Lipa

Sosna pinia

Drzewa – grupa roślin , do której zaliczają się największe rośliny lądowe. Grupa ta nie jest taksonem – grupuje tylko organizmy roślinne podobne morfologicznie i funkcjonalnie. Drzewa są roślinami wieloletnimi o zdrewniałych łodygach (i zwykle też korzeniach ). Od innych roślin drzewiastych ( krzewów i krzewinek ) różnią się posiadaniem łodygi głównej ( pnia ) rozgałęziającej się dopiero od pewnej wysokości. Liczne rozgałęzienia wraz z listowiem tworzą koronę drzewa ^[1]. Do drzew zalicza się niekiedy rośliny posiadające kłodzinę zamiast pnia zakończoną pękiem liści tj. paprocie drzewiaste , sagowcowe , palmy , pandany , juki i draceny ^[2]. Bardziej zawężone definicje wyłączają wieloletnie rośliny o zdrewniałych łodygach, które nie posiadają zdolności przyrostu na grubość i nie tworzą korony ze zdrewniałych rozgałęzień łodygi. Dział botaniki zajmujący się drzewami to dendrologia ( gr. δένδρον – drzewo). W Polsce kilkadziesiąt tysięcy najstarszych i najbardziej okazałych drzew podlega ochronie prawnej jako pomniki przyrody .

Morfologia

Drzewa posiadają zróżnicowaną budowę części nadziemnej. Z powierzchni ziemi wyrasta pień , który od pewnej wysokości otoczony jest koroną składającą się z rozdzielających się gałęzi zakończonych liśćmi . Pień oraz starsze, grubsze gałęzie są zdrewniałe, młode drewnieją z końcem okresu wegetacyjnego . Pień może na wysokości początku korony dzielić się na grubsze gałęzie, nazywane konarami, lub też może przebiegać pionowo w górę przez koronę, czasami nawet niemal do końca wysokości drzewa (zobacz: strzała , kłoda ). Nieco odmiennym typem morfologicznym drzewa jest kłodzina , która nie wytwarza bocznych rozgałęzień i jest pojedynczym pniem zakończonym pióropuszem liści^[3]. Niektóre rośliny potocznie uznawane za drzewa wykształcają jedynie tzw. pień pozorny, pozostając bylinami (np. banan i niektóre inne imbirowce ^[4]). Drzewa rosną pojedynczo ( soliter ), w grupach ( zadrzewienia ) lub tworząc rozległe skupienia ( lasy ).

Ogólny kształt części nadziemnej drzewa (pnia i korony, w tym ułożenia gałęzi) określa się mianem pokroju drzewa. Wyróżnia się pokrój stożkowaty, kolumnowy, okrągławy i parasolowaty.

Pokrój drzewa: a,b. stożkowaty, c. kolumnowy d. okrągławy, e. parasolowaty

Cykl rozwojowy

W ciągu życia drzewo ciągle powiększa przekrój pnia i gałęzi. Za wzrost tego rodzaju odpowiada miazga , tzw. kambium, czyli warstwa nieustannie dzielących się komórek znajdujących się pod korą drzewa. Na przekroju pnia można zobaczyć wyraźne pierścienie przyrostów rocznych , które dają informację na temat wieku danego drzewa. Każdy pierścień pokazuje przyrost drewna podczas jednego okresu wegetacyjnego.

Roczny przyrost drewna w Polsce nie jest równomierny, gdyż sezon wegetacyjny nie trwa przez cały rok, zaś mając dwa okresy wegetacyjne w roku - drewno składa się z dwóch rodzajów słojów: jasnego i ciemnego. Słój jasny powstaje wczesną wiosną. Słój ciemny powstaje późnym latem.

