Albrecht Dürer , Czterej Jeźdźcy Apokalisy, 1497-98

Andō Hiroshige , obraz nr 48 z cyklu Pięćdziesiąt trzy przystanki Tokaido, 1847-1853

Władysław Skoczylas , W murowanej piwnicy, 1929

Drzeworyt – technika graficzna należąca do druku wypukłego . Drzeworytem nazywa się również odbitkę uzyskaną tą techniką.

W technice tej używana jest deska , na którą nanosi się rysunek, a następnie przy pomocy specjalnych narzędzi wycina się tło, które na odbitce będzie białe. Pozostawione wypukłe miejsca będą drukowały. Klocek pokrywa się farbą drukarską i odbija na papierze.

Rodzaje drzeworytu

Drzeworyt, w zależności od przygotowanego klocka i sposobu jego wycinania, dzieli się na:

• drzeworyt wzdłużny (langowy) — używana jest deska cięta wzdłuż pnia, w efekcie czego słoje i włókna biegną równolegle do krawędzi deski; tło wycinane jest dłutami i nożami w miękkim drewnie ( lipa , jabłoń , świerk ),
• drzeworyt poprzeczny (sztorcowy) — używana jest deska cięta w poprzek pnia, składająca się z posklejanych małych klocków. Całość klocka cięta jest rylcem w twardym drewnie ( bukszpan , dzika grusza ).

Inne rodzaje drzeworytu:

• drzeworyt groszkowy (śrutowy) — powstał w XV wieku, stosowany na terenie Niemiec i Niderlandów; formę uzyskuje się przy pomocy puncy dającej efekt tekstury;
• drzeworyt tonowy (białoryt) — powstaje na zasadzie negatywu - druk odbywa się białą farbą na czarnym tle, stosowany np. przez Altdorfera ;
• drzeworyt faksymilowy — używany do tworzenia szczegółowych reprodukcji, szczególnie rysunków, gdyż dawał efekt swobodnych linii;
• chiaroscuro (drzeworyt światłocieniowy) — pojawił się w XVI w. we Włoszech i Niemczech; uzyskuje się go z dwóch matryc (czarny kontur linearny to jedna płyta, druga to obszary światła — druk szrafirunkowy jasną farbą) oraz barwionego papieru (który jest trzecim walorem — półcieniem).

Historia drzeworytu

Drzeworyt jest uznawany za najstarszą (obok kamieniorytu ) technikę graficzną. Powstał w starożytności, był m.in. używany do druku (stemple) tkanin, najstarszym zachowanym okazem są tkaniny koptyjskie z VI w. W Europie w powszechne użycie wszedł w XIV wieku. Najstarszy datowany drzeworyt europejski pochodzi z 1424 roku i został odnaleziony w austriackim klasztorze Buxhein. Przez wynalezieniem czcionki drukarskiej w technice drzeworytniczej odbijano w średniowieczu całe książki — w tym samym klocku wycinano zarówno tekst, jak i ilustracje (były to tzw. książki blokowe lub ksylograficzne).

W 2. połowie XV wieku w drzeworycie pojawia się cieniowanie przy pomocy szrafowania ; wcześniej zaznaczano tylko kontury, bez uwzględnienia światła i cienia. Początkowo drzeworyty kolorowano ręcznie, od XVI w. wprowadzono kolor mechanicznie poprzez zastosowanie kilku matryc. Pod koniec XV i na początku XVI wieku tworzą wybitni drzeworytnicy: Albrecht Dürer , Lucas Cranach Starszy , Albrecht Altdorfer , Hans Burgkmair. W technice tej wykonywane są ilustracje, kalendarze, karty do gry i inne druki o charakterze użytkowym. Z czasem drzeworyt ustępuje miedziorytowi , który pozwala na lepsze ukazanie szczegółów.

Drzeworyt, stosowany do końca XVIII wieku, to tzw. drzeworyt wzdłużny. Wraz z wynalezieniem drzeworytu sztorcowego przez Thomasa Bewicka około 1790 roku technika drzeworytnicza odrodziła się. Drzeworyt sztorcowy pozwolił bowiem rytować we wszystkich kierunkach (wzdłużny, ze względu na budowę deski, posiadał w tym względzie pewne ograniczenia) i uzyskać bardziej malarskie efekty. Drzeworyt poprzeczny jest także bardziej precyzyjny, gdyż umożliwia osiągnięcie cieńszej kreski. W XIX wieku był powszechnie stosowany jako technika ilustracyjna dla prasy, ponieważ można go drukować razem z tekstem z jednego składu, co dawało mu przewagę nad innymi technikami (w Polsce m.in. " Tygodnik Ilustrowany ", " Kłosy ", " Wędrowiec ", " Mucha "), a także jako drzeworyt reprodukcyjny, odtwarzający dzieła malarskie.

Na przełomie XIX i XX wieku drzeworyt ustąpił innym technikom, ale nadal był wykorzystywany (i jest także dziś) przez artystów, np. Emila Nolde , Paula Gaugin , Edvarda Muncha , Pawła Stellera , Władysława Skoczylasa

W Chinach technika znana jest od V wieku , stamtąd przeszła do Japonii ( Ukiyo-e ).

Bibliografia

• J. Werner, Podstawy technologii malarstwa i grafiki, Warszawa-Kraków 1981.
• Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2006.