Pierwsza strona spisanej wersji Beowulfa

Beowulf – epicki poemat heroiczny nieznanego autora, będący jednym z najstarszych dzieł literatury staroangielskiej . W formie ustnej istniał już prawdopodobnie od ok. VIII wieku . Około roku 1000 poemat został spisany w dialekcie zachodniosaskim języka staroangielskiego , prawdopodobnie przez dwóch skrybów.

Poemat liczy 3182 wersów , napisany jest systemem aliteracyjnym , a jego rękopis znajduje się w Bibliotece Brytyjskiej .

Autorem pierwszego przekładu Beowulfa na język nowożytny ( duński ) był Mikołaj Grundtvig .

Treśċ

Beowulf opisuje legendarne pradzieje Skandynawii - Danii i Szwecji i jej mitycznych bohaterów, w VI w. lecz wspomina też postaci rzeczywiste i wydarzenia, które zapewne miały miejsce.

Dzieli się na dwie części:

I

Tytułowy bohater utworu, Beowulf po przybyciu na zamek króla Duńczyków Hrodgara (Heorot) zabija pustoszącego okolicę straszliwego potwora - Grendela , a następnie pokonuje jego matkę żyjącą w podmorskiej jaskini.

II

Dowiadujemy się w skrócie, że Beowulf po powrocie do domu (Gautlandii) został królem i szczęśliwie rządził swym ludem Geatów przez pięćdziesiąt lat, do czasu aż pewien chłop zabierając z jaskini złoty przedmiot przez przypadek obudził smoka , który zaczął niszczyć wszystko na swej drodze. Beowulf pokonał potwora, ale zmarł na skutek odniesionych w walce ran.

Utwór kończy się opisem pogrzebu bohatera wykazującego wiele podobieństw do pochówku Attyli przedstawionego przez gockiego historyka Jordanesa w jego dziele "O pochodzeniu i czynach Gotów" (org. Gethica).

Znaczenie tytułu

Poemat nie ma wyraźnego tytułu; ten pod którym go dzisiaj znamy został przyjęty umownie przez badaczy dziewiętnastowiecznych. Analogicznym przypadkiem jest nazwisko autora pierwszej polskiej kroniki - Gall Anonim .

Etymologia słowa Beowulf jest sporna. Najbardziej znana teoria tłumaczy to jako "pszczeli wilk" (wilk na pszczoły, pożeracz pszczół) co jest eufemistycznym określeniem niedźwiedzia i ma symbolizować nadnaturalną siłę i odwagę bohatera. Według drugiej teorii to przekształcone słowo Beadowulf tj. "wilk wojny", a jeszcze inni łączą to ze słowem beow oznaczającego "jęczmień".

Powszechnym wariantem wymowy słowa Bēowulf w języku angielskim jest obecnie /ˈbeɪ.ɵwʊlf/ . W staroangielskim "ēo" w Bēowulf było dyftongiem , a samo słowo brzmiało [ˈbeːo̯wʊlf] ^[1].

Ślady wierzeń germańskich w utworze

• naszyjnik "..z narodu Brisingów.." jaki otrzymał Beowulf jako nagrodę za zabicie Grendela od żony króla Hrothgara - Walto, jest porównywalny z tym, jaki nosiła bogini Freja . Przekazał go potem swemu wujowi Higlakowi (Hygelak), królowi Geatów, zanim ten wyprawił się na Franków.
• opiewany w pieśni przez barda duńskiego Zygmunt (syn Welsa) zabił smoka, a według innych skandynawskich przekazów smokobójcą był jego syn - Zygfryd.
• smok, którego zabija Beowulf, przypomina bardzo Fafnira .
• hełmy wojów Beowulfa zwieńczone są wizerunkiem dzika , zwierzęcia poświęconego bogowi Frejrowi .
• Beowulf mówi o swej zbroi "dzieło Welanda". Weland i inne imię Wolundra - anglosaskiego boga kowala i złotnika.

Przekład na współczesną angielszczyznę

• prozą - E. Tabolta Donaldsona, 1966 r.
• poetycki - Seamusa Heaneya, New York-London, 2000 r.

Polskie przekłady

W 1966 nakładem "Naszej Księgarni" pojawiła się prozatorska adaptacja poematu dla dzieci napisana przez Rosemary Sutcliff (przekł. A. Przedpełska-Trzeciakowska) ale szybko uległa zapomnieniu i nie było dodruków. Adaptacja pierwszej części poematu (do zabicia matki Grendela) została zamieszczona w książce pt. Mity i legendy Europy., Wyd. Brimax Oświatowy, Łódź, Polska 1991. Fragment utworu przełożony przez Roberta Stillera został zamieszczony w czasopiśmie "Ogród" 1994 nr 2.

