Brzoza
Brzoza brodawkowata Betula pendula Brzoza brodawkowata Betula pendula
Systematyka [1]
Domena :	eukarionty
Królestwo :	rośliny
Gromada :	okrytonasienne
Klad :	rośliny naczyniowe
Klad :	rośliny nasienne
Rząd :	bukowce
Rodzina :	brzozowate
Rodzaj :	brzoza
Nazwa systematyczna
Betula L. Sp. Pl. 982. 1 Mai 1753

Brzoza omszona, pokrój

Brzoza (Betula L. ) – rodzaj drzew i krzewów należący do rodziny brzozowatych . Obejmuje około 35-60 gatunków – różnica w ocenie liczby gatunków jest m.in. wynikiem łatwego tworzenia mieszańców międzygatunkowych o trudnym do ustalenia statusie taksonomicznym. Gatunkiem typowym jest Betula alba L.^[2].

Kora brzozy brodawkowatej

Liść brzozy

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w stanie dzikim w strefach umiarkowanej , borealnej i arktycznej Europy , Azji i Ameryce Północnej . Centrum różnorodności gatunkowej i prawdopodobne miejsce powstania rodzaju znajduje się w północnej Eurazji. W Polsce najpospolitszym gatunkiem jest brzoza brodawkowata (Betula pendula Ehrh.) występująca w lasach zarówno na niżu jak i w górach.

Morfologia

Pień

Korowina na pniach zazwyczaj gładka, łuszcząca się poziomo cienkimi płatami; biała (najczęściej), żółtawa, ciemnowiśniowa lub czarna. Młode gałązki okrągławe. Pączki okryte 5-6 łuskami.

Drewno

Zwane czeczota , nie jest zbyt trwałe, ale posiada wysokie własności mechaniczne. Bardzo dobrze daje się obrabiać na tokarce do drewna. Pali się nawet mokra.

Liście

Zielone długość do 10 cm. Opadające na zimę, skrętoległe, pojedyncze, ogonkowe, zwykle jajowate, rzadziej okrągławe, piłkowane, wyjątkowo słabo klapowane. Zazwyczaj nagie, tylko wiosną nieco lepkie. Jesienią pięknie żółto-złociste.

Kwiaty

Kwiaty w kotkach . Kwiaty męskie siedzące, wykształcone już jesienią i zimujące, nie okryte łuskami. Pylniki bez włosków na szczycie. Kwiaty żeńskie na szypułkach, umieszczone na bocznych krótkopędach, przez zimę ukryte w pąkach.

Owoce

Drobne orzeszki opatrzone dwoma błonkowatymi skrzydełkami (czasem niepozornymi), osadzone w kątach trójklapowych łusek, które odpadają wraz z dojrzałymi owocami – cały kwiatostan rozsypuje się.

Rodzaje podobne

Od grabu i leszczyny różni się kwiatami żeńskimi zebranymi w kotki, a nie występującymi w luźnych gronach ( grab ) lub po 2 ( leszczyna ); od olszy zaś nie drewniejącymi i odpadającymi z owocami łuskami kwiatów żeńskich i okrągłymi w przekroju młodymi gałązkami.

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina wieloletnia , jednopienna . Kwiaty rozwijają się na wiosnę wraz z liśćmi. Kwitnie od kwietnia do maja. Owoce dojrzewają zazwyczaj w lipcu-początku września. Brzoza produkuje ogromne ilości nasion – około 50 mln / ha. Zdolność kiełkowania jest jednak niewielka (ok. 15%) i utrzymuje się krótko – najdalej do wiosny następnego roku.Brzozę cechuje szybkie rozprzestrzenianie się. Ponadto brzoza wytwarza odrośla z pnia, utrzymujące się do ok. 80 lat.

Wymagania

Drzewa światłolubne, pionierskie, zazwyczaj o małych wymaganiach pokarmowych i wilgotnościowych. Występują zazwyczaj na gorszych, piaszczystych glebach, a także na północnej granicy lasu.

Systematyka

Pozycja systematyczna wg Angiosperm Phylogeny Website (2001...)

Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców , należącego do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych . W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju olsza Alnus^[1].

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa oczarowe (Hamamelididae Takht.), nadrząd Juglandanae Takht. ex Reveal, rząd leszczynowce (Corylales Dumort.), rodzina brzozowate (Betulaceae Gray), podrodzina Betuloideae Rich. ex Arn., plemię Betuleae Dumort., podplemię Betulinae DC. ex Duby, rodzaj brzoza (Betula L.)^[3].

Gatunki flory Polski ^[4]

• brzoza brodawkowata (Betula pendula Roth, syn. Betula verrucosa Ehrh.)
• brzoza cukrowa , b. wiśniowa (Betula lenta L.) – gatunek uprawiany
• brzoza czarna (Betula obscura Kotula)
• brzoza karłowata (Betula nana L.)
• brzoza niska (Betula humilis Schrank)
• brzoza ojcowska (Betula oycoviensis Besser)
• brzoza omszona (Betula pubescens Ehrh.)
• brzoza pożyteczna (Betula utilis D. Don) – gatunek uprawiany
• brzoza Szafera (Betula szaferi Jentys-Szaferowa & Staszk.)
• brzoza żółta (Betula alleghaniensis Britton) – gatunek uprawiany

Podział rodzaju brzoza^[]

