|
Czyngis-chan
Czyngis-chan, Dżyngis-chan - do 1206 Temudżyn (ur. między 1155 a 1167 Deliün Bołdak, rejon obecnej Czyty w Rosji - zm. 18 sierpnia 1227) (IPA: [ʧiŋɡis xaːn]) – władca mongolski, twórca i długoletni władca Imperium Mongolskiego.
Młodość
Gdy miał 8 lub 9 lat, ojciec zeswatał go ze starszą o rok Börte, córką Deja Mądrego, wodza Ongiratów. Zgodnie z mongolskim obyczajem Jesügej odwiózł Temudżina do domu jego przyszłego teścia i tam pozostawił. Jego pobyt u Ongiaratów trwał jednak tylko kilka dni, gdyż Jesügej zmarł bezpośrednio po powrocie, prawdopodobnie otruty przez spotkanych po drodze Tatarów. Przed śmiercią zdążył jeszcze nakazać jednemu ze swych dostojników - Mönglikowi, sprowadzenie syna do obozu. Temudżin formalnie przejął władzę nad rodem (choć przypuszczanie, nie był najstarszym synem), rzeczywistą władzę sprawowała jego matka. Wkrótce na skutek sporów Höelün z wdowami po jednym z poprzednich chanów - Ambakaju, orda Jesügeja rozpadła się i następne kilka lat Temudżin przeżył w biedzie z matką i braćmi. W wieku 10 lat, zawarł pakt braterstwa ze starszym o rok Dżamuką, przyszłym wodzem Dżadżiarytów. W tym czasie wraz z bratem Kasarem, zabił innego ze swoich braci - skonfliktowanego z nimi Bektera (był on jego bratem przyrodnim, przypuszczalnie najstarszym z synów Jesügeja). Później dostał się do niewoli swoich niedawnych poddanych, Tajcziutów. Jednak uciekł z niej i dzięki osobistym relacjom z przedstawicielami mongolskiej elity, powoli odbudował swoją pozycję. Najpierw poślubił Börte. Następnie zdobył poparcie władcy Kereitów To`oriła Ong-chana, dawnego sojusznika swego ojca, który w zamian za dar w postaci futra sobolowego (było ono częścią posagu Börte), obiecał oddać Temudżinowi jego lud.
Organizacja i rozbudowa imperium
Wielki kurułtaj
W 1206 roku odbył się wielki kurułtaj - zjazd wszystkich podbitych ludów u źródeł Ononu. Zjazd ten formalnie uznaje Temudżina władcą wszystkich podbitych ludów z tytułem Kagana. Oznaczało to formalny początek nowego organizmu politycznego: Imperium Mongolskiego. Doszło tam również do organizacji dworu Czyngis-chana oraz reorganizacji armii: podział na 95 minganów (a zatem liczyła ona w tym momencie ok. 95 tysięcy żołnierzy) i wyznaczenie ich dowódców. Rozbudowano też gwardię osobistą Czyngis-chana: Straż Nocną z 80 do 1000, Straż Dzienną z 70 do 8000 osób i dodatkowy 1000 osobowy oddział łuczników, przy czym liczebność Straży Nocnej miała pozostać tajna (być może tajna miała być jedynie wielkość jej oddziału, aktualnie pełniącego służbę). Straż Nocna miała też pełnić ogólną kontrolę nad życiem dworu. Zreformował także sądownictwo, najwyższą władzę sądową powierzył, Tatarowi z pochodzenia - Szigiemu Kutuku. Szigi miał także spisywać swoje wyroki w Błękitnej Księdze, aby stanowiły podstawę prawa dla następnych pokoleń. Wyroki zapisane w księdze nie mogły już zostać zmienione. Informacja o Błękitnej Księdze, jest pierwszym potwierdzeniem na używanie pisma na dworze mongolskim. W tym czasie powstaje kancelaria Wielkiego Chana jej pierwszym szefem i organizatorem był Ujgur - Tatatunga, były szef kancelarii Najmanów.
