwoju gospodarczego i ekonomicznego spowodowane
wojną trzydziestoletnią
oraz nieudolną polityką dworu i istnieniem monopoli; dysproporcja w rozwoju ekonomicznym pomiędzy zacofaną północą i zachodem, a rozwiniętym południem i wschodem; niedokończone przekształcenia ekonomiczne i gospodarcze; konflikty religijne pomiędzy
anglikanami
(popierającymi dwór i króla), a
purytanami
(zwolennicy kapitalizmu, antykrólewscy); konflikt pomiędzy klasami społecznymi zwłaszcza nowymi, a
dynastią Stuartów
; niezadowolenie społeczne; próba narzucenia anglikanizmu
Szkotom
. To wszystko doprowadziło do wojny domowej a w konsekwencji do upadku Stuartów.
I angielska wojna domowa
Próba narzucenia anglikanizmu w
Szkocji
doprowadziła do buntu i wybuchu walk. To zmusiło Karola I do zwołania parlamentu w
1640
roku. Monarcha liczył na zgodę parlamentu w sprawie nałożenia nowych podatków, jednak parlament zdominowany przez opozycję nie poparł propozycji i domagał się zawarcia pokoju ze Szkocją. Propozycje te nie spodobały się królowi i po zaledwie trzech tygodniach obrad rozwiązał parlament. Od tego wydarzenia nazwano go Parlamentem Krótkim. Na tym ruchu monarcha nic nie zyskał, gdyż parlament nie uchwalił żadnych ustaw, a po drugie Karol nie otrzymał pożyczki od City londyńskiej. W tym samym czasie nastąpił bunt mieszczaństwa wobec monopoli, domagało się ono wolnego handlu i swobody produkcji.
Brak pieniędzy z tytułu podatków zmusił jednak monarchę, który tym samym przyznał się do klęski, do ponownego zwołania zgromadzenia. Parlament ten już nie pozwolił się rozwiązać, a ponieważ trwał przez 13 lat, nazwany został
Parlamentem Długim
. Zgromadzenie to było zdominowane przez opozycję, której przewodniczyli John Pym, John Hempden, Oliver St. John, William Lenthall i
Oliver Cromwell
. Doszło do ustanowienia reform godzących w
absolutyzm
, a umacniających pozycję opozycji. W swoich obradach parlament zniósł represyjne sądy królewskie, uznał za nieważne podatki nałożone i pobierane przez króla bez zgody parlamentu, rozpuścił armię królewską, a doradców monarchy, głównych przeciwników rewolucji, Thomasa Strafforda i arcybiskupa
Canterbury
Williama Lauda
skazał na karę śmierci. Nie podano powodów, gdyż sprytny Pym wydobył prawo z czasów
Tudorów
pozwalające na skazanie na śmierć osoby na podstawie ogólnego oskarżenia. Wystosowano do władcy tzw. Wielkie Napomnienie, które wytykało królowi wszystkie przekroczenia władzy, jakich się dopuścił. Odbyło się nad nim głosowanie i
22 czerwca
1641
ponad połowa izby stwierdziła, że osiągnięto to, co trzeba, a dalsze uchwały idą za daleko i oznaczają rewolucję. Sytuacja z królewskiego punktu widzenia nieco poprawiła się w związku z powstaniem irlandzkim, gdyż uchwalono podatki na wojnę, a władca miał osobiście stanąć na czele armii. Jednak fatalnie rozegrał swoją walkę, bo gdy chciał pojmać opozycjonistów, ci zostali ostrzeżeni i zdołali tego uniknąć.
Tracący władzę nad państwem Karol I
10 stycznia
1642
opuścił
Londyn
, a
22 sierpnia
wypowiedział wojnę parlamentowi ze swego zamku w
Nottingham
. Nastąpiły starcia pomiędzy zwolennikami króla zwanymi kawalerami (czyli anglikańską i katolicką starą szlachtą, nielicznymi chłopami, artystami i intelektualistami), a okrągłogłową armią parlamentu (czyli purytańską nową szlachtą i średnio zamożnym mieszczaństwem). Zastanawiające jest też, że w części północno-zachodniej najwięcej zwolenników miał król, a w południowo-wschodniej parlament. Ten podział miał ścisły związek z rozwojem gospodarczym tych regionów. Początkowo w starciach zwycięstwa odnosili zwolennicy króla. Tak stało się
23 października
1642
roku w pierwszej
bitwie u podnóża gór Edgehill
w
hrabstwie Warwick
. Wojska królewskie od końca 1642 do
1643
zdobyły
Oksford
,
Bristol
, południowo-zachodnią Anglię, znaczną część hrabstw York i
Lancaster
. Wkrótce jednak sytuacja zmieniła się. Sukcesem okazała się obrona
Gloucester
w lecie 1643, a także uwieńczone sukcesem starania dyplomatyczne o dołączenie się
Szkocji
do rewolucji. Jednak największy sukces stał się za sprawą Olivera Cromwella, znakomitego dowódcy, który stanął na czele armii parlamentu. Utworzył sprawny pułk kawalerii składający się z tzw. yeomenów (wolnych dzierżawców ziemi, drobnych właścicieli ziemskich i rzemieślników), a także jazdy konnej (zwanej żelaznobokimi od ich odzienia). Jego organizacja polegała na żelaznej dyscyplinie i równości żołnierzy wobec innych, a także na ich fanatyzmie religijnym. Na wzór tego pierwszego pułku zaczęto szkolić także inne oddziały, z których powstała armia nowego wzoru, która odniosła potem zwycięstwo za zwycięstwem. Pierwsze małe sukcesy pod Gratham,
Gainsbourgh
i
Winceby
w drugiej połowie 1643 roku, następnie
2 lipca
1644
roku w
bitwie pod Marston Moor
w Yorkshire. Ostateczne zwycięstwo nastąpiło w 1645
pod Naseby
, gdzie w decydującej walce z wojskiem królewskim armia nowego wzoru święciła tryumfy.
