Chorał Ad te levavi w notacji gregoriańskiej
Chorał gregoriański to tradycyjny, jednogłosowy śpiew liturgiczny
chrześcijaństwa
zachodniego
. W
XVII w.
wyszedł z użycia, aby w
XIX w.
przeżyć renesans w Kościele rzymskokatolickim i w
anglokatolickim
skrzydle
kościoła anglikańskiego
. Chorał gregoriański był rozwijany, kodyfikowany i notowany głównie w
Frankońskich
krajach zachodniej lub centralnej Europy podczas IX i X wieku, z późniejszymi dodatkami i przekształceniami, ale niektóre teksty i melodie mają swój początek w wiekach jeszcze wcześniejszych. Pomimo iż popularna
legenda
łączy
Papieża Grzegorza Wielkiego
z wynalezieniem chorału gregoriańskiego, obecnie przyjmuje się, że śpiew noszący jego imię powstał z późniejszej
karolińskiej
syntezy rzymskiego i galijskiego chorału. Nawiązanie do Grzegorza Wielkiego było "chwytem marketingowym", który miał sprawić, by powstały rzekomo z boskiego natchnienia chorał stał się elementem liturgii praktykowanym w całym cesarstwie. Jedno Cesarstwo, jeden Kościół, jeden chorał – podkreślanie jedności było jednym z priorytetów w czasach Karolingów.
Chorał pozostawał dominującym nurtem muzyki kościelnej także przez kolejne mijające stulecia, podczas których dał początek różnym jej modyfikacjom. Coraz większą popularność zdobywały niespotykane dotąd techniki wykonywania utworów, w których pojawiały się nowe melodie do nowych tekstów. Inną popularną praktyką było przedłużanie pieśni poprzez przekształcanie jej w
organum
. Nawet muzyka
polifoniczna
, która powstała z dostojnych, starych pieśni stanowiących część organum skomponowanych przez
Leoninusa
i
Perotinusa
w Paryżu (1160-1240) ostatecznie przyjęła formę
monofonicznej
pieśni. W późniejszych tradycjach nowe style kompozycji stosowano w zestawieniu (lub luźnym związku) z pieśnią monofoniczną. Tak było również za życia
Francoisa Couperina
. Jego Msze Organowe miały być wykonywane na przemian z
homofonicznym chorałem
. Chociaż po okresie Baroku niemalże zarzucono wykonywanie chorału, w XIX wieku przeżył on swoisty renesans w
Kościele rzymskokatolickim
i anglokatolickim skrzydle Wspólnoty Anglikańskiej.
Chorały gregoriańskie oparte są na ośmiu
skalach modalnych
. Do typowych cech melodycznych chorałów gregoriańskich należą:
incipit
oraz
kadencja
, zastosowanie tonów recytacyjnych, wokół których skoncentrowane są inne dźwięki
melodii
, a także przeplatające się w procesie centonizacji teksty słowne motywów muzycznych tworzące grupy podobnych chorałów.
Mimo tego, że współczesne skale durowe oraz molowe są silnie związane z dwiema skalami kościelnymi, współczesna skala ośmiotonowa jest oparta na innych zasadach harmonii i skomponowana inaczej niż skale kościelne. Te z kolei oparte są na skalach sześciotonowych zwanych heksatonicznymi. Najważniejszymi stopniami w skali heksatonicznej są:
finalis
(dźwięk końcowy) i tonus dominant (dźwięk dominujący). W zależności od tego, gdzie w sekwencji heksatonicznej pada dźwięk końcowy, skala jest autentyczna lub plagalna. Skale o takim samym dźwięku końcowym mają określone cechy i łatwo jest pomiędzy nimi modulować, dlatego istnieje jeszcze podział na cztery większe grupy, do których osiem skal zaklasyfikowanych jest ze względu na swój dźwięk końcowy.
Melodie gregoriańskie zapisuje się stosując
neumy
, wczesną formę
notacji muzycznej
, która w XVI wieku dała początek współczesnej
pięciolinii
[1]. Chorał gregoriański odegrał kluczową rolę w rozwoju
polifonii
.
