Normandia – kościół Saint-Georges-de-Boscherville, romańska głowica
Opactwo cysterskie w Senanque, Prowansja
Romańskie kolumny w kościele św. Trójcy w Strzelnie
kościół NMP w Inowrocławiu
Architektura romańska rozwijała się w
X
-
XIII wieku
w nowo powstających, samodzielnych krajach
Europy
. Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w
XIX wieku
, naprzód w
filologii
dla określenia grupy języków wywodzących się z
łaciny
, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się
sztuką starożytnego Rzymu
. Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we
Włoszech
. Przyjmuje się, że pod tym względem
Francja
i
Niemcy
wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie
XII wieku
, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.
Po przekroczeniu
1000
roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych
kościołów
. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne
wieże
, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się
architekturą klasyczną
i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz
architektury starożytnego Rzymu
znaczny wpływ wywarła
architektura wczesnego chrześcijaństwa
i
architektura przedromańska
, a zwłaszcza dziedzictwo okresu
karolińskiego
. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice
Cesarstwa Zachodniego
, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i
Skandynawię
. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do
Syrii
i
Palestyny
. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.
Ogólne cechy charakteryzujące architekturę romańską
Podstawowymi cechami wyróżniającymi architekturę romańską od stylów wcześniejszych i późniejszych to addycyjność brył i separatyzm wnętrz. Pierwszy termin oznacza, że budynek romański składa się z prostych brył geometrycznych (prostopadłościanów, walców i półwalców) zestawionych ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej z nich (bez płynnego ciągłego przechodzenia jednej w drugą), nakrytych osobnymi dachami. We wnętrzu odzwierciedla to druga z powyższych cech – poszczególne części przestrzeni (
nawy
,
kruchty
,
chóry
,
absydy
) mieszczące się w widocznych od zewnątrz osobnych bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie różnicami wysokości,
nadprożami
,
łukami
, rzędami
kolumn
itp.
Plan budynku romańskiego często jest oparty na siatce powielanych kwadratów, a proporcje brył i wnętrz budowli romańskich są oparte na prostych zależnościach arytmetycznych – np. nawa główna zwykle jest dwukrotnie szersza niż nawy boczne, długość nawy bocznej jest wielokrotnością (np. pięciokrotnością) jej szerokości, wysokość naw bocznych jest zwykle połową wysokości budynku, itp.) Niektórzy przypuszczają, że zależności takie są wynikiem teologicznej interpretacji fragmentów Pisma Świętego, głoszącego, że Bóg urządził świat "według liczby i miary".
W budowlach romańskich występuje szereg zdobniczych elementów wystroju charakterystycznych dla tego stylu (gzymsy arkadowe,
biforia
i
triforia
, typowe
głowice
kostkowe i
bazy
kolumn i inne).
Budownictwo sakralne
Kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub
krzyża łacińskiego
z
prezbiterium
zakończonym półkolistą
absydą
. Zazwyczaj
orientowano
je. Były to kościoły
bazylikowe
lub
halowe
. Mniejsze budowle czasem rozwiązywano też na
planie centralnym
–
krzyża greckiego
lub
rotundy
. Wnętrze kościoła dzielono rzędami
kolumn
lub
filarów
najczęściej na trzy
nawy
. Nad skrzyżowaniem
transeptu
z nawą główną często umieszczano
wieże
, przez które doświetlano wnętrza. (
kopuły
występowały tylko sporadycznie). Wieże występowały także na zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub
fasady
. Spotykane są także kościoły dwuchórowe (posiadające absydy z przodu i z tyłu kościoła). W kościołach pielgrzymkowych zazwyczaj wokół prezbiterium budowano
ambit
z wieńcem
kaplic
. Spotykane są także kościoły o obejściach zaplanowanych po obwodzie całej budowli: nawami bocznymi i wzdłuż transeptu podzielonego na nawy. Dach rozwiązywano jako
więźbę dachową
widoczną z wnętrza kościoła albo zasłoniętą płaskim, drewnianym
stropem
. Najczęściej jednak były to
sklepienia kolebkowe
nad nawami głównymi oraz
krzyżowe
nad nawami bocznymi. (Zastosowanie sklepień poprawiało akustykę pomieszczeń, co było istotne przy śpiewach chóralnych w kościołach zakonnych oraz zwiększało bezpieczeństwo budowli w przypadku pożaru). Sklepienia kolebkowe opierano na stosowanych już znacznie wcześniej
gurtach
– żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na zmniejszenie jego ciężaru. Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów lub kolumn zagęszczających podział
przęseł
miały mniejszą rozpiętość. Taki układ konstrukcyjny, w którym na dwa przęsła sklepienia naw bocznych przypada jedno przęsło nawy głównej, nazywany jest
systemem wiązanym
. Sklepienia opierają się na ścianach i kolumnach lub filarach.