Beowulfa po raz pierwszy na język polski przetłumaczył Mirosław Kropidłowski. Książka ukazała się w roku 2006 pod tytułem Beowulf. Anglo-saksoński poemat epicki ułożony około roku 750 po Chrystusie, zachowany w jednym tylko rękopisie z roku około 1000, Wydawnictwo Armoryka, Sandomierz 2006. Tłumaczenie to nie zostało jednak dokonane bezpośrednio z oryginału, a jego poziomowi literackiemu i niektórym zastosowanym przez tłumacza rozwiązaniom stawiano liczne zarzuty^[2][3].

Wydawnictwo Armoryka dokonało kolejnego wydania Beowulfa w roku 2009, pod tytułem Beowulf. Średniowieczny anglosaski poemat heroiczny, w opracowaniu prozą, którego autorką jest Joanna Sarwa. Wydanie to zawiera pełny tekst poematu.

Nawiązania

Beowulf jest też tematem słynnego eseju J.R.R. Tolkiena , zatytułowanego "Beowulf: The Monsters and the Critics" . Tolkien był wielkim miłośnikiem tego poematu; postać Beowulfa była dla niego uosobieniem archetypu bohatera północy, którego wielkość objawia się w tym, że walczy z największym potworem pradawnych legend - smokiem. Stąd też bohater legend tego kręgu kulturowego często jest Smokobójcą (The Dragon-Slayer) – widać to również w skandynawskiej legendzie o Sigurdzie, który zabija smoka Fafnira. Tolkien wykorzystał powyższy koncept m.in. w postaci Eärendila i Túrina z książki Silmarillion .

Film

Na podstawie legendy powstało kilka filmów. W 1999 r. Graham Baker zrealizował w Rumunii niskobudżetowe widowisko Beowulf − pogromca ciemności, przenosząc akcję w postapokaliptyczną przyszłość i obsadzając w tytułowej roli Christophera Lamberta . W 2005 r. miała premierę kanadyjsko-brytyjsko-islandzka koprodukcja Beowulf. Droga do sprawiedliwości (w oryginale Beowulf & Grendel) w reżyserii Sturli Gunnarssona. W rolę Beowulfa wcielił się Gerard Butler , a Grendela − Ingvar E. Sigurdsson. W listopadzie 2007 odbyła się premiera filmu Beowulf w reżyserii Roberta Zemeckisa . W roli głównej występuje Ray Winstone . Na podstawie scenariusza tego filmu (sporządzonego przez Neila Gaimana oraz Rogera Avaryego) Caitlín R. Kiernan (autorka opowieści fantasy) napisała powieśċ pod tym samym tytułem wyjaśniającą wiele kwestii nie przedstawionych na ekranie. Książka ukazała się w Polsce w 2007 r. nakładem Wyd. Prószyński i S-ka. Powstał także film Beowulf: Prince of the Geats (2007), gdzie role Beowulfa i Grendela zagrali Damon Lynch III i Christian Boeving ; projekt nie spotkał się z sukcesem komercyjnym.

Literatura

w języku angielskim

• John Leyerle, The Interlace Structure of Beowulf', 1967
• Christie Alfano, A Reevaluation of Grendels Mother, 1992.
• Raph Arnold, Royal Halls: The Sutton Hoo Ship Burial, 1967.
• Frank Battaglia, The Germanic Earth Goddes in Beowulf', 1991.
• John Grigsby, Beowulf & Grendel: The Truth Behind Englands Oldest Legend, 2005.
• Kelvin S. Kiernan, Grendels Heroic Mother, 1984.
• E. G. Stanley, Did Beowulf Commit »Feaxfeng« against Grendels Mother, 1976.
• The use of Term »Aeglaeca« in Beowulf at Lines 893 and 2592, 1961.

w języku polskim

• Bogusław Bednarek - Epos europejski., Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001, str. 141-149.,
• Andrzej M. Kempiński - Słownik mitologii ludów indoeuropejskich., Warszawa 1993.
• Andrzej M. Kempiński - Ilustrowany leksykon mitologii wikingów., Wyd. Kurpisz, 2007.
• Caitlín R. Kiernan - Beowulf, Wyd. Prószyński i S-ka, 2007.
• Jan Kwapisz "Potwory i Polacy" [w:] Mówią wieki, nr 02/08 (578), s. 12-17.
• Wojciech Lipoński – Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich, Kantor Wydawniczy SAWW, Poznań 1995.
• J. i C. Matthews – Mitologia Wysp Brytyjskich., Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1997.
• Mity i legendy Europy, Wyd. Brimax Oświatowy, Łódź, Polska 1991.

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Tekst poematu na stronie angielskich Wikiźródeł
• Więcej o Beowulfie w magazynie Histmag