Tradycyjnie śpiewały go
chóry
mężczyzn i chłopców w kościołach, a także kobiety i mężczyźni ze
zgromadzeń zakonnych
w kaplicach. Jest to muzyka
rytu rzymskiego
, wykonywana podczas
Mszy
oraz
godzin kanonicznych
(łac. oficjum) w klasztorach. Chorał gregoriański, który zyskał miano oficjalnej muzyki liturgii chrześcijańskiej, przyczynił się do marginalizacji, a czasami nawet całkowitego wyparcia innych lokalnych tradycyjnych pieśni chrześcijańskiego Zachodu. Mimo to, w Mediolanie nadal wykonywano chorał ambrozjański, który wraz z chorałem mozarabskim z chrześcijańskiej Hiszpanii stanowiły przedmiot zainteresowania muzykologów. Chociaż wykonywanie chorału gregoriańskiego nie jest już obowiązkowe, Kościół Rzymskokatolicki nadal oficjalnie uznaje go za muzykę najbardziej odpowiednią dla kultu religijnego[2]. W XX wieku chorał gregoriański powrócił do łask zarówno w środowisku muzykologów, jak i ludzi świeckich.
Cechy chorału gregoriańskiego
- jednogłosowość (unisoniczność)
- niemenzuralność - brak ściśle określonych relacji czasowych pomiędzy dźwiękami
- melizmatyczność - wykonywanie kilku dźwięków na jednej sylabie
-
a cappella
- teksty w języku łacińskim
- modalność (archaiczna - Do, Re, Mi oraz ewoluowana - modusy octoechos)
- teksty głównie z Pisma Świętego
- notacja neumatyczna
- podstawą kompozycji jest tekst
- symbioza tekstu i melodii
Notacja
Notacja na przestrzeni całej epoki: litery, neumy, klucze, solmizacja.
Chorał w późniejszym okresie swojego rozwoju był zapisywany za pomocą tzw.
notacji neumatycznej
, która wykorzystywała specjalne znaki (tzw.
neumy
) na oznaczenie poszczególnych dźwięków: virga na oznaczenie dźwięku relatywnie wyższego oraz (punctum) na oznaczenie dźwięku relatywnie niższego lub ich grup przypadających na jedną sylabę tekstu (
neumy proste
i neumy złożone). We wczesnym stadium rozwoju europejskiego zapisu muzycznego (do X w.) neumy wyrażały tylko przybliżoną wysokość dźwięków, wyrażały za to całe bogactwo rytmiczne tekstu. Po wynalezieniu solmizacji
Guidona z Arezzo
w XI w. określały konkretne dźwięki, gdyż możliwym było kreślenie dokładnej relacji wysokościowej.
Podstawowe znaczenie w chorale gregoriańskim ma tekst składający się z fragmentów pochodzących głównie z Pisma Św. Muzyka jest siłą ekspresyjną słowa, która wzmacnia jego znaczenie. Ważne było zrozumienie nierozerwalnej symbiozy tekstu i muzyki. Z punktu widzenia estetyki, można wyróżnić następujące style kompozycji gregoriańskiej:
- sylabiczny (deklamacyjny) - gdy na jedną sylabę tekstu przypadał jeden dźwięk
-
neumatyczny
- gdy na sylabę tekstu przypadało kilka dźwięków
- melizmatyczny - gdy na jedną sylabę tekstu przypadało od dwóch do kilkunastu nut
Rodzaje śpiewów
W chorale gregoriańskim wyróżnia się następujące rodzaje śpiewów:
- psalmodia – śpiewy proste, recytatywne, wykonywane solo, przez dwa chóry na przemian lub przez wszystkich wiernych; posługuje się ona stereotypami, charakterystycznymi dla każdego tonu psalmowego formułami melodycznymi, z kolei tony mają wiele zakończeń modulujących do następujących po nich śpiewów. Melodyka psalmodii jest ściśle sylabiczna lub w niewielkim stopniu ozdobna. Śpiewy psalmodyczne kończą się przeważnie doksologią.
- antyfona – utwory w zasadzie krótkie (z wyjątkiem Introitów i Communio) spełniające role refrenów do psalmów, z którymi zazwyczaj występują. Istniały antyfony rozbudowane melizmatycznie, np. wielkanocne. We wczesnym okresie stosowano przemienną recytację psalmów przez dwa chóry, później nazwano tak wszystkie śpiewy wykonywane zbiorowo.
