www.szkolnictwo.pl

Antarktyda

Antarktyda - kontynent o powierzchni około 13,3 mln km² znajdujący się na półkuli południowej Ziemi, prawie w całości w strefie podbiegunowej.

Nazwa pochodzi od greckiego antarktikós `leżący naprzeciwko północy` lub od łac. ante + arctis. Nazwa ang.: Antarctica.

Położenie

Kontynent antarktyczny ma kształt zbliżony do koła o średnicy około 4500 km. Część świata Antarktyda składa się z kontynentu i okolicznych wysp leżących w obrębie Antarktyki. Kontynent ze wszystkich stron otacza Ocean Południowy. Umowną granicą Antarktyki jest konwergencja antarktyczna – wąski pas wody oddzielający zimne wody polarne od cieplejszych i bardziej zasolonych wód oceanów (47°–62°S). Sztucznie ustaloną granicą jest równoleżnik 60°S – tereny na południe od niego są objęte Traktatem Antarktycznym, będąc ziemią niczyją. Ta granica oddziela także ustanowiony przez Międzynarodowe Biuro Hydrograficzne w 2000 r. Ocean Południowy od Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego.

Budowa geologiczna

Według teorii tektoniki płyt, Antarktyda w ciągu milionów lat przemieściła się na obecny obszar z terenów równikowych i tu się zatrzymała. Jej budowa geologiczna wykazuje podobieństwa z sąsiednimi lądami, od których się oddzieliła. Od Morza Weddella do Morza Rossa, wzdłuż Gór Transantarktycznych, przebiega granica między dwiema częściami kontynentu. Fundament Antarktydy Wschodniej stanowi tarcza krystaliczna. Antarktydę Zachodnią tworzy strefa młodych gór, jak Antarktandy (Góry Arctowskiego) na Półwyspie Antarktycznym. Jedyny czynny wulkan, Erebus (3794 m n.p.m.) znajduje się nad Morzem Rossa w sąsiedztwie Antarktydy Wschodniej.

Ukształtowanie powierzchni

Współcześnie, praktycznie w całości (98%) Antarktyda pokryta jest lądolodem o grubości do 4774 metrów. Lądolód stanowi centralny obszar Antarktyki. Najwyższy szczyt: Masyw Vinsona – 4892 m n.p.m. (dawniej przyjmowano 5140 m), a najniżej położony jest Rów Bentleya – 2555 m pod poziomem morza (jest przykryty lodem). Ogólnie, Antarktyda jest najwyżej położonym kontynentem (średnio 2030 m n.p.m.).

Warunki klimatyczne

Zjawisko nocy polarnej pogrąża cały kontynent w otchłani silnego mrozu. Mały kąt wysokości Słońca sprawia, że mróz panuje w ciągu całego roku. Średnia roczna temperatura wynosi –55,6 stopnia Celsjusza. 21 lipca 1983 zanotowano absolutne minimum temperatury: –89,2 stopnia Celsjusza na stacji Wostok (w temperaturze –60— –70 °C zamarza płyn w gałkach ocznych).

Antarktyda jest najbardziej zachmurzonym kontynentem. Rocznie przypada tylko około 100 dni bezchmurnych. Paradoksalnie, kontynent ten można uważać za jedną z największych pustyń na naszej planecie, gdyż średnie opady roczne w jej środkowej części wynoszą zaledwie od 30 do 50 milimetrów.

Charakterystyczne są również dla tego obszaru silne i długotrwałe wiatry, wiejące z mroźnego wnętrza kontynentu w kierunku nieco cieplejszych wód oceanicznych.

W strefie podbiegunowej pd. utrzymuje się tzw. dziura ozonowa. Czyni ona niebezpiecznym długie przebywanie na otwartej przestrzeni.

