Rozprzestrzenianie się "czarnej śmierci" w Europie w latach 1347 - 1352

Czarna śmierć ( łac. mors nigra) – epidemia dżumy , która spustoszyła średniowieczną Europę w XIV wieku , zabijając, jak się ocenia, około 1/3 ludności tego kontynentu. Nazwa pochodzi od pojawiających się rozległych zmian martwiczo-zgorzelinowych w skórze, przyjmujących ciemną barwę. Pierwszy przypadek odnotowano w październiku 1347 roku w sycylijskim porcie Messyna . Ogniskiem zakażenia było kilkanaście okrętów z Morza Czarnego , które zawinęły wtedy do portu (byli to uciekinierzy z Kaffy na Krymie ).

Rozprzestrzenianie się zarazy

Obecnie przypuszcza się, że ogniskiem choroby była Azja Środkowa , gdzie epidemia dżumy wybuchła mniej więcej 20 lat wcześniej. Wraz z wyprawami kupieckimi, a także z przemierzającymi świat armiami, choroba opanowała Azję Wschodnią i Południową . Następnie dotarła na Bliski Wschód i do Afryki Północnej . Dopiero stąd zawędrowała do Europy na statkach genueńczyków uciekających z Kaffy na Półwyspie Krymskim (genueńskiej faktorii handlowej ) przed Tatarami . W 1346 r. oblegający ten port Tatarzy za pomocą katapult wrzucali za mury miasta zwłoki zmarłych na tę chorobę (jest to jeden z pierwszych odnotowanych przypadków użycia broni biologicznej ).

Figura świętego Rocha z 1751 r. – patrona chorych na dżumę (kościół Marii Panny Zwycięskiej w Pradze )

Ponieważ ówczesne miasta europejskie warunkami higienicznymi nie różniły się od współczesnych slumsów , choroba rozprzestrzeniała się szybko, tym bardziej że nie zawsze nadążano z chowaniem zmarłych. Zaraza nie wybierała, umierali biedni i bogaci, starzy i młodzi. Gdy zawodziły wymyślne leki, kierowano modły do Boga, zwłaszcza za wstawiennictwem św. Rocha , który jest patronem chroniącym przed tą chorobą. Gdy i to nie pomagało, bogaci uciekali w inne rejony, roznosząc chorobę po nowych miastach, a biedni popadali w prostrację . Nieumiejętność rozróżnienia między rodzajami dżumy sprawiała, że nie można było przewidzieć, kto przeżyje, a kto umrze. Dżuma dymienicza dawała szansę przeżycia, dżuma płucna i posocznicowa były jednoznaczne z wyrokiem śmierci. Nikt jednak nie znał przyczyny choroby i powszechnie uważano ją za karę boską. Pandemia czarnej śmierci do końca 1348 roku rozszerzyła się na Hiszpanię , Francję i Anglię , w następnych latach opanowała większość Europy i wygasła około 1352 roku.

Choroba spustoszyła dzisiejszą Europę zachodnią, a głównie miasta portowe. W ten sposób dotarła do Gdańska i na Pomorze . Stosunkowo mniejszy zasięg miała w Europie Środkowej, w tym także w Polsce.

W czasie czarnej śmierci zmarło wiele osobistości, m.in. ukochana Petrarki – Laura. Opisowi czarnej śmierci poświęcone są pierwsze strony sławnego Dekameronu Giovanniego Boccaccio , który był świadkiem tych wydarzeń. Równie interesujący opis zarazy, choć z innej już epoki, można znaleźć w Dżumie Alberta Camusa .

Olbrzymia liczba zmarłych spowodowała paraliż gospodarczy Europy (w niektórych jej rejonach zmarło nawet 80% populacji). W niektórych krajach nawet 1/3 ziemi leżała odłogiem. Niedobór rąk do pracy spowodował wzrost jej kosztów, zachwianie układów społecznych i przyspieszył koniec systemu feudalnego .

Epidemie dżumy pojawiały się już wcześniej w Europie (prawdopodobnie jednym z pierwszych jej opisów był podany przez Tukidydesa dotyczący tzw. "dżumy ateńskiej " w 430 r. p.n.e. ), a także co pewien czas po zakończeniu epidemii z lat 1347 - 1352 .

• 1382 – Anglia
• początek XVII wieku ( Gdańsk 18 tys. ofiar, a Londyn 35 tys.)

Symbolem epidemii dżumy był charakterystyczny ubiór lekarzy , którzy zakładali specjalną maskę w kształcie ptasiego dzioba, zawierającą olejki wonne chroniące przed fetorem rozkładających się zwłok.

Ubiór lekarzy podczas epidemii dżumy ( Niemcy , XVII w. )

Alternatywne teorie

Na przełomie XX i XXI wieku część mikrobiologów (m.in. Christopher Duncan i Susan Scott) wysunęła teorię, zgodnie z którą opisywane epidemie w Atenach (V w. p.n.e.), dżuma Justyniana (VI - VII w. n.e.) oraz nawracające zarazy w latach 1348-1672 nie miały podłoża bakteryjnego (dżuma dymienicza - Yersinia pestis) lecz wirusowe (dżuma krwotoczna). Zgodnie z tezami głoszonymi przez wymienionych naukowców, byłaby więc to choroba zbliżona do gorączek krwotocznych wywoływanych przez wirusy Marburg i Ebola , ale o okresie inkubacji ok. 32 dni. Naukowcy wysuwają następujące argumenty za niemożliwością wywołania tak dużej powracającej pandemii czarnej śmierci w Europie przez Yersinia pestis :

• brak gryzoni odpornych na dżumę dymieniczą niezbędnych dla cyklu życiowego Yersinia pestis ,
• brak odporności na niskie temperatury u szczurów śniadych przenoszących pchły oraz u samych pcheł, zaś w źródłach historycznych zanotowano, iż czarna śmierć zawędrowała nawet do Islandii, Szwecji i Norwegii, gdzie gryzonie (szczury śniade) w ogóle nie występują,
• brak w źródłach historycznych wzmianek o zapowiedzi epidemii dżumy - zdechłych szczurach,
• okres wystąpienia objawów dżumy dymieniczej od zakażenia Yersinia pestis wynosi tylko ok. 6 dni, co jest sprzeczne z opisami choroby w kronikach historycznych i ustalonym w praktyce 40-dniowym okresem kwarantanny,
• wysoka śmiertelność dochodząca nawet do 80%, podczas gdy dla dżumy dymieniczej wynosi ok. 6%,
• sposób zakażenia drogą kropelkową jest bardziej charakterystyczny dla wirusów niż dla bakterii, stąd pokazany na zdjęciu ubiór lekarzy z okresu pandemii czarnej śmierci,
• występująca u 10 - 20% populacji europejskiej mutacja Δ32 receptora krwinek CCR5, przez który wnikają wirusy HIV i czarnej ospy .

Bibliografia

• Wrzesiński Szymon, Oddech śmierci. Życie codzienne podczas epidemii, wyd. Libron Egis, Kraków 2008.
• Duncan Ch., Scott S.:Czarna Śmierć. Epidemie w Europie od starożytności do czasów współczesnych.Wyd. polskie Bellona, Warszawa 2008
• Naphy W., Spicer A., Czarna śmierć, Warszawa 2004.
• Wrzesiński Szymon, Epidemia złotych monet [w:] Focus. Wydanie specjalne. Historia, nr 8, 2007.
• Wrzesiński Szymon, Skutki epidemii na Śląsku w czasach średniowiecza [w:] Gazeta Rycerska, nr 1, 2008.

Zobacz też