Bawełna gotowa do zbioru, Teksas , 1996

Załadunek bawełny w Lomé w Togo , 1885

Zbiory bawełny w Teksasie

obraz Kantor bawełny w Nowym Orleanie, namalował go Edgar Degas go w 1873

Bawełna – miękkie włókno otaczające nasiona rośliny określanej tą samą nazwą – bawełny (Gossypium), mające wiele zastosowań. Służy m.in. do wytwarzania miękkiej tkaniny – najpopularniejszej w przemyśle tekstylnym, a także, ze względu na silne własności absorpcyjne, do produkcji materiałów opatrunkowych. Włókno bawełniane jest też stosowane w mieszankach włókien, jako dodatek do wełny czy lnu .

Bawełna jest bardzo wydajną rośliną uprawną, ponieważ podczas przetwarzania traci tylko ok. 10% suchej masy . Po usunięciu śladowych ilości wosku i białek pozostaje czysta celuloza . Charakterystyczna budowa włókna bawełnianego nadaje mu naturalną wytrzymałość, trwałość i zdolność absorpcji. Każde włókno tworzy 20-30 warstw celulozy w kształcie lekko skręconej tasiemki o szerokości od 10 do 30 μm. Długość włókna bawełnianego waha się w granicach 10 do 22 mm (krótkowłóknista), 22 do 33 mm (średniowłóknista), 33 do 55 mm (długowłóknista). Gdy w procesie dojrzewania otoczka nasienna otwiera się, włókna zasychają, splatając się w płaskie, wstęgowate skupiska, idealne do przetworzenia na przędzę .

Historia

Od tysiącleci bawełna służyła na obszarach o klimacie tropikalnym do wytwarzania lekkich tkanin. Mówi się, że Egipcjanie znali bawełnę już 12 tys. lat p.n.e., ślady włókien bawełnianych z ok. 7 000 p.n.e. znaleziono w jaskiniach w Meksyku , badania archeologiczne dowodzą, że różne gatunki bawełnicy uprawiano w Ameryce Południowej i Indiach kilka tysięcy lat temu. Najstarsza wzmianka o bawełnie w źródłach pisanych pochodzi sprzed ponad 3 tysięcy lat – jest zawarta w Rygwedzie . Tysiąc lat później grecki historyk Herodot tak pisał o indyjskiej bawełnie: Rosną tam dziko drzewa, których owocem jest wełna piękniejsza i lepsza od owczej. Mieszkańcy Indii wytwarzają z tej drzewnej wełny swe odzienie.

Pod koniec XVI w. p.n.e. bawełnica zadomowiła się w cieplejszych regionach obu Ameryk, Afryki i Eurazji.

Produkcja

Produkcja bawełny w Indiach zmniejszyła się wraz z rewolucją przemysłową w Anglii, gdy wynaleziono maszyny włókiennicze, takie jak przędzarka (1764), rama przędzalnicza (1769) i mechaniczne krosno tkackie (1786), umożliwiające masową produkcję tkanin na gruncie brytyjskim. Kolejnym usprawnieniem stało się wynalezienie odziarniarki bawełny w 1793 r. przez Eliego Whitneya .

Dziś bawełnę produkuje się w wielu częściach świata – do wspomnianych wcześniej włączając Europę i Australię. Selektywna uprawa bawełnicy pozwoliła na zwiększenie wydajności. W 2002 r. obszary uprawne bawełnicy liczyły 330 tys. km², a zbiór czystej bawełny tego roku wyniósł 21 mln ton o wartości 20 miliardów dolarów.

Szkodnik bawełny kwieciak bawełniany (Anthonomus grandis)

Szkodnik słonecznica amerykańska (Helicoverpa. zea), znana także jako ćma bawełniana Corn Earworm, Cotton Bollworm

Przemysł bawełniany opiera się w dużej mierze na środkach chemicznych – nawozach i środkach owadobójczych, choć niektórzy plantatorzy skłaniają się ku metodom organicznym. Najgroźniejszym szkodnikiem bawełny jest kwieciak bawełniany (Anthonomus grandis).

Obecnie bawełnę zbiera się głównie za pomocą maszyn usuwających albo samo włókno, albo odrywających całe torebki nasienne. Drugi sposób sprawdza się szczególnie w wietrznych rejonach, po defoliacji (pozbawieniu roślin liści metodą chemiczną lub występującym naturalnie po przymrozkach ).

Zastosowanie

Oprócz przemysłu tekstylnego, bawełna znajduje zastosowanie w produkcji materiałów opatrunkowych, sieci rybackich, filtrów do kawy, papieru (banknoty dolarowe, a także ekskluzywne materiały piśmienne są wytwarzane z włókien bawełnianych). Kiedyś używano jej do produkcji węży strażackich. Z ziaren bawełnicy wytwarza się olej, który po rafinacji może być spożywany przez ludzi. Pozostałe wytłoki stanowią wysokiej jakości karmę dla zwierząt hodowlanych.

Bawełna zmodyfikowana genetycznie

Dzięki inżynierii genetycznej uzyskano genetycznie zmodyfikowaną bawełnicę, odporną na większość szkodników. Pozwoliło to ograniczyć użycie pestycydów niemal o 80%. Areał uprawny zmodyfikowanej rośliny szacowano na 20% całości – 67 tys. km² w 2002 r. W 2003 r. ilość bawełny uzyskana z upraw zmodyfikowanych genetycznie wyniosła w USA 67% całości. Wprowadzenie genetycznie zmodyfikowanej bawełnicy w Australii okazało się porażką. Zbiory były o wiele niższe od przewidywanych, a rośliny zapylały się wzajemnie z innymi odmianami, co było przyczyną prawnych kłopotów niczego nie podejrzewających plantatorów. Mimo to, wprowadzenie drugiej odmiany zmodyfikowanej bawełnicy doprowadziło do wzrostu areału uprawnego roślin modyfikowanych do 15% całości w 2003 r. Od 2004 r. zakazano uprawy pierwotnej odmiany.

Bawełna organiczna

Bawełna organiczna jest uzyskiwana z upraw nie stosujących pestycydów i dodatków chemicznych do nawozów, w oparciu o metody bardziej przyjazne ekologicznie. Używa się jej do wytwarzania ekskluzywnych produktów – od chusteczek po kimona. Istnieją różne poziomy certyfikatów dla bawełny organicznej, minimalnym wymogiem jest uprawa roślin na glebie wolnej od chemikaliów od co najmniej trzech lat.

Proces przetwarzania

Od zbioru, do uzyskania tkaniny, bawełna przechodzi proces złożonego przetwarzania. Kolejne etapy to:

• odziarnianie,
• zgrzeblenie,
• przędzenie
• tkanie.
  W zależności od późniejszego zastosowania, tkanina bawełniana musi przejść przez kolejne, typowe procesy wykończenia:
• opalanie lub strzyżenie,
• dekatyzacja ,
• odtłuszczanie,
• wybielanie,
• merceryzacja,
• farbowanie.

Handlowe nazwy tkanin bawełnianych

• aksamit
• atłas
• baja
• barchan
• batyst
• cotele
• drelich
• dymka – o splocie atłasowym, gładka, jednobarwna lub w pasy
• gloria
• inlet
• kaliko
• kałmuk – gruba tkanina techniczna
• kanwa
• kitajka
• kreton
• madapolam
• markizeta
• marla
• metkal
• milanez
• moleskin
• molino
• molton
• nankin
• popelina
• surówka
• tarlatan