Wiele gatunków drzew charakteryzuje się długowiecznością. W Polsce wiek poszczególnych dębów oraz cisów dochodzi do 1000 lat. Najstarszym drzewem w Polsce jest cis pospolity , który rośnie na terenie prywatnym w Henrykowie Lubańskim ( województwo dolnośląskie ). Wiek drzewa ocenia się na ok. 1250 lat, obwód 512 cm, wysokość 13 m. Najbardziej sędziwy wiek osiągają okazy sosny długowiecznej (Pinus longaeva) rosnące w Górach Białych (ponad 4700 lat). Często określa się je mianem najstarszych roślin na Ziemi, jednak żyją znacznie krócej od wegetatywnie rozmnażających się okazów topoli osikowych i niektórych krzewów (np. okaz Lomatia tasmanica z Tasmanii istnieje od 43,6 tys. lat)^[5]. Nawet najkrócej żyjące gatunki drzew dożywają zwykle kilkudziesięciu lat, nierzadko gatunki określane jako krótkowieczne (np. sumak octowiec lub topola osika ) mają jedynie stosunkowo krótkotrwałe poszczególne pędy nadziemne, podczas gdy całe organizmy żyją znacznie dłużej tworząc z pędów podziemnych kolejne drzewiaste pędy nadziemne.

Systematyka i pochodzenie

Skamieliny najstarszych znanych drzew paleontolodzy odnaleźli w latach 70. XIX w. w Gilboa w stanie Nowy Jork , USA . Nazwano je Eospermatopteris. Na podstawie fragmentów pni nie można było określić wyglądu całych roślin i przez lata powstało wiele ich wyobrażeń. W 2007 roku znaleziona została także korona drzewa, co pozwoliło poznać je w całości. Drzewa te rosły ok. 385 mln lat temu^[6][7].

W nowożytnych systemach klasyfikacji roślin drzewa nie stanowią taksonu . Formy drzewiaste należą do różnych współczesnych lub kopalnych jednostek taksonomicznych roślin lądowych – lepidofitów ( widłaków drzewiastych), paproci , nagonasiennych i okrytonasiennych . W pewnych taksonach formy drzewiaste lub krzewiaste są jedyne lub niemal jedyne (np. nagonasienne , wierzbowate ), w niektórych są rzadkie (np. astrowate ), a w innych częste są zarówno drzewa, krzewy, jak i rośliny zielne (np. różowate ).

Podział tradycyjny

W leśnictwie , jak i w tradycji, stosuje się podział na drzewa iglaste i liściaste oraz wydziela różne grupy użytkowe (np. drzewa owocowe ).

• Drzewa iglaste (szpilkowe) należą do nagonasiennych. Mają liście w postaci igieł lub łusek. W zdecydowanej większości są wiecznie zielone (tzn. nie zrzucają igieł na okres niekorzystnych warunków) – wyjątkiem są modrzewie , metasekwoje , cypryśnik błotny , modrzewniki oraz Glyptostrobus pensilis. Drzewa iglaste dominują w górach oraz zimnym klimacie dalekiej północy. Niektóre gatunki występują również w lasach tropikalnych i na pustyniach^[2]. Są dominantami lasów zajmujących strefy klimatyczne o krótkim sezonie wegetacyjnym , takich jak tajga lub niektóre lasy twardolistne , jak również lasów na obszarach o całorocznym sezonie wegetacyjnym, takich jak niektóre wilgotne lasy strefy umiarkowanej . W języku polskim pojęcie " iglaste " dotyczy również taksonu, do którego należą tego typu drzewa i krzewy (Pinopsida, znane również jako Coniferopsida). Niektórzy dendrolodzy do grupy drzew i krzewów iglastych na drodze wyjątku włączają również inne rośliny nagonasienne, nienależące do taksonu iglastych, mimo że mają one szerokie liście lub brak liści, takie jak uznawany za drzewo liściaste miłorząb dwuklapowy i przęśl^[8]. W kulturze anglojęzycznej analogiczną grupę roślin określa się jako softwoods, niezależnie od rzeczywistej twardości drewna konkretnych przedstawicieli^[2].