Kapitele
występujące w okresie romańskim mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub odwróconego ostrosłupa. Są pozbawione ozdób lub dekorowane płaskorzeźbą w formie stylizowanych, wywodzących się z
korynckich
liści
akantu
,
longobardzkich
lub
iryjskich
plecionek oraz motywów inspirowanych postaciami zwierząt (lwów, pawi, gryfów) i scenami figuralnymi nawiązującymi do Nowego i Starego Testamentu.
Bazy
kolumn złożone z kilku wałków opierających się na płaskim elemencie w kształcie kostki są ozdobione płaskorzeźbą w formie stylizowanych listków lub małych zwierząt na narożach kostki (tzw. szpony lub
żabki
). Trzony kolumn wykonywano z kilku ciosów kamiennych (w
starożytności
często były wykonywane z jednego bloku). W budowlach romańskich zazwyczaj powyżej głowic zamiast
architrawu
umieszczano
gzymsy
lub
imposty
. W budowlach ze sklepieniami krzyżowymi forma podpór staje się bardziej skomplikowana. Żebra i łęki podpierają przylegające do trzonu kolumny cieńsze elementy tzw.
służki
. Przystawione do ściany mogą schodzić do poziomu posadzki i podpierać się na bazie, albo zakończone znacznie wcześniej zostają osadzone na wsporniku.
W kościołach pielgrzymkowych nad nawami bocznymi budowano
empory
, które często służyły także jako miejsce odpoczynku dla grup pielgrzymów. Posadzki z płyt kamiennych lub ceramicznych układano w różne wzory, ściany zdobiono
freskami
, lokalnie (
Wenecja
,
Palermo
mozaikami
). Wąskie okna i drzwi umieszczone w grubych murach poszerzano na zewnątrz przez zastosowanie
glifów
, tak aby umożliwić łatwiejszy dopływ światła. Okna w wieżach dzielono małymi kolumienkami na dwie (
biforium
) lub trzy części (
triforium
). Spotykany był także podział na cztery części tzw. quadriaforium. Wnętrza oświetlały okna umieszczone w kościołach bazylikowych w ścianach naw bocznych i nawy głównej, ponad
dachem
przykrywającym nawy boczne; w kościołach halowych i z wbudowanymi emporami – pośrednio przez okna umieszczone w ścianach naw bocznych. Czasami doświetlały je
rozety
umieszczone w fasadzie oraz okna w wieżach nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem. Drzwi wejściowe umieszczano w ozdobnym
portalu
zwieńczonym półkolistym
tympanonem
ozdobionym płaskorzeźbą. Uskoki ściany zamykały otwór drzwiowy
archiwoltą
. Powierzchnię ścian zewnętrznych urozmaicały
lizeny
i
fryzy arkadkowe
(
układ lombardzki
) oraz
skarpy
umieszczane w miejscach umieszczenia gurtów wewnątrz kościoła.
Klasztory
Licznie powstające w okresie średniowiecza
klasztory
budowano powielając wzory wcześniej powstałych obiektów. Układ poszczególnych pomieszczeń i rozwiązanie kościoła wiązało się z obowiązującą zakonników regułą.
Benedyktyni
zazwyczaj wzorowali się na
opactwie w Cluny
, zakony
cysterskie
o znacznie surowszej regule składały się z szeregu pomieszczeń na planie prostokąta o bardzo surowych wnętrzach. Mimo wielu różnic z czasem utrwalił się schemat, w którym do dłuższej ściany kościoła przylegał
wirydarz
otoczony z trzech stron
krużgankami
. Po zewnętrznej stronie krużganków umieszczano poszczególne pomieszczenia: najbliżej prezbiterium zazwyczaj znajdowała się
zakrystia
i
kapitularz
. Oprócz nich w różnej kolejności znajdowały się: pomieszczenia opata,
refektarz
,
dormitorium
i inne sale przeznaczone do pracy. Kuchnia często znajdowała się w osobnym budynku, poza główną częścią obiektu. Oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla zakonników budowano także pomieszczenia gospodarcze (stajnie, spichlerze, stodoły) oraz budynki przeznaczone dla osób świeckich goszczących w klasztorze np. podczas podróży, pielgrzymek itp. Całość otaczano murem lub palisadą i fosą.
