Diecezja (biskupstwo) – jednostka administracyjna w kościołach chrześcijańskich podległa biskupowi .

Pierwotnie "diocese" (z grec. - "dioikesis") oznaczał zarządzanie domem, jednostką administracyjną lub sprawowanie zarządu w ogóle. Rzymianie używali go początkowo na oznaczenie terytorium będącego pod zarządem miasta ("civitas"). Teren taki znany był przede wszystkim pod nazwą "ager" lub "territorium", jednak we wschodnich prowincjach imperium nazywano go właśnie "dioecesis". Stąd też użycie słowa przyjęło się w słowniku chrześcijan, gdyż biskupi zwykle rezydowali w "civitas", a obszar przez nich zarządzany pokrywał się z obszarem rzymskiej "dioecesis". Diecezją określano też w Cesarstwie Rzymskim prowincje zarządzane przez legata , a później grupę prowincji, którą zarządzał wikariusz . Taką organizację administracji wprowadził Dioklecjan dzieląc imperium na 100 prowincji skupionych w 12 diecezjach Africa , Asiana , Britania , Galia , Hispania , Italia , Moesia , Oriens, Pannonia , Pontica, Thracia , Vienensis.

W prawie Kościoła rzymskokatolickiego jest określana jako podstawowa forma Kościoła partykularnego , w których istnieje i z których składa się jeden Kościół katolicki . Jest powierzona pieczy biskupa diecezjalnego , którego w zarządzaniu wspierają: kuria , synod , kapituła katedralna, konsultorzy , rada kapłańska i rada duszpasterska .

W Kościołach wschodnich używa się nazwy eparchia .

Początki diecezji w chrześcijaństwie

W I w. chrześcijanie nie używali terminu diecezja. Kościół Powszechny podzielony był na autonomiczne kościoły partykularne , które były postrzegane przede wszystkim jako wspólnoty personalne, a nie terytorialne. Kościół partykularny skupiał chrześcijan danego miasta i jego okolic. Na jego czele stało prezbiterium , którego przewodniczący - od przełomu I i II w. - zaczął używać tytułu biskupa . W IV w. - po ogłoszeniu chrześcijaństwa religią panującą w imperium rzymskim - rozpoczęła się masowa chrystianizacja mieszkańców miast i osad rolniczych. Wielka liczba nowych wiernych wymagała reformy administracji kościelnej. Zaczęto akcentować funkcję terytorialną kościoła partykularnego . W ramach tegoż kościoła zaczęto tworzyć sieć parafii miejskich i wiejskich, a całe terytorium objęte organizacją parafialną i podległe władzy biskupa danego kościoła, zaczęto nazywać diecezją. Mimo pozornego porzucenia dawnego nazewnictwa, aż do dnia dzisiejszego prawo kanoniczne używa na oznaczenie diecezji także nazwy kościoła partykularnego . Nazwę kościół zamiast nazwy diecezja stosuje się w tytulaturze uroczystej. Np. archidiecezję rzymską nazywa się także Świętym Kościołem Rzymskim, a archidiecezję gnieźnieńską - Świętym Kościołem Gnieźnieńskim.

Rodzaje diecezji rzymskokatolickich

• archidiecezja
• sufragania
• diecezja suburbikaria - jedna z 6 diecezji w sąsiedztwie Rzymu, niegdyś podległa kardynałom
• diecezja historyczna - zlikwidowana, po której została tylko nazwa (tytuł) nadawana biskupom tytularnym

Diecezje zazwyczaj są zgrupowane w metropolie , rzadko zaś podlegają bezpośrednio Stolicy Apostolskiej (tzw. diecezje wyjęte).

Na terenach o słabo zorganizowanym życiu kościelnym (np. misyjnych) lub z innych względów zamiast diecezji funkcjonują: prałatura i opactwo terytorialne , wikariat , prefektura i administratura apostolska .

Ze szczególnych racji (np. obecność wiernych innego obrządku, żołnierzy) na terytorium należącym do wielu diecezji mogą istnieć specjalne struktury dla ich duszpasterstwa (np. ordynariat polowy ).

Biskupstwa na ziemiach polskich

Na ziemiach polskich najstarsze biskupstwo powstało w Poznaniu w 968 , a na jego czele stanął Jordan z Dolnej Lotaryngii. Kolejno w 1000 w Krakowie , Wrocławiu i Kołobrzegu , w tym roku podporządkowano biskupstwo poznańskie arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu (wbrew roszczeniom metropolii magdeburskiej). Do końca XII wieku wraz z umacnianiem się Kościoła utworzono biskupstwa w Kruszwicy (około 1034), Płocku (około 1075), Włocławku (1123), Lubuszu (1124) oraz Wolinie (1140). Zasadniczy zrąb podziału diecezjalnego w Polsce ukształtował się w czasach ostatnich Piastów . Większość stolic diecezjalnych zachowała swoje godności nawet do czasów zaborów.

Biskupstwa w czasach piastowskich

• biskupstwa łacińskie
  • chełmskie
  • gnieźnieńskie (arcybiskupstwo)
  • kamieńskie
  • kołobrzeskie
  • krakowskie
  • kujawskie
  • lubuskie
  • łukowskie
  • miśnieńskie
  • płockie
  • poznańskie
  • wrocławskie
• biskupstwa prawosławne
  • chełmskie

Biskupstwa w czasach jagiellońskich

• biskupstwa łacińskie
  • chełmińskie
  • chełmskie
  • gnieźnieńskie ( arcybiskupstwo )
  • kamienieckie
  • kamieńskie
  • kijowskie
  • krakowskie
  • kujawskie
  • lwowskie ( arcybiskupstwo )
  • łuckie
  • płockie
  • przemyskie
  • warmińskie
  • wendeńskie
  • wileńskie
  • wrocławskie (administracja świecka: Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego , administracja kościelna: Archidiecezja gnieźnieńska
  • żmudzkie
• biskupstwa ruskie
  • chełmskie
  • łuckie
  • lwowskie
  • lwowskie ( arcybiskupstwo )
  • pińskie
  • przemyskie
• biskupstwa ormiańskie
  • lwowskie ( archieparchia / arcybiskupstwo )
• biskupstwa dysunickie
  • mohylewskie

Zobacz też

• podział administracyjny Kościoła katolickiego w Polsce
• archidiecezja
• eparchia