• Drzewa liściaste należą do okrytonasiennych . Mają stosunkowo szerokie blaszki liści. Występują i dominują w ciepłym i umiarkowanym klimacie, przy czym w klimacie umiarkowanym przeważnie zrzucają zimą liście. W kulturze anglojęzycznej analogiczną grupę roślin określa się jako hardwoods lub broadleaf trees^[2].

Stosowany w polskiej tradycji podział dotyczy drzew i krzewów występujących współcześnie w strefie umiarkowanej i borealnej. Wyłamują się z niego niektóre drzewa i krzewy ze strefy międzyzwrotnikowej, takie jak przedstawiciele okrytonasiennych jednoliściennych : palmy , pandanowce , juki , draceny i in., a także nagonasienne sagowce i gniotowce czy paprocie drzewiaste . W literaturze botanicznej one jednak również określane są jako drzewa^[4].

Zastosowanie

Jadalne owoce kasztana

Drzewa odgrywają dużą rolę w życiu człowieka, dostarczają m.in. jednego z materiałów budowlanych, jakim jest drewno , a także takich substancji jak żywica lub kauczuk . Pewne części niektórych drzew i krzewów mogą być wykorzystywane w celach spożywczych – przede wszystkim owoce, ale także kora ( cynamonowiec ), liście ( herbata ), nasiona ( kawa ), a nawet kwiaty ( goździkowiec ).

Symbol drzewa stosowany w zielnikach, przewodnikach itp.

W leksykonach lub spisach gatunków roślin drzewa bywają oznaczane symbolem przypominającym symbol Saturna lub alchemiczny symbol ołowiu, tj. podwójnie kreślone h. (Pojedynczo kreślone h, czyli ħ, oznacza krzew^[4].)

Drzewa zapobiegają erozji i łagodzą wpływ pogody na ekosystem pod koroną drzew. Wpływają także na klimat – zatrzymują wiatry w 20–70%^[]. Gdy jest dużo drzew wilgotność wzrasta i spada temperatura.

Przykłady

Drzewo liściaste w okresie fenologicznej zimy

Drzewo iglaste ( świerk ) w okresie fenologicznej zimy

Rodzaje drzew występujące w Polsce naturalnie (rodzaje rodzime)

• liściaste:
  • dąb (Quercus)
  • buk (Fagus)
  • brzoza (Betula)
  • czeremcha (Padus)
  • jabłoń (Malus)
  • jarząb (Sorbus)
  • jesion (Fraxinus)
  • olsza (Alnus)
  • głóg (Crataegus)
  • grab (Carpinus)
  • topola (Populus)
  • klon (Acer)
  • lipa (Tilia)
  • wierzba (Salix)
  • wiąz (Ulmus)
  • wiśnia (Cerasus)
• iglaste :
  • sosna (Pinus)
  • świerk (Picea)
  • jodła (Abies)
  • modrzew (Larix)
  • cis (Taxus)

Najwyższe drzewa

• Na świecie:
  • Eukaliptus królewski (Eucalyptus regnans): Zachowały się doniesienia z XIX wieku (obecnie często kwestionowane) o drzewach osiągających 132,6 m i 114,3 m wysokości^[9]. Współcześnie najwyższym drzewem tego gatunku jest Centurion rosnący na Tasmanii osiągający 99,6 m^[10]
  • Sekwoja wiecznie zielona (Sequoia sempervirens): 115,6 m, Park Narodowy Redwood , Kalifornia , USA ^[11]
  • Daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii): 99,4 m, hrabstwo Coos, Oregon , USA ^[12]
  • Świerk sitkajski (Picea sitchensis): 96,7 m, Park stanowy Prairie Creek Redwoods, Kalifornia , USA ^[13]
  • Mamutowiec olbrzymi (Sequoiadendron giganteum): 94,9 m, Redwood Mountain Grove, Park Narodowy Kings Canyon , Kalifornia , USA ^[14]
• W Polsce :
  • Świerk pospolity (Picea abies): 51 m, Puszcza Białowieska ^[15]

Przypisy