Budownictwo świeckie
W okresie romańskim budowano feudalne
zamki
, których najważniejszym elementem był potężny
donżon
. W nim mieściły się duże pomieszczenia mieszkalne, rozmieszczone na kilku kondygnacjach. Najniżej zazwyczaj umieszczano zbrojownię i spiżarnię. Wyżej, w głównej komnacie, znajdowało się pomieszczenie służące jako jadalnia i sypialnia właściciela zamku, a nad nim pokoje służby. Czasem do wieży dobudowywano niewielką wieżę z schodami. Wieżę otaczała wewnętrzna
fosa
, za którą umieszczano pozostałe budynki warowni. Całość chronił mur obronny, zazwyczaj wieńczony
hurdycjami
albo
blankami
i fosą zewnętrzna.
Zabudowa miejska związana była z ukształtowaniem terenu, przebiegiem szlaków komunikacyjnych, dostępem do wody oraz istniejącą już wcześniej zabudową. Nowo zakładane miasta planowano najczęściej na krzyżowo-szachownicowej zabudowie. Centralne miejsce zajmował najczęściej prostokątny plac, od którego, na przedłużeniu jego boków, odchodziły główne ulice. Powstałe w ten sposób pola dzielono na mniejsze kwartały przy pomocy ulic o drugorzędnym znaczeniu, usytuowanych równolegle lub prostopadle do głównych arterii. Powstałe kwartały przeznaczano pod zabudowę. Od frontu powstawał najczęściej warsztat, a mieszkanie budowano w głębi działki lub na piętrze. Część parceli zajmowały także pomieszczenia gospodarcze związane z warsztatem (magazyn) oraz domem (pralnie, łaźnie, kuchnie) i stajnie dla koni z pomieszczeniami na słomę, siano, wozownie itp. Do budowy domów na terenach o dużych zasobach tego materiału używano kamienia, w innych przypadkach zazwyczaj było to drewno z ewentualnym wypełnieniem cegłą, gliną, kamieniem polnym.
W niektórych miastach, zwłaszcza we Włoszech, zazwyczaj planowano trzy place: ratuszowy, katedralny i targowy. W innych krajach plac kościelny budowano w pobliżu lub na przedłużeniu placu targowego. Przy placu targowym powstawały kramy, w których odbywała się sprzedaż towarów spożywczych i miejscowych wyrobów. Handel mięsem miał miejsce w osobnym budynku, tzw.
jatkach
. Oprócz nich w miastach budowano także tzw. domy kupców, służące jako składy towarów i miejsca handlu dla przyjezdnych dostawców.
Ratusze
, poza miastami włoskimi z uwagi na odmienną organizację, zaczęły powstawać dopiero na początku
gotyku
. Wokół miast budowano umocnienia w formie murów obronnych lub wału o konstrukcji drewniano-ziemnej i palisady. We wnętrzu wału umieszczano konstrukcję z przeplecionych pni (konstrukcja hakowa) zwieńczoną
izbicami
. Większe grody otaczały podwójne lub potrójne pierścienie umocnień, zwłaszcza od strony spodziewanego ataku.
Szczególne miejsce w historii zajmuje najsłynniejszy most zbudowany w okresie romańskim na wzór budowli rzymskich – most w
Awinionie
na
Rodanie
.
Rozwiązania materiałowe
Najczęściej używanym materiałem budowlanym w okresie romańskim był kamień, zwykle miejscowy (z uwagi na wysoki koszt transportu) –
piaskowiec
,
wapień
,
granit
i in., głazy narzutowe. Do budowy cokołów, naroży budynków, obramowań otworów okiennych i drzwiowych oraz gzymsów używano starannie obrobionych ciosów. Kostki używano także do budowy lica ścian, jednak wewnętrzną część murów często wypełniano kamieniem łupanym lub polnym i łożyskowym.
Cegły
używano przede wszystkim w
Lombardii
,
Romanii
, na południu
Francji
oraz na terenach północnych
Niemiec
,
Polski
,
Danii
i
Niderlandach
. Jako materiał budowlany została ponownie rozpowszechniona dopiero pod koniec XII wieku. Do łączenia kamieni i cegieł używano
zaprawy
wapiennej
. W
Skandynawii
, Polsce i na
Rusi
często wznoszono świątynie, budynki mieszkalne i całe fortyfikacje przy wykorzystaniu drewna jako podstawowego budulca.
Architektura romańska w Europie
Mimo wielu cech wspólnych, architektura romańska w poszczególnych krajach wykazuje pewne cechy szczególne, związane z lokalną tradycją, umiejętnościami artystów i gustami oraz możliwościami fundatorów. Cechy charakterystyczne wraz z przykładami dzieł tego okresu zachowanymi w poszczególnych państwach zostały omówione w osobnych artykułach.
Literatura
- Sztuka Świata, t. 3, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1999 r.
- Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1990 r.
- Sztuka romańska, red. R. Toman, Warszawa 2000
- David Watkin, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady 2006 r.
Zobacz też
Linki zewnętrzne