Pierwsze podboje i walki wewnętrzne
W roku 1209 do państwa Czyngis-chana dobrowolnie przyłączyli się Ujgurzy, odrzucając dotychczasowe zwierzchnictwo Karakitańskie. Niektórzy historycy uważają że to właśnie ujgurscy kupcy, dążący do opanowania szlaków handlowych przyczynili się do dalszej ekspansji Mongołów (a przede wszystkim ją sfinansowali) zwłaszcza do ataku na Chiny. Następnie w tym samym roku, chan zaatakował Tangutów (już w dwóch wcześniejszych latach miały miejsce małe najazdy mongolskie na ich państwo), których wojska rozbił, nie udało mu się jednak zdobyć ich stolicy. Mimo udanej obrony Tanguci zdecydowali się zakończyć wojnę i zawrzeć sojusz z Mongołami. Prawdopodobnie celem ataku na Tangutów było zabezpieczenie flanki przed atakiem na państwo Dżurdżenów. Być może podczas wojny z Tangutami, Czyngis-chan po raz pierwszy użył, na dużą skalę, wojsk inżynieryjnych. Próbował mianowicie zmieniając bieg rzeki Huang He zatopić tanguską stolicę. Operacja ta nie powiodła się, jednak cała wojna zakończyła się sukcesem. Lew Gumilow uważa, że to sami Tanguci wykorzystali rzekę do zatopienia mongolskiego obozu. Niewątpliwe jest jednak, że później (choćby w 1221 podczas oblężenia Urgenczu), Mongołowie stosowali skutecznie tę metodę do zatapiania wrogich miast.
Podbój Chin
W 1211 Czyngis-chan zaatakował chińskie (choć rządzone przez Dżurdżenów) państwo Jin. Oficjalnymi powodami ataku były: dawne mordy Dżurdżenów na chanach mongolskich (w Chinach zabity został min. Ambakaj) a także prześladowania jakim miał podlegać spokrewniony z Mongołami, lud Kitanów (Kitańscy posłowie mieli prosić Chana o interwencje już w 1208 roku). O ile pierwszy powód był obliczony na przekonanie o słuszności wyprawy własnych poddanych, o tyle drugi miał na celu przede wszystkim zdobycie sprzymierzeńców po stronie chińskiej. Kitanowie - dawni władcy północnych Chin - stanowili znaczną część armii Dżurdżeńskiej. Być może jednym z powodów wojny było także żądanie uznania przez Czyngis-chana dżurdżeńskiego zwierzchnictwa. Jednocześnie z atakiem mongolskim od północy ruszył, być może uzgodniony z Mongołami, atak Cesarstwa Song od południa (ten atak został jednak szybko odparty przez Dżurdżenów). Czyngis-chan zabrał na tę wyprawę wszystkich swoich synów, jednak funkcje dowódcze powierzył doświadczonym wodzom Dżebe i Mukalemu. Już w pierwszym roku wojny Mongołowie odnieśli znaczny sukces. W pierwszym uderzeniu zdobyli nadgraniczne miasta Fuzhou i Suan-te-fu. Następnie, dzięki wykonanemu przez Dżebe pozorowanemu odwrotowi, pokonali pierwszą znaczącą armię dżurdżeńską, broniącą przełęczy Czabczijalskiej. Na ich stronę przeszła większość Kitanów. Do swojej armii włączył ich dowodzący wschodnim skrzydłem (działającym na terytorium południowej Mandżurii) Dżebe. On też zdobywa, podchodząc pod miasto i znów pozorując odwrót a następnie uderzając na ścigających go Dżurdżenów, miasto Liaoyang. W roku 1214 Czyngis-chan podszedł pod Pekin, którego jednak chyba nie miał zamiaru zdobywać. Demonstracja siły była na tyle skuteczna, że Dżurdżeni poprosili o pokój godząc się na zależność od Mongołów i podział państwa z Kitanami. Armia mongolska miała pozostać w Chinach jedynie do następnego roku (Wycofanie się przez pustynię Gobi zimą nie było możliwe). Jednak w 1215 roku, znów wybucha wojna. Jej przyczyną było przetrzymanie na dworze dżurdżeńskim mongolskich posłów skierowanych do dynastii Song i przeniesienie dżurdżeńskiej stolicy ze znajdującego się w zasięgu wojsk mongolskich Pekinu na południe, co zostało odebrane jako przygotowania do wojny. W ciągu roku 1215 Czyngis-chan łatwo zajął Pekin i pozostałe terytoria dżurdżeńskie na północ od Huang He. W 1216 roku wraz z większością armii wraca do Mongolii z ogromnymi łupami. Zakłada wówczas pierwszą krótkotrwałą stolicę imperium - Awargę. W Chinach pozostawia część armii pod dowództwem Mukalego, który w kolejnych latach nie poczynił jednak żadnych postępów. Podbój państwa Dżurdżenów zakończył dopiero następca Czyngis-chana. Poza bogactwami materialnymi Czyngis-chan przywiózł z Chin również wielu wykształconych ludzi, którzy w przyszłości znacznie wpłynęli na oblicze imperium. Był wśród nich Yelü Chucai, który początkowo zasłynął jako wróżbita, ale już za rządów Ugedeja został szefem kancelarii chańskiej.