Lądolód i wody

Prawie cały obszar Antarktydy (95,5% powierzchni) pokryty jest największym na kuli ziemskiej lądolodem, o średniej grubości ok. 2300 m, maksymalnie ok. 4800 m. Objętość masy lodowej szacowana jest na ok. 30 mln km³. Lądolód ten na znacznych obszarach wkracza w obszary morskie, tworząc rozległe lodowce szelfowe. Niewielkie obszary Antarktydy nie pokryte lodem, zwane są oazami. Znajdują się w nich jeziora odmarzające w lecie i małe strumyki. Do oaz nizinnych należą m.in.: Grearsona, Oaza Bungera, Oaza Vestfold, do górskich, zwanych suchymi dolinami: Oaza Wrighta, Oaza Taylora, Oaza Wiktorii. Linia brzegowa o łącznej długości 27 tys. km - tylko na krótkich odcinkach nie tworzona przez masy lodowe - jest stosunkowo słabo rozwinięta.

Jedyna rzeka to Onyx. Płynie tylko latem na długości 30 kilometrów i jest zasilana wodami z topniejącego lodowca Wright w pobliżu Lodowca Szelfowego Rossa. Pod lądolodem Antarktydy znajduje się ok. 145 jezior. Największym z nich jest odkryte w 1996 roku Jezioro Wostok, położone ok. 4000 m pod rosyjską stacją badawczą o tej samej nazwie.

Flora i fauna

W tak niesprzyjających warunkach jakie panują na tym kontynencie, nie należy się dziwić, że Antarktyda była jedynym kontynentem niezamieszkanym przez ludzi z czasów prehistorii. Świat roślinny i zwierzęcy charakteryzuje skrajne ubóstwo gatunkowe. Rachityczna roślinność pojawiła się jedynie na wolnych skrawkach lądu, najczęściej w nadmorskich oazach. Na pewne ślady flory można się natknąć również na nunatakach, czyli skalistych wyniosłościach wyrastających spod powierzchni otaczającego je ze wszystkich stron lodowca. Najbujniej życie rozwija się na wykraczającym znacznie poza koło podbiegunowe Półwyspie Antarktycznym, gdzie dzięki ciepłym prądom oceanicznym występuje najcieplejsza choć chłodna i krótka pora roku, tzw. lato polarne. Tylko tu rosną dwa gatunki roślin naczyniowych (śmiałek antarktyczny i kolobant), a także wiele mchów i porostów, grzybów i glonów. Ciężką zimę są w stanie przetrwać jedynie nieliczne gatunki zwierząt, ale latem, gdy wody zaczynają się roić od planktonu i innych mikroskopijnych żyjątek, na wybrzeżach pojawia się spora liczba gości. Przyciągane obfitością smacznych kąsków całymi gromadami przybywają ptaki. Najliczniej reprezentowane są oblegające lodowce pingwiny, m.in. największe na świecie pingwiny cesarskie, ważące około 30 kilogramów i dorastające do 120 centymetrów oraz znacznie mniejsze pingwiny Adeli. Doskonale miewają się również ssaki: foki Weddella i Rossa, a także lamparty morskie, wieloryby i delfiny. Żerują w wodach przybrzeżnych, w których żyje 160 gatunków ryb, m.in. rodzina ryb z białokrwistych. Ich krew pozbawiona jest hemoglobiny i erytrocytów, a wnętrzności prześwitują przez przezroczystą skórę. Występują również niezwykle odporne na zimno ryby utrzymujące się przy życiu dzięki szczególnym płynom we krwi, mającym właściwości podobne do środków używanych w chłodnicach samochodowych.
Łącznie w Antarktyce żyje 45 gatunków ptaków, a na samym kontynencie – dwa gatunki roślin (na wyspach jest ich więcej).

Antarktyda dawniej i dziś

Antarktyda była umieszczana na mapach już w XVI wieku, wykonanych przez Piri Reisa i Oronteusa Fineusa, a także na anonimowej mapie pochodzącej z okręgowej biblioteki Wirtembergii w Stuttgarcie, która ukazuje dwie wyspy znajdujące się dziś pod Lodowcem Szelfowym Rossa. Oznacza to, że XVI-wieczne mapy mogły być kopiami jeszcze wcześniejszych dokumentów, wykonanych w okresie 900-600 r. p.n.e., kiedy miało miejsce ostatnie ocieplenie klimatu i do obu wysp można było dotrzeć z morza[1] Stały ląd Antarktydy odkrył w 1820 roku rosyjski admirał Fabian Bellingshausen, ale, podobnie jak przypływający w te rejony śmiałkowie trudniący się połowem ryb, fok i wielorybów, nie postawił na nim suchej stopy. Pierwszym człowiekiem, który tego dokonał, był norweski naukowiec Carsten Borchgrevink 23 stycznia 1895 roku. Tak bardzo chciał on zobaczyć ten fascynujący ląd, że zaciągnął się na statek wielorybniczy.