- responsoria – śpiewy melizmatyczne, rozbudowane w melodyce ornamentalnej (np. Alleluja) lub krótkie (np. graduały, offertoria) i utwory w stylu swobodnym.
- ordinarium missae - Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei i Ite Missa est lub Benedicamus Domino -
śpiewy o charakterze recytacyjnym lub melizmatycznym, wykonywane przeważnie przez 2 chóry równe. ordinarium missae jest z muzycznego punktu widzenia najbardziej interesującym i kompleksowym cyklem w chorale gregoriańskim.
- hymny, tropy, sekwencje, versus, quasi-versus – formy zarówno oryginalne jak i adaptowane, wzięte niekiedy z innego repertuaru, np. liturgii bizantyjskiej (Agios o Theos na Wielki Piątek, śpiewy na uroczystości Oczyszczenia NMP). Hymn to jednogłosowa pieśń sławiąca Boga, o sylabicznej melodyce i budowie zwrotkowej, wprowadzona przez św. Ambrożego jako śpiewy kościelne. Trop to wstawka nowego wierszowanego tekstu z melodią, umieszczonego pomiędzy tekstem liturgicznym. Za twórcę tropów został uznany szwajcarski mnich, Tuotilo (zm. 915). Sekwencja to rodzaj wstawki z nowostworzonym tekstem podstawionego pod istniejące wcześniej melodie, będące bezsylabowymi dźwiękami melizmatu na słowie, np. alleluja. Najsłynniejsze sekwencje, które
sobór trydencki
ograniczył do 5, to pochodzące z końca XII wieku: Stabat Mater Dolorosa (z łac. Stała Matka Bolejąca) Jacopone da Todi i Dies Irae (z łac. Dzień gniewu) Tommaso Celano W Mediolanie nazywano je "longissima melodia" (z wł = melodia najdłuższa), gdyż tworzył ją łańcuch złożony nawet z kilkudziesięciu nut. Do tej grupy zaliczyć również można misteria, dramat liturgiczny, wczesne łacińskie pieśni waganckie, najstarsze pieśni trubadurów – conductus.
Niedawno odkryty został dramat liturgiczny
Hildegardy von Bingen
Ordo virtutum (Gra cnót) -
moralitet
. Cechuje się wyszukaną melodyką i ekspresyjnością. Wykorzystano tam instrumenty smyczkowe: fidel oraz dęte: syrinks.
- concentus - charakteryzował się śpiewnym charakterem melodii bez względu na tekst słowny;
- lais - pieśni na cześć chrześcijańskich świętych;
- legendy - rymowane pieśni o świętych;
- ody - forma poezji religijnej; posiadały budowę zwrotkową, śpiewane były zawsze według jednej melodii , zwanej "hirmos".
Śpiewy mszalne i pozamszalne
Podział chorału gregoriańskiego na śpiewy mszalne i pozamszalne:
Mszalne
części stałe mszy (ordinarium missae)
- Kyrie
- Gloria
- Credo
- Sanctus (zawiera "Benedictus")
- Agnus Dei
i części zmienne mszy (proprium missae):
- introitus (śpiew na rozpoczęcie)
- responsorium-graduale
- alleluja
- offertorium (śpiew na przygotowanie darów)
- communio (śpiew na komunię)
Pozamszalne
Officja (Nabożeństwa, liturgia godzin, godziny kanoniczne):
- Jutrznia (przed wschodem słońca, odprawiana jeszcze w nocy - dzisiaj znana jako Godzina Czytań)
- Laudes (od laudare - chwalić o brzasku - dzisiejsza Jutrznia)
- Pryma (o wschodzie słońca - dziś zniesiona)
- Tercja (o 9.00)
- Seksta (w południe)
- Nona (ok. 15.00)
- Nieszpory (o zachodzie słońca)
- Kompleta (przed udaniem się na spoczynek)
Głównym elementem tych nabożeństw są: psalmy, hymn, antyfony, responsoria.
Historia chorału gregoriańskiego
Chorał gregoriański, rzymski chorał, repertuar śpiewów ściśle liturgiczny kościoła rzymskokatolickiego, ukształtowany w początku VIII w., a przekazany w rękopisach w IX w. Językiem tekstów chorału gregoriańskiego jest łacina. Nazwa chorału gregoriańskiego pochodzi z ok.