Pod wpływem przegranej król uciekł do Szkocji. Z kolei w obozie independentów zaczął się zarysowywać rozłam, wskutek którego powstali levellerzy (zrównywacze), których przywódcą stali się John Lilbourne, Richard Overton i William Walwyn. Występowali oni przeciwko przywilejom feudalnym, wysuwali ideę suwerenności narodu, która objawić miała się w powszechnym prawie wyborczym, żądali zniesienia monopoli, patentów i wybranych podatków, a także postulowali zmniejszenie podatków dla niezamożnych podatników. Swój program przedstawili oni w traktacie "Porozumienie Ludzi" z
1647
roku. Napięcie pomiędzy parlamentem, a armią osiągnęło tak wysoki stopień, że Cromwell musiał działać. Wyruszył ze swoją armią i zajął
6 września
1647 roku po raz pierwszy
Londyn
, rozbił zwycięski obóz
prezbiterianów
, co poskutkowało ucieczką większości prezbiterian znajdujących się w parlamencie.
II angielska wojna domowa
W kraju zaś zaczęły wzrastać nastroje rojalistyczne związane z chęcią skończenia wojny, ustabilizowania kraju. Były one podsycane przez króla i jego zwolenników, którzy obarczali winą rewolucjonistów za taki stan rzeczy. Rojalistyczna rewolta, jak nazwana została druga wojna domowa, została rozpoczęta w lutym
1648
przez Walię, gdy rojalistyczny pułkownik John Poyer, naczelnik zamku w
Pembroke
odmówił przekazania jednego z oficerów Fairfaksa.
Główne miejsca powstania skoncentrowały się w hrabstwie
Kent
, a także Londynie. Oliver Cromwell wspólnie z Thomasem Fairfaxem, jego formalnym przełożonym, rozpoczął walkę z rojalistami, a także ich sprzymierzeńcami Szkotami. Każdy z dowódców działał w innym regionie, Fairfax szybko uporał się z powstańcami z Kent, natomiast Cromwell miał trudniejsze zadanie. Odniósł zwycięstwa nad zwolennikami króla w maju 1648
pod Cardiff
w Walii, a następnie nad angielsko-szkocką armią dowodzoną przez Langdale’a i Hamiltona
17 sierpnia
tego samego roku w
bitwie pod Preston
w
Lancashire
. Wojna skończyła się zwycięstwem independentów. Cromwell ruszył na północ przekraczając granicę Szkocji, a następnie wkraczając tryumfalnie do
Edynburga
.
Anglia pod rządami Olivera Cromwella
W grudniu
1648
roku Cromwell na czele zwycięskiej armii uroczyście wkroczył do Londynu. Z parlamentu usunięto prezbiterianów – zwolenników ugody z monarchą. Izba Lordów przestała odgrywać jakąkolwiek rolę, a Izba Gmin została uszczuplona z 200 do 50 posłów, przedstawicieli radykalnego odłamu
purytanizmu
, opowiadającego się za niezależnością parlamentu.
W 1649 roku, dwa lata po ucieczce Karola I do Szkocji, w zamian za sowitą zapłatę Szkoci wydali króla parlamentarzystom. Parlament, zwołany w uszczuplonym składzie (skąd nazwa „
Parlament Kadłubowy
”), uznał Karola I winnym zdrady i jako „tyrana, zdrajcę, mordercę i wroga publicznego” skazał na śmierć. Egzekucję przez
ścięcie
wykonano 30 stycznia 1649.
Po kilku miesiącach parlament ogłosił Anglię
republiką
i rozwiązał Izbę Lordów. Pełnię władzy dzierżył Oliver Cromwell, który prowadząc zręcznie politykę zagraniczną i handlową zdobył zaufanie Anglików. Cromwell kontynuował kampanię przeciwko Szkocji i Irlandii, a wojenne zdobycze przekazywał zwolennikom republiki. Jego celem była też reforma kościoła w stronę kalwińsko-purytańską.
W 1651 uchwalono
Akt Nawigacyjny
mający ogromne znaczenie dla gospodarki angielskiej. Zezwalał on na
import
towarów do Anglii tylko na statkach angielskich lub należących do kraju, z którego pochodziły towary importowane. Akt skierowany był więc głównie przeciw
Holandii
, która w tamtym czasie była największym pośrednikiem w handlu międzynarodowym. Doprowadziło to wkrótce w
pierwszej wojny angielsko-holenderskiej
, w w wyniku której Holendrzy zmuszeni zostali do uznania Aktu.
