Bocian czarny
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Nadrząd	neognatyczne
Rząd	brodzące
Rodzina	bocianowate
Rodzaj	Ciconia
Gatunek	bocian czarny
Nazwa systematyczna
Ciconia nigra
( Linnaeus , 1758 )
Kategoria zagrożenia ( CzKGZ )[1]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
obszary lęgowisk      zimowiska      siedliska całoroczne

Bocian czarny (hajstra) (Ciconia nigra) – duży ptak brodzący z rodziny bocianowatych.

Występowanie

Zamieszkuje Eurazję między 60°N a 35°N (poza pustyniami Azji Środkowej). Obserwuje się przesuwanie zasięgu na zachód, gniazduje w środkowej Francji, a izolowane populacje również na Półwyspie Iberyjskim oraz w środkowej i południowej Afryce . W Hiszpanii to ptak częściowo osiadły.

W Europie Środkowej to rzadki ptak lęgowy żyjący w lasach liściastych i mieszanych, gdzie są małe prześwietlenia, na podmokłych łąkach, stawach i trzęsawiskach. Tu zakłada gniazdo w koronach drzew liściastych lub iglastych. Zalatuje też regularnie w czasie swych wędrówek. W Polsce spotkać go można na całym obszarze kraju, również w górach. Jest nielicznym ptakiem lęgowym - polską populację szacuje się na ok. 1200 par. Jego obecności sprzyjają bobry, które swoimi budowlami sprzyjają powstawaniu płytkich rozlewisk na terenach leśnych.

Migracje

Ptak wędrowny - zimuje w południowej i wschodniej Afryce i południowej Azji lecąc tam ustalonymi szlakami, południowo-zachodnim i południowo-wschodnim. Odlatuje na zimowiska w Afryce w sierpniu i wrześniu. Populacja zachodnia przelatuje przez Gibraltar kierując się do tropikalnej zachodniej Afryki, wschodnie leci przez Bosfor do wschodniej Afryki. Granicą obu z nich jest rzeka Odra. Stąd część ptaków kierują się nad wschodni i środkowy basen Morza Śródziemnego. W porównaniu z bocianem białym są mniej uzależnione od ciepłych prądów wznoszących w trakcie migracji, choć dorównują im umiejętności szybowania.

Czerwona linia: Granica migracji
Pomarańczowa linia: Zachodnia migracja
Żółta linia: Wschodnia migracja
Niebieski obszar: Lokalizacja zimowisk

Charakterystyka

Cechy gatunku

Upierzenie czarne z metalicznym, zielonkawym i purpurowym połyskiem. Brzuch, pokrywy podogonowe i pierś białe. Dorosłe ptaki mają dziób, skórę wokół oczu i nogi czerwone, natomiast u ptaków młodocianych te części ciała są zielonoszare i bladoróżowe. Spód skrzydeł tylko biały na barkówkach. Samica i samiec podobnie upierzone. Z uwagi na słabo rozwinięte mięśnie piersiowe częściej posługuje się lotem szybowcowym. W locie ma wyciągniętą szyję, nogi sięgające za ogon.

Rozpoznawanie

Bocian czarny z bliska

Wielkość porównywalna z bocianem białym, a jego upierzenie jest negatywem bociana białego, większy od czapli, a mniejszy od żurawia. W przeciwieństwie do bociana białego unika sąsiedztwa siedzib ludzkich, jest ptakiem bardzo płochliwym i rzadziej klekoce. Oba nasze bociany można rozróżnić po czarnych lotkach bociana białego wyraźnie kontrastujących z resztą białego upierzenia, podczas gdy u bociana czarnego biały jest tylko spód. U obu spokrewnionych gatunków wiek rozpoznaje się po ubarwieniu dzioba i nóg - młode bocianów białych po opuszczeniu gniazda mają białe nogi i czerniawy dziób, bociany czarne mają je zielonoszare. Dorosłe bociany w obu przypadkach mają czerwone nogi i dziób.

Głos

Nieczęsto się odzywa, a jeśli to w pobliżu gniazda wydając głuche "he li" i wysokie pogwizdywania.

Wymiary średnie

• Długość ciała: ok. 87 cm
• Rozpiętość skrzydeł: 190 cm
• Masa: ok. 3 kg

Biotop

To ptak leśny. Rozległe, stare, podmokłe drzewostany w pobliżu wód i bagien, również lasy górskie. Preferuje zwłaszcza stepy i lasostepy. Otwartych przestrzeni unika. Lęgnie się zawsze w pobliżu wody, nawet jeśli jest to małe śródleśne oczko wodne lub niewielki bystry śródleśny strumień lub potok .

Okres lęgowy

Toki

W marcu i kwietniu przylatują parami na tereny gniazdowe, w przeciwieństwie do bociana białego, gdzie przylot samca i samicy nieco różni się w czasie i zachodzi później. Gdy przybędą zanim wylądują odbywają długotrwałe szybowanie nad lęgowiskiem. W czasie wiosennych toków wyrzucają energicznie głowy w górę i w dół, na prawo i lewo. Odbywa przy tym charakterystyczny taniec, kiedy to ptaki krążą wokół siebie, stroszą białe pióra na ogonach i krążą wokół gniazda. Już wtedy zaczynają go budować lub rozbudowywać stare. Ich przywiązanie do danego terenu lęgowego przekłada się też na wierność wobec swojego partnera, pary są zatem monogamiczne.