770
r. i pierwotnie oznaczała śpiew rzymski – cantus firmus, na który składały się skodyfikowane śpiewy pochodzące m.in. z muzyki synagogalnej, syryjskiej, bizantyjskiej i greckiej. W
754
r. chorał rzymski usiłował wprowadzić w Galii król
Pepin Mały
. W
787
r. papież Hadrian wysłał rękopisy z chorałem opactwu w Cordobie. Wg Amaleriusza z Metzu (
831
r.) w obu przypadkach chodziło o śpiew tzw. starorzymski zwany również autentycznym, w odróżnieniu od chorału późniejszego, do którego zalicza się hymny, sekwencje, versus, itp., jak również utwory klasyczne z późniejszego okresu, m.in. officium za zmarłych, o Św. Trójcy i Wszystkich Świętych. Chorał rzymski rozpowszechnił się w kraju Franków między 782 a 786 r., na północy Italii wyparł on lokalny śpiew zwany ambrozjańskim lub mediolańskim (
chorał ambrozjański
), charakteryzujący się bogatymi melizmatami i rozbudowaną melodyką. Chorał mediolański uległ niewielkim wpływom gregoriańskim za pośrednictwem kościoła w Monza, Ravennie, Pavii i klasztorów północnowłoskich, będących w kręgu wpływów ośrodka w Saint Gall. Wcześnie, bo jeszcze w VI w. chorał rzymski dotarł do Anglii. W 805 r. Karol Wielki wprowadził w swym państwie śpiew, który uważał za autentyczny chorał gregoriański. Nokter z Saint Gall podkreślił w 883 r., że między śpiewem rozpowszechnionym w Galii a śpiewem wykonywanym w Rzymie – śpiew starorzymski, istnieje wielka różnica. W IX w. chorał gregoriański objął swym zasięgiem centralną Germanię, później Czechy i Polskę (966 r.). Z lat 817-834 pochodzi pierwszy znany rękopis chorału gregoriańskiego (Monachium, kodeks 9543) z melodiami zanotowanymi notacją bezliniową (in campo aperto). System ten był bardzo nieprecyzyjny, toteż w XI w. Hermannus Contractus wprowadził oznaczenia literowe dla uściślenia i sprecyzowania interwałów. Ważnym krokiem w uściśleniu zapisu muzycznego chorału gregoriańskiego było wprowadzenie do notacji linii (po raz pierwszy w 986 r. w klasztorze w Cordobie). Linię dla dźwięku „fa” kreślono inkaustem czerwonym, zaś dla dźwięku „do” – żółtym. System ten udoskonalił
Guido z Arezzo
dodając dalsze linie. Na bazie notacji francusko-normandzkiej rozwinęła się notacja chorałowa w dwóch podstawowych rodzajach:
- rzymska zwanym nota quadrata
- niemiecka, czyli gotycka – neumy
Wprowadzenie precyzyjnego zapisu muzycznego miało pierwszorzędne znaczenie dla dalszego rozwoju i ujednolicenia chorału gregoriańskiego. Niezależnie od tradycji rzymskiej rozwijały się samodzielnie śpiewy w liturgii mediolańskiej, benewentyńskiej, gallikańskiej, mozarabskiej (Toledo), wizygockiej. Wszystkie te śpiewy wchodzą w skład tzw. monodii liturgicznej – cantus planus, czyli śpiewów jednogłosowych opartych na systemie diatonicznym. Wg teoretyków z X i XI w. termin „Planus” oznaczał śpiewy w rejestrze niskim. W tym znaczeniu użył go Guido d’Arezzo w 12. rozdziale traktatu
Micrologus
. W epoce notacji modalnej i notacji menzuralnej (od XIII w.) określenie musica plana wiązało się z rytmem swobodnym i było przeciwieństwem menzuralnej - musica mensurata.
