Sabbataj Cwi (
hebr.
שבתאי צבי, inne spotykane w języku polskim formy zapisu Sabbataj Cewi, Szabtaj Cwi (ur.
1 sierpnia
1626
w
Smyrnie
, zm.
17 września
1676
w Dulcigno w
Czarnogórze
) –
Żyd
sefardyjski
,
kabalista
, znany dzięki swemu wystąpieniu
mesjańskiemu
w
1648
roku. Było ono przyczyną wielkiego poruszenia wśród Żydów Europy i Bliskiego Wschodu. Z czasem określenie sabbataizm stało się w judaizmie synonimem mesjańskiej
herezji
jako takiej. Wyrosłe na gruncie wystąpienia Sabbataja Cwi żydowskie ruchy
heterodoksyjne
przejawiały swą aktywność do połowy
XX wieku
, a w pewnym zakresie nawet do czasów współczesnych.
Życie
Był synem handlarza drobiu. W rodzinnej Smyrnie pobierał naukę
Talmudu
, ale nigdy nie osiągnął w niej biegłości. Zajął się za to kabałą, zwłaszcza
kabałą praktyczną
w wydaniu
Izaaka Lurii
. Prezentował typ religijności
mistycznej
,
ekstatycznej
. Niektórzy badacze dopatrują się w jego zachowaniach znamion
choroby psychicznej
. W
1648
roku, w Smyrnie ogłosił się mesjaszem. Już wtedy posiadał grupę zwolenników. Wyklęty został dopiero w
1651
roku, gdy nie nastąpiły żadne oznaki czasów ostatecznych. 18 lat przebywał poza Smyrną, głównie w
Salonikach
,
Konstantynopolu
i
Kairze
. W owym czasie bliżej zapoznał się z
islamskim
mistycyzmem
sufich
i
chrześcijaństwem
. W 1665 związał się z kabalistą
Natanem z Gazy
, który uroczyście w
synagodze
potwierdził jego mandat mesjański. On też pełnił najważniejszą rolę w otoczeniu Sabbataja, jako swego rodzaju prorok mesjasza. Datę zbawienia wyznaczył Sabbataj na rok
1666
. W lutym tego roku aresztowano go na podstawie donosu i osadzono w twierdzy
Gallipoli
. 16 września podczas audiencji na dworze sułtana, której szczegółów nie znamy, przeszedł na islam. Tolerancja za strony władz osmańskich skończyła się, gdy zaczął szerzyć swą synkretyczną doktrynę wśród muzułmanów. W
1673
roku został, na podstawie donosu, ponownie aresztowany i osadzony w twierdzy Dulcigno, gdzie przebywał do końca życia i gdzie zmarł.
Nauka
Nauczanie Sabbataja Cwi w różnych okresach jego życia miało odmienny kształt, ponadto nieraz inne stanowisko prezentował Natan z Gazy, który wypowiadał się oficjalnie na temat objawionej wiedzy mesjasza. Stąd często nie wiemy, jaka część doktryny mesjańskiej pochodzi od samego Sabbataja. Swoje mesjańskie roszczenia Sabbataj opierał na
bożym
objawieniu
. Jeszcze przed
apostazją
mesjasza interpretacja Natana z Gazy wyglądała następująco: W chwili przyjścia mesjasza zakończony został proces tikkun – odkupienie wedle kabały luriańskiej. W związku z tym przestaje obowiązywać prawo żydowskie, a jedynym prawodawcą staje się mesjasz. Kontynuowanie zalecanych przez Lurię praktyk
ascetycznych
zostaje uznane za przejaw niewiary i bluźnierstwo.
Apostazję Sabbataj rozumiał jako wejście w nowe przymierze z Bogiem, który wzywa wszystkich Żydów do zmiany wiary, bowiem islam wybrał jako nowe miejsce zamieszkania. Jednak i ta zmiana wyznania nie była traktowana jako trwała, bowiem przy końcu czasów Bóg ma objawić zupełnie nową
Torę
. W związku ze swą nauką Sabbataj ostentacyjnie łamał prawo żydowskie, co wbrew opiniom niektórych jego zwolenników dowodzi, że zmiana wiary nie była "świętym oszustwem" i mesjasz nie pozostał duchowym Żydem.
Po śmierci Sabbataja Natan z Gazy dał inną wykładnię konwersji mesjasza. Traktuje on ją w kategoriach odkupienia przez grzech. Zadaniem mesjasza, i tylko jego, jest zstąpić do królestwa ciemności (luriańskie kelipot - skorupy) i wydobyć zeń ukryte tam iskry bożego światła. Mesjasz rozsadzi królestwo zła od środka - samemu pozostając czystym. Typem tego odkupienia jest wędrówka patriarchów do Egiptu. Natan w swym myśleniu pozostał bliski tradycyjnemu judaizmowi. Apostazję rozpatrywano również w perspektywie doświadczeń Żydów hiszpańskich – konwertytów na chrześcijaństwo, tzw.
marranów
.
Wpływ na judaizm
Sabbataj znalazł wielu mesjańskich naśladowców, takich jak Jakub Kerido, Baruchja Ruso, Jonatan Ajbeszic czy wreszcie
Jakub Frank
. Wiele z tych wystąpień mesjańskich pociągnęło za sobą konwersje Żydów na islam bądź chrześcijaństwo. Potomkowie zwolenników Jakuba Kerido – zw.
donmeh
, którzy przyjęli islam i przez długi czas żyli w
Salonikach
. Uznani za Turków, na skutek przesiedleń po wojnie turecko-greckiej 1921-1922 znaleźli się w Turcji, gdzie ich potomkowie mieszkają do dzisiaj, lecz zatracili swą specyfikę.