Konflikty na zachodzie Imperium
W tym samym roku 1218 na rozkaz władcy Chorezmu w mieście Otar została zatrzymana karawana idąca z Mongolii. Czyngis-chan wysłał poselstwo w celu wynegocjowania jej uwolnienia, jednak Chorezmijczycy zabili jednego z posłów, co w oczach Mongołów było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny. Późniejsze źródła muzułmańskie podają, że do wojny miał namawiać Czyngis-chana, wrogi Chorezmowi Kalif, jednak jest to najprawdopodobniej informacja fałszywa. W tym czasie koło roku 1220 założył Karakorum, początkowo było ono zaledwie bazą wojskową później przekształciło się w stolicę państwa. Chorezm nie wykorzystał przewagi liczebnej swej armii (według różnych źródeł od 300 do 400 tysięcy żołnierzy, wobec armii mongolskiej liczącej od 100 do 200 tysięcy ludzi), która została podzielona na wiele garnizonów w różnych miastach. Atak rozpoczęto w 1220 od nadgranicznego Otaru pod którym, Czyngis-chan pozostawił część armii pod dowództwem Czagataja i Ugedeja. Sam z głównymi siłami zaatakował i zdobył Bucharę a następnie Samarkandę. Po zdobyciu Buchary, przemawiał do przedstawicieli zebranej w meczecie miejscowej elity dowodząc, że zwycięstwo zostało mu dane przez Boga ze względu na ich grzechy. Mohamed uciekł na zachód a jego armia rozpadła się z powodu sporów między dowódcami. W pościg za nim zostali wysłani Dżebe i Subedej. Mohamed umarł w tym samym roku lub na początku 1221 na jednej z wysp morza kaspijskiego. Obronę usiłował podjąć jego syn Dżalal ad-Din Manguberti, który tymczasem opuścił właściwy Chorezm i zorganizował nowe centrum państwa w Ghazni w dzisiejszym Afganistanie. W 1221 roku Dżalal ad-Din na początku zwyciężył 30 tysięczną armię mongolską pod dowództwem Szigiego Kutuku w dwudniowej bitwie pod Perwanem, lecz następnie uciekł przed głównymi siłami Czyngis-chana w kierunku Indii i przegrał z nim w bitwie nad Indusem. W Indiach zwerbował później nową armię i po 1225 roku odbudował przy jej pomocy silne państwo obejmujące południowe prowincje dawnego Imperium, które ostatecznie zostało pokonane za rządów Ugedeja. Czyngis-chan wkroczył do Indii, być może z zamiarem powrotu do Mongolii drogą na południe od Himalajów, lecz wkrótce, wobec nieprzystosowania mongolskich żołnierzy do warunków pogodowych subkontynentu, wycofał się z nich. W tym samym roku Dżoczi Czagataj i Ugedej, po długim oblężeniu, zdobyli stolicę Chorezmu Urgencz. Tym samym Mongołowie faktycznie rozbili Chorezm, choć opanowali jedynie jego północną część a i w niej musieli w najbliższych latach tłumić liczne bunty. W czasie wojny z Chorezmem Mongolią zarządzał najmłodszy z braci chana Otczigin. Podobnie jak w Chinach tak i w Chorezmie Czyngis-chan starał się skupić na swoim dworze przedstawicieli miejscowej elity intelektualnej. Najważniejszymi spośród nich byli Mahmud Jalawacz i jego syn Masud. Mahmudowi zostala powierzona cywilna administracja Mawarannahru, później zaś na tym stanowisku miał go zastąpić jego syn.
Inne hasła zawierające informacje o "Czyngis-chan":
Nadciśnienie tętnicze
...
Oddychanie komórkowe
...
1972
...
1884
...
1592
...
1777
...
1977
...
1852
...
1878
...
1908
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Czyngis-chan":
032 Najazdy mongolskie w XIII w. (plansza 4)
...
032 Najazdy mongolskie w XIII w. (plansza 9)
...
032 Najazdy mongolskie w XIII w. (plansza 13)
...
|