W 1653 Cromwell rozpędził nieudolnie rządzący parlament kadłubowy i przyjął godność
lorda protektora
stając się dyktatorem. W 1657 zaproponowano mu przejęcie korony, jednak odmówił, gdyż nie potrzebował tytułu królewskiego, by rządzić.
W 1658 Cromwell zmarł na
malarię
. Stanowisko lorda protektora przejął po nim jego syn Ryszard. W 1659, gdy mieszczaństwo i nowa szlachta mieli już dość dyktatury, Ryszard musiał ustąpić i ponownie powołany został parlament.
III angielska wojna domowa
Rozegrała się w latach
1649
–
1651
i była ostatnią z serii konfliktów miedzy obiema siłami. Odbywała się na najszerszą skalę terytorialną: w
Irlandii
i
Szkocji
a także w prowincji Maryland w Ameryce. najważniejszą bitwą była Bitwa pod
Worcester
zakończona zwycięstwem sił parlamentu (tylko 1000 osób straty).
Konsekwencje
Stuartowie odzyskali możliwość powrotu na tron po pójściu na wiele ustępstw, m.in. wyrzeczenia się dążenia do władzy absolutnej.
Karol II
wrócił na tron w r.
1660
i cofnął większość postanowień rewolucjonistów. Nadto w r.
1689
przyjęto ustawę gwarantującą przewagę parlamentu nad monarchią, co dało początek demokracji parlamentarnej.
Restauracja Stuartów
Obiecano Stuartom powrót na tron pod warunkiem jednak zatwierdzenia wolności sumienia, uznania nienaruszalności dóbr nabytych w czasie rewolucji oraz wyrzeczenia się dążeń do władzy absolutnej. W
1660
roku na króla został wybrany przez parlament
Karol II Stuart
. Władca represjonował przywódców rewolucji i sprawców śmierci swojego ojca, a jednocześnie prowadził efektywną politykę handlową i kolonialną. Odrestaurował Izbę Lordów i uzupełnił Izbę Gmin. Zdobył poparcie grupy polityków-arystokratów (później nazwaną
torysami
). Właściwie cofnął wszystkie postanowienia i ustawy rewolucjonistów. Pojawiła się w tym czasie (nazwana później
Wigami
) grupa możnych mieszczan. Ich sukcesem stało się uchwalenie
Habeas Corpus Act
w
1679
roku. Ustawa ta gwarantowała wszystkim nietykalność osobistą, więc dopiero po uzyskaniu pisemnego nakazu sądu można było aresztować daną osobę. Następcą Karola stał się jego brat
Jakub II
, jednak nie potrafił on przedłużyć polityki swojego brata. Dążył do przywrócenia
katolicyzmu
(sam był gorliwym katolikiem), chciał ograniczyć rolę parlamentu i wprowadzić monarchię absolutną. Przez to stracił zaufanie całego społeczeństwa. Widząc społeczne niezadowolenie król uciekł do Irlandii, gdzie utworzył wojska mając zamiar na odzyskanie tronu. W
1688
roku Wigowie i torysi zaproponowali jednak koronę córce Jakuba II,
Marii
, protestantce. Po stosunkowo krótkich walkach w Irlandii wojska zdetronizowanego monarchy zostały pokonane.
Demokracja parlamentarna
W
1689
roku parlament przyjął Ustawę o prawach, na jej mocy zagwarantowana została przewaga parlamentu nad monarchą, zapewniała swobodę obrad parlamentu, wpłynęła ona na kształt ustroju politycznego, król bez zgody parlamentu nie miał prawa wydawać ustaw, nakładać podatków, a także tworzyć lub utrzymywać armii w czasie pokoju. W
1701
roku przyjęty został Akt o następstwie tronu, na mocy, którego w razie bezpotomnej śmierci następczyni tronu
Anny Stuart
tron miała przejąć dynastia niemieckich
książąt Hanoweru
, a także wprowadzała obowiązek
kontrasygnaty
, co oznaczało, że żaden dokument królewski nie miał mocy prawnej bez drugiego podpisu. Miał złożyć go premier lub odpowiedni minister odpowiadający za resort, którego dana ustawa dotyczy. Teraz odpowiedzialność za wszystkie ustawy ponosił ten, który kontrasygnował. Królowi pozostały jedynie kompetencje zwoływania i rozwiązywania parlamentu, a także mianowanie członków Izby Lordów. Kontrasygnaty monarchy potrzebowały z kolei uchwały parlamentu. Wszystkie przyjęte przez parlament akty położyły podwaliny pod nowy ustrój Anglii – monarchię parlamentarną. W tym czasie było to w Europie zachodniej pierwsze państwo o takim ustroju politycznym. Dominującą rolę w nim odgrywała nowa szlachta (gentry) oraz średnio zamożne mieszczaństwo- burżuazja.
Chronologia bitew
Zobacz też