• Sekcja: Acuminatae Regel – liście duże, do 14 cm, o ponad 7 nerwach bocznych. Owocostany cylindryczne, długie do 11 cm, zwisające, pojedynczo lub po kilka. Skrzydełka owoców do 3 razy szersze od samych orzeszków i wystające poza łuski owocu.
  • Betula maximowicziana Regel – brzoza Maksimowicza
• Sekcja: Costatae Regel – owocostany krótsze (2-5 cm) i szersze, okrągławe lub cylindryczne, zazwyczaj wzniesione, występujące pojedynczo. Skrzydełka owoców zazwyczaj węższe, czasem tylko nieco szersze niż orzeszki.
  • Betula alleghaniensis Britton – brzoza żółta
  • Betula costata Trautv. – brzoza żeberkowana
  • Betula ermanii Cham. – brzoza Ermana
  • Betula globispica Shirai – brzoza kulistokotkowa , brzoza kulista
  • Betula lenta L. – brzoza cukrowa , brzoza wiśniowa
  • Betula nigra L. – brzoza nadrzeczna
  • Betula utilis D. Don – brzoza pożyteczna , brzoza himalajska
• Sekcja: Betula (syn. Albae Regel ) – liście z 3-7, wyjątkowo 2 lub 8 parami wyraźnie wystających ponad płaszczyznę blaszki nerwów bocznych. Owocostany cylindryczne, wydłużone. Skrzydełka owoców szersze niż orzeszki. Drzewa, rzadziej wysokie krzewy.
  • Betula davurica Pallas – brzoza dahurska
  • Betula japonica Siebold – brzoza japońska
  • Betula obscura Kotula – brzoza czarna lub ciemna – dawniej wyróżniana jako odrębny gatunek, obecnie traktowana jest tylko jako forma botaniczna w obrębie B. pendula
  • Betula oycoviensis Besser – brzoza ojcowska , takson pochodzenia mieszańcowego, formami rodzicielskimi są B. pendula i B. szaferi
  • Betula pendula Roth. – brzoza brodawkowata , brzoza zwisła
  • Betula papyrifera Marshall – brzoza papierowa
  • Betula pubescens Ehrh. – brzoza omszona
    • Betula pubescens ssp. carpatica (Willd.) Asch. & Graebn.) – brzoza omszona karpacka
  • Betula szaferi Jentys-Szaferowa ex Staszk – brzoza Szafera, takson wymarły w stanie dzikim, pojawia się wśród potomstwa brzozy ojcowskiej, w 1965 jeden okaz w Dolinie Kobylańskiej
• Sekcja: Humiles Koch – liście o 2-5 parach nerwów, małe – do 3, wyjątkowo 5 cm długości. Skrzydełka owoców znacznie węższe od orzeszków. Krzewy.
  • Betula glandulosa Michx. – brzoza gruczołowata
  • Betula humilis Schrank – brzoza niska
  • Betula nana L. – brzoza karłowata

Zastosowanie

Larwy płasta brzozowca żerujące na liściu brzozy

Roślina uprawna – metody rozmnażania:

• Z siewu , natychmiast po zbiorze nasion lub wczesną wiosną. W wypadku gatunków obcych wskazany siew w szklarni w skrzynkach. Kiełkowanie szybkie.
• Odmiany przez szczepienie lub okulizację na 2-3 letnich siewkach.
• Stosowana jako drzewo leśne (często jako tzw. przedplon przy zalesianiu).
• Drewno wykorzystywane jest w meblarstwie, przemyśle papierniczym oraz drzewnym. Jest średnio twarde, ciężkie, i niezbyt trwałe. Wykonuje się z niego sklejki, wykładziny, meble , dawniej robiono z niego koła. Używane jest także do suchej destylacji i do produkcji węgla drzewnego .
• Kora – otrzymuje się z niej garbnik oraz dziegieć .
• Sok brzozy (pobrany wiosną), nazywany oskołą , zawiera dużo cukrów i stosuje się go do produkcji napoju, a także w kosmetyce do produkcji tzw. wody brzozowej.
• Kilkanaście gatunków stosowanych szerzej jako drzewa ozdobne , ze względu na białą korę u wielu gatunków, wczesne zazielenianie się wiosną i ażurową budowę korony.

Roślina lecznicza – liście brzozy mają działanie moczopędne, przeciwreumatyczne i napotne. Poprawiają także przemianę materii i działają odtruwająco na układ krwionośny. W Polsce w celach leczniczych wykorzystywane są liście tylko b. omszonej i b. brodawkowatej ^[5]. Wiosną ponadto zbierany jest sok, zawierający wiele cukrów i minerałów, cennych dla zdrowia i urody.

Znaczenie kulturowe i symboliczne

• Wg wierzeń Słowian zasadzona przy grobie brzoza miała chronić przed duchami, wg chrześcijan podobny cel miał spełniać krzyż brzozowy. Słowianie, którzy grzebali zmarłych nogami na wschód, sadzili ją zawsze od strony północnej grobu. Przypisywano jej magiczne działanie – z jej pomocą można było pozbyć się wycieńczenia i dreszczy^[6].
• Gałązek brzozowych używano na wianki i do zdobienia domów czasie Zielonych Świątek , na palmy w czasie Niedzieli Palmowej by budzić nimi śpiochów, oraz w śmigus do smagania dziewcząt^[6].
• Wg współczesnych radiestetów brzoza ma pozytywną energię i dotykanie jej i przebywanie w bliskim jej sąsiedztwie jest korzystne. Wg horoskopów urodzeni w znaku brzozy (24 czerwca) są pracowici, zgodni, oszczędni, skromni i wierni w przyjaźni, pozbawieni są niestety słuchu muzycznego^[6].

Przypisy