Arystokracja (
gr.
ἀριστοκρατία aristokratia, od wyrazów ἄριστος aristos "najlepszy" + κρατέω kratoi "najsilniejsi") – najwyższa
warstwa społeczna
wykształciła się w
starożytnej Grecji
, podczas najazdu
Dorów
w
1200 r.
p.n.e.
Arystokracja w starożytności
W
ustroju
arystokratycznym podmiotem władzy państwowej była grupa „najlepszych", nie odpowiedzialna przed narodem, ale sprawująca rządy wedle własnego uznania. Rządy arystokratyczne mogły mieć charakter bardzo różnorodny, bardziej lub mniej ograniczony. Najczęściej jednak arystokracja miała charakter czysto świecki i powstawała w drodze wyboru, na podstawie pewnych z góry ściśle określonych reguł, albo też miała charakter dziedziczny, kiedy to poszczególne urzędy publiczne przechodziły z ojca na syna na podstawie zasady dziedziczenia. Tak wyróżniona arystokracja stanowiła oddzielną
klasę społeczną
.
Główną przyczyną powstania klasy arystokratycznej był upadek ustroju rodowego. Arystokracja zrodziła się na polach bitew, w blasku wojennych zdobyczy, gdzie pewne rody gwałtownie się bogaciły i trzymając razem oraz wspomagając, tworzyły grupy bardziej wpływowe, skupiające w swych rękach większość zaszczytów i funkcji politycznych. W
Sparcie
grupę arystokracji stanowili potomkowie najeźdźców
doryckich
(spartiaci), natomiast w
Atenach
były to stare rody, tzw.
eupatrydzi
. Arystokracja pojawiła się we wszystkich despotycznych monarchiach starożytnego Wschodu. Przeciw tendencjom do arystokratyzacji części społeczeństwa wybuchały czasem
plebejskie
powstania, które jednak zwykle prowadziły do włączenia zwycięskich "powstańców" do wyższych grup społecznych, nie zagrażając zwykle zbytnio samej arystokracji.
Arystokracja zachodnia
Przepaść między górną i dolnymi warstwami społeczeństwa najsilniej zaznaczyła się w zachodnich krajach
feudalnych
. Z feudałów, właścicieli lenn i możnego duchowieństwa powstała górna warstwa arystokracji, określana różnie w różnych krajach Zachodu, ale zawsze skupiająca szlachtę o wielowiekowych tradycjach i wysokim statusie społecznym i materialnym (parów, lordów, grandów). Mimo to w Europie Zachodniej i Środkowej pojęcie arystokracji było identyczne z pojęciem szlachty, a arystokracja feudalna, wyrosła z rycerstwa, tworzyła jeden, dość spójny stan, oddzielony bardzo wyraźnie od stanów niższych zamożnością i przywilejami.
Arystokracja polska
W Polsce szlachta stanowiła tak wielką masę społeczną, że pojęcie arystokracji nabrało odmiennego znaczenia, odnosząc się do grupy osób szlachetnie urodzonych, wyróżniających się od reszty tłumu szlacheckiego zarówno statusem majątkowym jak społecznym. Polska arystokracja, zwana możnowładcami, a później
magnatami
, która zgodnie z panującą doktryną jedności szlacheckiej powinna być równa pozostałej szlachcie, wyraźnie wyodrębniła się w osobną warstwę. Wprawdzie w popularnym mniemaniu „szlachcic na zagrodzie był równy wojewodzie”, ale był to raczej wyidealizowany obraz panujących stosunków społecznych. Inna interpretacja tego zdania oznacza, że każdy szlachcic, który potrafił zdobyć wielkie dobra (jak np.
Jan Zamojski
) automatycznie wchodził w skład magnaterii, a równocześnie magnat, który utracił większość dóbr z obrębu tej magnaterii wypadał (jak np. rody Tęczyńskich czy Wiśniowieckich).
W Polsce nie przyjął się zwyczaj oddzielania arystokracji od ogółu szlachty za pomocą hierarchii tytułów (jedyny wyjątek dotyczył książęcych tytułów dla kniaziów litewskich). Arystokracja wywierała decydujący wpływ na losy Rzeczypospolitej i skupiała w swym ręku wszystkie ważniejsze urzędy publiczne, ostentacyjnie nieraz odcinając się od reszty "braci szlacheckiej", przy czym kryterium był stan posiadania, a nie pochodzenie.
Rody arystokratyczne Polski
były też często siłą napędową rozwoju kultury, sztuki, nauki, kształcąc swą młodzież i sponsorując zdolną młodzież z niższych stanów, a wreszcie fundując szkoły, uczelnie i biblioteki, a w razie potrzeby wystawiając własne wojsko, przyczyniając się do rozbudowy floty i umocnień, a nawet opłacając
wojska najemne
.
Inne zastosowania określenia "arystokracja"
Arystokracja, w szerszym tego słowa znaczeniu, jest wynikiem procesu różnicowania się społeczeństwa i dlatego pojawia się w takiej czy innej postaci we wszystkich ustrojach społecznych. Arystokracja występowała u
Inków
i
Majów
, arystokrację rodową wytworzyło wiele pierwotnych społeczności. Różny był czynnik wyodrębniający osoby uprzywilejowane od reszty. Czynnikiem tym może być piastowanie wyższych urzędów; prowadzi to do powstawania tzw. arystokracji urzędniczej, dążącej do przekazywania urzędów z ojca na syna. Ważnym czynnikiem różnicującym społeczeństwa jest majątek, o czym wspomniano wcześniej.
Dobrym przykładem na nowoczesne użycie słowa "arystokracja" jest wyrażenie arystokracja robotnicza, ukute przez
Engelsa
na określenie warstwy wysoko wykwalifikowanych robotników. Zupełnie współczesnym nawiązaniem do wyodrębniania się warstw wyższych w społeczeństwach jest termin "czerwona arystokracja" na określenie bardzo dobrze sytuowanych i piastujących wysokie urzędy osób o komunistycznym życiorysie politycznym. Często stosuje się nawet tytulaturę rodem z zachodnich
herbarzy
, jak "
baronowie
SLD".
Innym, tym razem pozytywnym skojarzeniem, choć może już niemodnym, jest
metaforyczne
określenie "arystokracja ducha", na określenie osób światłych i kulturalnych, przerastających swą osobowością przeciętnego, nawet wykształconego człowieka.
Arystoteles o arystokracji
Arystoteles
, od
oligarchii
, którą uważał za ustrój zdegenerowany, odróżniał arystokrację, dobry ustrój, który oddaje rządy ludziom bezwzględnie najlepszym pod względem moralnym, a nie dobrym tylko pod pewnym względem.
Literatura
Zobacz też