Wiedza badaczy przybywających wtedy na ten prawdziwy koniec świata opierała się wtedy głównie na ich wyobrażeniach o Terra Australis Incognita – Nieznanej Ziemi Południowej, jak ją wówczas nazywano.

O dotarcie do bieguna rywalizowali na przełomie XIX i XX wieku badacze Robert Falcon Scott i Roald Amundsen. Ostatecznie wygrał Norweg Amundsen przy wykorzystaniu psich zaprzęgów (zabijając niepotrzebne psy na karmę dla pozostałych); motorowe sanie i szetlandzkie kucyki Scotta nie sprawdziły się. I dopiero zdobycie bieguna południowego przez Roalda Amundsena w 1911 roku rozpoczęło etap rzeczywistego, stopniowego zapoznawania się z krainą wiecznych lodów.

Połyskująca biel, lśniący błękit, krucza czerń, ta ziemia w słonecznym świetle wygląda bajkowo. Wzniesienie za wzniesieniem, szczyt za szczytem - spękany, jak żaden na naszej planecie, leży dotąd nieoglądany, nietknięty ludzką stopą dziki ląd...

Najintensywniejszy okres badań Antarktydy rozpoczął się dopiero w roku 1957, kiedy zawarto międzynarodowy traktat w sprawie wykorzystania kontynentu wyłącznie w celach pokojowych i naukowych. Od tego czasu 43 stacje badawcze należące do 18 państw zgłębiają tajemnice lądu, który przyciąga jak magnes i fascynuje niedostępnością.

Największe skupisko ludzi to amerykańska baza McMurdo. Istnieje przynajmniej kilkanaście baz sponsorowanych przez różne kraje, m.in. przez Polskę. Na biegunie południowym jest również usadowiona baza amerykańska Amundsen-Scott. W 2000 Antarktyda miała być podzielona na strefy ekonomiczne państw w pobliżu ich baz i miało rozpocząć się wydobycie zasobów naturalnych tego kontynentu (ropa, węgiel itp.). Traktat Antarktyczny przedłużono do 2041 lub 2049 roku. Gospodarka regionu to połowy ryb i ssaków morskich w okolicznych wodach i turystyka: 23,2 tys. turystów latem 2004/2005 i ogółem 19,5 tys. w roku 2005.

Historia odkryć

Od starożytności wierzono w istnienie lądu stałego wokół bieguna południowego, tzw. Terra Australis Incognita (Ziemia Południowa Nieznana). Od XVII wieku dokonywano penetracji południowych obszarów globu. Najwcześniej odkryto liczne wyspy na obrzeżach Antarktydy - 1502 Amerigo Vespucci prawdopodobnie dopłynął do wyspy Georgia Południowa, 1599 D. Gherritz dotarł do wysepki w archipelagu Szetlandów Południowych. W XVIII wieku odkryć na obszarze Antarktyki dokonywały wyprawy żeglarzy francuskich: 1739 J.B. Bouveta de Lozier, 1772 N. T. Marion-Dufresne`a i Crozeta (dopłynęli do Wysp Księcia Edwarda), w tym samym roku Y.J. Kerguélena de Tremarc (odkrył wyspy nazwane jego imieniem), 1772-1775 James Cooka. Wyprawa Jamesa Cooka dotarła najdalej na południe, do 71°10’S, przekraczając trzykrotnie południowe koło podbiegunowe (odkryto m.in. wyspę Georgia Południowa i grupę wysp Sandwich Południowy). W ekspedycji tej brał udział badacz polskiego pochodzenia Johann Reinhold Forster (wraz z synem Jerzym Adamem Forsterem).