Dorosły ptak z młodym na gnieździe

Gniazdo

Zawsze na wysokim drzewie, przeważnie liściastym, w pobliżu rozlewiska wodnego lub bagna, czasem na niedostępnym siedlisku, w głębi drzewostanu budowane przez oboje partnerów. Średnica zewnętrzna od 1-1,5 m. Gniazdo skonstruowane jest z gałęzi, a wypełnione trawą, mchem i porostami. Na wschodzie i południu zasięgu może gniazdować nawet na skałach. Bociany czarne mogą zajmować też porzucone gniazda myszołowów lub jastrzębi. W przeciwieństwie do bociana białego jego terytoria lęgowe zajmują duże powierzchnie, dana para może obejmować do 250 km², choć w bardziej zagęszczonych terenach dochodzi tylko do kilku kilometrów.

Jaja

Różnobiegunowe, bardzo mało wydłużone, raczej pękate o barwie białej z lekkim odcieniem niebieskawym, składane pod koniec kwietnia lub na początku maja w liczbie od 3-4 o średnich wymiarach 66x49 mm.

Młody bocian czarny

Wysiadywanie i dorastanie

Jaja składane w odstępach dwudniowych wysiadywane są od zniesienia pierwszego jaja przez okres 35-45 dni przez obydwoje rodziców. Przylatujące do gniazda ptaki czeka powitanie - stroszą uniesione pokrywy podogonowe i jednocześnie unoszą i opuszczają szyję. Przez pierwsze 10-15 dni jeden ptak czuwa na gnieździe, a drugi szuka pokarmu. Młode karmią przynosząc im w przełyku (wolu) drobne ryby, płazy, owady, które zwracają na gniazdo. Bocianięta w puchu są białe, mają cytrynowo-żółte dzioby i żółte nogi, bielejące z czasem, co wyróżnia je od młodych bocianów białych. Pisklęta opuszczają gniazdo po 60-75 dniach, kiedy staną się lotne, choć przez pewien czas wracają jeszcze przez czas do gniazda na karmienie i nocleg. Młode ptaki mają ciemne pióra o żółtawych końcach promieni dających wrażenie brązowych, stopniowo upodabniając się do dorosłych. Dziób i nogi szarozielone. Przed wspólnym odlotem pod koniec lata koczujące rodziny zbierają się razem na europejskich lęgowiskach. Poza okresem lęgowym ptaki te prowadzą samotniczy tryb życia. Bociany czarne żyją do 18 lat.

Pożywienie

Głównie żaby i drobne ryby jak pstrągi potokowe, piskorze , ślizy i karasie . Rzadziej łapie mniejsze ssaki (głównie gryzonie), płazy, gady oraz większe bezkręgowce, wyjątkowo pisklęta innych ptaków. Skład diety jest zatem podobny do bociana białego, choć częściej niż one żerują na terenach podmokłych.

Żeruje na niegłębokich wodach rzek i strumieni, które mogą znajdować się do 20 km od gniazda. Chodzi wtedy spokojnie po ziemi, czasem podbiega do ofiary. Zazwyczaj brodzi w strumieniu lub rzece przesuwając koniec na wpół otwartego dzioba zanurzonego w wodzie. Gdy woda jest oświetlona przez słońce i utrudnia to zauważenie zdobyczy rozpościera skrzydła ponad głowę rzucając cień (takich zachowań nie wykazuje bocian biały). Może wchodzić w krzaki i siedliska bardziej zadrzewione, choć nie kryje się gdy znajdzie się na terenie otwartym.

Para bocianów czarnych, Południowa Afryka

Ochrona

Z uwagi na nieliczne występowanie objęty ścisłą ochroną gatunkową. W ramach działań OTOP objęty projektem "Aktywna ochrona bociana czarnego w Południowej Wielkopolsce". Znaczącą rolę w projekcie odegrał Przemysław Czajkowski, łącząc potrzeby przyrody z potrzebami ludzi. Ochronie bociana służy także program edukacyjny, w którym uczestniczyło około 2,5 tys. szkół z całej Polski, a w oparciu o zdobyte doświadczenia prowadzono podobne programy na Słowacji, Ukrainie, w Turcji i Szwajcarii. Wynikiem tego było tworzenie siedlisk i żerowisk dla bocianów.

W II połowie XIX wieku europejska populacja bociana czarnego zmalała, po czym znów wróciła do równowagi i zaczęła powoli zasiedlać coraz bardziej zachodnie obszary, czyli zapuszczać się poza wschodnią Europę. Obejmując nowe tereny najpierw zalatują tam pojedyncze pary pełniące rolę zwiadu, a potem dopiero dochodzi do zapełniania lęgowisk. Rozszerzanie się zasięgu w Europie spowodowane było polepszeniem warunków siedliskowych nad Morzem Bałtyckim. Trzeba też podkreślić znaczenie zakazu prześladowań tego ptaka w połowie XX wieku. To przyczyniło się do wzrostu liczebności populacji i zmniejszenia płochliwości ptaków. Osiedlają w ten sposób coraz mniej odosobnione rejony, które mogą znajdować się nawet niedaleko ludzkich zabudowań. Wokół obszarów (w promieniu ok. 500 metrów), gdzie znajdują się jego gniazda tworzy się specjalne strefy całorocznej ochrony ścisłej. Człowiek nie może się do nich zbliżać, a leśnicy prowadzić prac porządkowych - w strefie ok. 200 metrów od gniazda dotyczy to też okresu kiedy bociany odleciały na zimowiska.

Przypisy

Bibliografia

• Aldona Zyśk, Dwutygodnik środowisko ekologia, gospodarka, finanse, samorządy, edukacja, Warszawa 2007, ISSN 1230-9842.
• Karel, Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. . 
• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. . 
• Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: MUZA, 2009. . 

Zobacz też

• ptaki Polski

Linki zewnętrzne

• Aktywna ochrona bociana czarnego w Południowej Wielkopolsce