Po wprowadzeniu notacji do chorału gregoriańskiego uległ on wielu modyfikacjom i zniekształceniom, w wyniku których nastąpiło zubożenie lub nawet całkowite wyrugowanie ornamentyki. Występujące w chorale gregoriańskim rozbieżności, tak w melodyce jak i w teorii, mające różne podłoże, a występujące tak w śpiewach monastycznych jak i w śpiewach kościołów katedralnych nawet w regionach tego samego kraju, doprowadziły do podjęcia reform unifikujących chorał gregoriański. Przeprowadzili je
cystersi
(
1134
),
dominikanie
(
1255
-
1256
),
kartuzi
, premonstratensi (
norbertanie
),
karmelici
(przed
1312
),
franciszkanie
. Chorał gregoriański stał się również punktem wyjścia dla konstrukcji wielogłosowych,
kontrapunktycznych
(organum), modyfikujących pierwotną linię melodyczną – cantus firmus. Począwszy od XII w. chorał gregoriański coraz bardziej zaczął podlegać wpływom muzyki menzuralnej.
Chorał gregoriański oparty jest na 8 skalach modalnych (skale kościelne), 4 autentycznych (re – dorycka, mi – frygijska, fa – lidyjska, sol – miksolidyjska) i 4 plagalnych, będących transpozycjami skal autentycznych o kwartę w dół, z zachowaniem wspólnej finalis (la – hypodorycka, ut/si – hypofrygijska, do – hypolidyjska, re – hypomiksolidyjska). Pozwala to na pewnego rodzaju modulacje do innych skal (tonów, modusów) lub w obrębie tej samej (np. modus w „re” ulega przekształceniu w modus „la” i „sol” z „si bemol”). Śpiewy te są wyłącznie jednogłosowe, wykonywane przez głosy męskie, zgodnie z ówczesną zasadą Mulier tacet in ecclesia. Ambitus melodii chorału gregoriańskiego obraca się najczęściej w obrębie seksty (u cystersów nie przekracza decymy), czasami dochodzi do duodecymy (np. offertorium Jubilate Deo, graduał Qui sedes Domine). Melodie rozwijają się przeważnie wokół dźwięku podstawowego czyli finalis.
Z biegiem czasu chorał gregoriański rozwijał się, podlegał reformom i zmianom. Repertuar tzw. autentyczny skrystalizował się w VIII-IX w. i był także używany do innych tekstów, lub nawet komponowano utwory pseudogregoriańskie – H.Du Mont.
Przeciwko deformacjom dawnego repertuaru chorału gregoriańskiego występowało wielu teoretyków i papieży. Okres ten kończy się uchwałami
soboru trydenckiego
- reformą chorału gregoriańskiego dokonaną przez papieża Grzegorza XIII (
1577
). W Polsce opracowano wydanie śpiewów oparte na dawnych rękopisach. Graduał i Antyfonarz zatwierdzone zostały w 1621 i 1628 roku przez Synod Piotrkowski i
Uniwersytet Jagielloński
.
Prace nad rekonstrukcją chorału gregoriańskiego rozpoczęto w XIX w. pod hasłem powrotu do źródeł, zainicjowane przez ojca Prospera Guérangera i jego następców w opactwie benedyktyńskim w
Solesmes
(słynna szkoła solesmeńska). Podjęto badania paleograficzne najstarszych rękopisów muzycznych i odtworzono ich pierwotną wersję. Punktem zwrotnym było opublikowanie przez kanonika Gontier z Le Mans swojej pracy oraz rezultatów badań solesmeńczyków - o. P. Jausionsa i o. J. Pothiera. Prace te zyskały poparcie papieża
Leona XIII
i papieża
Piusa X
, który encykliką Tra le Sollecitudini z 22 listopada 1903 roku zlecił im nową redakcję ksiąg liturgicznych. (tzw. Editio Vaticana).
Pius XI
ogłosił konstytucję Divini cultus, dotyczącą pielęgnowania chorału gregoriańskiego, a Pius XII wydał 2 encykliki potwierdzające dawne przepisy.
Sobór watykański II
zwołany przez papieża
Jana XXIII
potwierdził ważność w kultywowaniu tradycji chorału gregoriańskiego. W
Konstytucji o liturgii
w rozdziale VI poświęconym muzyce stwierdza się, że „chorał gregoriański jest śpiewem własnym liturgii rzymskiej i w liturgii on powinien zajmować pierwsze miejsce”, jednak wraz z zastąpieniem łaciny językami narodowymi zatracono nierozerwalny związek słowa i muzyki.
Zobacz też
muzyka w średniowieczu
Przypisy
Linki zewnętrzne