Dalszych wypraw nie podejmowano przez długie lata z uwagi na trudności związane z pokonywaniem grubej kry lodowej. Odkrycia kontynentu Antarktydy dokonała rosyjska ekspedycja naukowa pod dowództwem Feddieja Feddiejewicza Bellingshausena i Michaiła Łazariewa (1819-1821), która w 1820 roku dotarła do Wybrzeża Księżniczki Marty. W latach 20. XIX wieku wielu odkryć dokonali wielorybnicy i łowcy fok. W 1819 r. W. Smith i E. de Bransfield odkryli Szetlandy Południowe, 1821-1822 G. Powell dotarł do Orkadów Południowych, a N. Palmer do Półwyspu Antarktycznego (zwanego także Półwyspem Palmera), 1823 James Weddell osiągnął 74° 15’S, płynąc po morzu nazwanym jego imieniem. Dzięki kapitanom statków należących do kupca angielskiego Enderby dopłynięto do następnych części Antarktydy: 1831 J. Biscoe dotarł do Ziemi Enderby, a 1832 do Wyspy Adelajdy i wysp u wybrzeży Ziemi Grahama, 1834 P. Kemp odkrył ziemię nazwaną jego imieniem, 1838 J. Balleny dopłynął do wysp ok. 300 km na północ od wybrzeża Antarktydy, noszących obecnie jego imię. W pierwszej połowie XIX wieku rozwinęły się także badania naukowe nad Antarktyką, zwłaszcza dzięki trzem wielkim ekspedycjom: Francuza J.S. Dumont d’Urville’a, Amerykanina Ch. Wilkesa i Anglika J.C. Rossa, odbytych prawie równocześnie w latach 1838-1843. Celem głównym tych wypraw było ustalenie położenia bieguna magnetycznego południowego i sporządzenie map magnetycznych mórz południowych, jednakże równocześnie odkryto nowe wyspy i części kontynentu: Wyspy i Ziemię Adeli (Dumont d’Urville), Ziemię Claire (Wilkes), Ziemię Wiktorii, wulkany Terror i Erebus na Wyspie Rossa oraz wielką Barierę Lodową (Ross). Kolejna wyprawa 1872-1876 pod dowództwem G.S. Naresa ostatecznie potwierdziła istnienie kontynentu Antarktydy. Jako pierwszy, po 75 latach od ujrzenia Antarktydy, dotarł 23 I 1895 do jej wybrzeży (przylądek Adare) norweski uczony Carsten Borchgrevink. Na przełomie XIX wieku i XX wieku nastąpił okres licznych podróży naukowych na Antarktydę. W l. 1897–1899 odbyła się słynna wyprawa statku "Belgica" pod dowództwem A. Gerlache’a de Gomery. Ekspedycja, w której brali udział dwaj Polacy: Henryk Arctowski (kierownik naukowy wyprawy) i Antoni Bolesław Dobrowolski, przymusowo przezimowała na Antarktydzie, uwalniając się dopiero po roku z lodów. W l. 1898–1900 C. Borchgrevink z wyprawą norwesko-angielską po raz pierwszy w sposób zamierzony zimował na kontynencie Antarktydy. Dzięki ustaleniom Międzynarodowych Kongresów Geograficznych w Londynie (1895) i w Berlinie (1899) w latach 1901-1905 zorganizowano pięć wielkich wypraw naukowych w celu przeprowadzenia badań w zakresie magnetyzmu ziemskiego, meteorologii, glacjologii i paleontologii. Ekspedycjami kierowali znani naukowcy i polarnicy: R.F. Scott, E. von Drygalski, O. Nordenskiöld, W.Th. Bruce, J. Charcot, W. Filchner. W 1902 R.F. Scott podjął pierwszą próbę dotarcia do bieguna południowego, następna wyprawa w tym celu zorganizowana w latach 1908-1909 przez E. Shackletona dotarła tylko do 88°23’S, zdobywając biegun magnetyczny. W latach 1911-1912 przeprowadzono dwie wyprawy na biegun południowy. Pierwszy dotarł doń Roald Amundsen (14 XII 1911), drugim był R. Scott (18 I 1912). W 1928 G.H. Wilkins pierwszy użył samolotu do badań Antarktydy (lot z Szetlandów Południowych na Ziemię Grahama), 1929 R.E. Byrd dokonał pierwszego przelotu nad biegunem południowym (samolot pilotował E. Balchen). W latach 1928–1947 podjęto cztery wyprawy badawcze pod kierownictwem R.E. Byrda, podczas których sfotografowano 700 tys. km² kontynentu i 200 tys. km² mórz oraz odkryto tzw. oazy ciepła (obszary wolne od lodu). Od 1946 działa na Antarktydzie wielka stacja amerykańska McMurdo. Do 1956 r. powstały również stacje naukowe należące do: Norwegii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Argentyny, Chile, Francji i Australii. Łącznie na Antarktydzie zorganizowano 54 stacje badawcze, prowadzące badania kartograficzne, geologiczne, oceanograficzne, glacjologiczne, meteorologiczne i z zakresu magnetyzmu ziemskiego, obecnie działa ich 50. Nowy etap poznania Antarktyki rozpoczął się w związku z Międzynarodowym Rokiem Geofizycznym (1957-1958) i powołaniem 1958 Komitetu Naukowego do Badań Antarktyki (Scientific Committee of Antarctic - SCAR), skupiającego 12 państw (Argentyna, Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia, RPA, USA, Wielka Brytania i Rosja). W 1958 wyprawa pod dowództwem V.E. Fuchsa dokonała pierwszego przejścia w poprzek całego kontynentu, od Morza Weddella do Morza Rossa, w odwrotnym kierunku wyruszyła wyprawa E. Hillary’ego, która dotarła do bieguna południowego i powróciła drogą powietrzną. W tymże roku polarna wyprawa radziecka osiągnęła biegun względnej niedostępności. W 1959 r. wyprawa Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem W. Krzemińskiego przejęła od ZSRR stację naukową Oasis w Oazie Bungera, nazwaną imieniem A.B. Dobrowolskiego, w której prowadziły badania: 1958–1959 I i 1966–1967 II Polska Wyprawa Antarktyczna. W 1975 r. wyruszyły na Antarktydę dwa statki I Polskiej Ekspedycji Morskiej PAN, rok później II Polskiej Ekspedycji Krylowej, prowadzące prace biologiczne nad krylem. Badania Antarktyki prowadzono również w latach 1964-1974 w ramach Międzynarodowego Programu Biologicznego oraz kontynuowanego do dziś programu UNESCO Człowiek i Biosfera. Z inicjatywy S. Rakusy-Suszczewskiego w 1977 r. na Wyspie Króla Jerzego (Szetlandy Południowe) założono polską stałą stację im. Henryka Arctowskiego, dzięki czemu Polska stała się 13. członkiem Porozumienia Antarktycznego (podpisanego 1959, weszło w życie 1961). W latach 1978–1979 w stacji im. A. B. Dobrowolskiego przebywała ostania wyprawa naukowa, prowadząc m.in. badania geodezyjne, geomorfologiczne, meteorologiczne, potem nie używano jej z uwagi na trudności w dostępie na kontynent (tylko drogą powietrzną). Stacja im. H. Arctowskiego działa stale, z załogą zimową liczącą ok. 19 osób, w lecie znacznie liczniejszą. Prowadzone są w niej badania z zakresu m.in.: biologii, hydrologii, oceanologii, geologii, geomorfologii i medycyny. Od 1990 r. działa Międzynarodowa Komisja Badań nad Antarktyką (IASC), która koordynuje badania w tym rejonie, a od 1991 zespół Programu Obserwacji Antarktyki i Danych Szacunkowych. W 1995 r. do bieguna południowego na Antarktydzie dotarł samotnie Polak – Marek Kamiński (w tym samym roku zdobył również biegun północny). W 1997 po raz pierwszy samotnie przeszedł Antarktydę Norweg B. Ousland.

Inne hasła zawierające informacje o "Antarktyda":

Biegun południowy ...

Półwysep Antarktyczny ...

Ziemia Ognista (archipelag) ...

Nathaniel Palmer ...

Fabian Bellingshausen ...

Historia Australii ...

Linia wiecznego śniegu ...

1961 ...

Ziemia ...

Gondwana ...

Inne lekcje zawierające informacje o "Antarktyda":

Język mapy (plansza 21) ogólnej powierzchni Wysokość w m n.p.m Europa Azja Afryka Ameryka Płn. Ameryka Płd. Australia z Oceanią Antarktyda Lądy ogółem ...

Zanieczyszczenia atmosfery (plansza 14) ...

032. Ekologia biosfery (plansza 3) ...