Pochodzenie (dziecka, osoby) – w prawie i genealogii stwierdzenie, że dane dziecko (dana osoba ) zostało urodzone przez określoną kobietę ( matkę ) w wyniku poczęcia z określonym mężczyzną ( ojcem ). Pochodzenie może być jednocześnie faktem prawnym i genetycznym, możliwe jest też, że pochodzenie prawne nie pokrywa się z pochodzeniem genetycznym. W niektórych przypadkach zachodzić może sytuacja, że nie można ustalić bądź z różnych przyczyn nie ustalono pochodzenia dziecka od jakiegokolwiek mężczyzny, a jeszcze rzadziej – że nie da się ustalić pochodzenia nawet od matki.

Pochodzenie prawe i naturalne

W prawie kanonicznym rozróżnia się ( Kan. 1137 i nn. KPK ), a w dawnym prawie cywilnym i rodzinnym rozróżniało się^[1] — pochodzenie dziecka z prawego łoża (pochodzenie/dziecko prawe, legalne; łac. 'legitimi thori'), tj. ze związku będącego małżeństwem, od pochodzenia z nieprawego łoża (pochodzenie/dziecko nieprawe, naturalne, nieślubne , pozamałżeńskie; łac. 'illegitimi thori').

Tzw. legalizacji pochodzenia dziecka dokonuje się poprzez późniejsze zawarcie związku małżeńskiego, ważne lub mniemane, albo przez reskrypt Stolicy Apostolskiej. W doktrynie prawa kanonicznego podnosi się, że kategoria potomstwa nieślubnego nie ma na celu dyskryminacji takich dzieci, lecz powinna działać prewencyjnie na rzecz dobra samego dziecka oraz odpowiedzialności i moralności rodziców^[1].

Dziecko z nieprawego łoża zwane jest nieślubnym dzieckiem .

Dowód pochodzenia dziecka

W genealogii pochodzenie jest niezbędnym elementem filiacji i może być ustalone za pomocą różnych źródeł danych , o ile są wiarygodne.
W prawie pochodzenie może być stwierdzone wyłącznie w akcie stanu cywilnego , jakim jest akt urodzenia . W tym celu wykorzystywane są szczególne domniemania związane z pochodzeniem dziecka, zwłaszcza od męża matki. Ponadto pochodzenie może być ustalone bądź prawnie zmienione w wyniku:

• uznania dziecka przez mężczyznę ,
• powództwa o zaprzeczenie ojcostwa,
• powództwa o ustalenie ojcostwa,
• powództwa o unieważnienie uznania dziecka ,

a wyjątkowo także:

• powództwa o ustalenie bądź zaprzeczenie macierzyństwa.

Domniemanie ojcostwa męża matki

Według Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 62 § 1), domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki, zachodzi wówczas, gdy dziecko urodziło się w okresie od zawarcia związku małżeńskiego do 300 dni po jego ustaniu (wskutek zgonu małżonka, separacji lub rozwodu). Mąż może się jednak bronić przed tym domniemaniem (powództwo o zaprzeczenie ojcostwa), przy czym skuteczność obrony zależy od czasu, w którym nastąpiło poczęcie dziecka.

Jeżeli dziecko poczęto przed 180. dniem od chwili zawarcia małżeństwa, wystarczy samo oświadczenie męża, że nie jest ojcem (art. 68). Po upływie 180 dni musi natomiast wykazać niepodobieństwo^[2] bycia ojcem, tzn. musi udowodnić, że nie jest ojcem. Może to zrobić np. poprzez:

• badanie DNA — obecnie jest to metoda referencyjna,
• badanie antygenów grupowych krwi i determinant HLA ,
• ekspertyzę antropologiczną (np. porównanie kształtu czaszki czy małżowiny usznej) — jest to obecnie metoda w praktyce zarzucona.

Powództwa w zakresie macierzyństwa

Zgodnie z mater semper certa est, matka zawsze pozostaje pewna. Jednakże zdarzają się sytuacje losowe, w wyniku których nie można jednoznacznie ustalić również matki (porzucenie dziecka przez nigdy nie odnalezioną matkę, podmiana noworodka, surogatka ). Wówczas możliwe jest ustalenie macierzyństwa lub nawet jego zaprzeczenie w drodze powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego (art. 189 KPC ).

Rodzice fikcyjni

Gdy nie można ustalić ojcostwa ani macierzyństwa, według Prawa o aktach stanu cywilnego sąd zarządza wpisanie do aktu urodzenia dziecka nieznanego pochodzenia wskazanych imion i nazwisk w rubrykach ojciec i matka z odpowiednią wzmianką dodatkową.

Matka zastępcza

Pochodzenie dziecka od matki zastępczej może być prawnie zastąpione pochodzeniem od nowych rodziców w wyniku niektórych rodzajów przysposobienia , a wyjątkowo także poprzez zaprzeczenie macierzyństwa.

Pokrewieństwo prawne a faktyczne

Co do zasady w linii prostej pokrewieństwo prawne (legalne, urzędowe , cywilne , metrykalne , kościelne , kanoniczne , księgowe itd.) pokrywa się z pochodzeniem biologicznym ( genetycznym , naturalnym, faktycznym , prawdziwym itd.), tzn. dziecko zostało poczęte przez parę osobników będących jednocześnie w świetle prawa jego rodzicami . Istnieje jednak szereg sytuacji, w których dziecko prawnie pochodzi od jednego człowieka (lub pary), a faktycznie od innego:

• adopcja (przysposobienie) (zwłaszcza adoptio plus plena) – w zakresie niektórych skutków prawnych ,
• uznanie ojcostwa cudzego dziecka, które nie zostało zaprzeczone (do chwili śmierci dziecka),
• nie-zaprzeczenie ojcostwa cudzego dziecka, wobec którego zachodziło jedno z domniemań ojcostwa ( nieślubne dziecko ),
• różne sytuacje związane z zapłodnieniem in vitro (w tym surogatki ), gdzie ojciec nie jest ojcem prawnym, albo też, surogatka zachowała genetycznie obce dziecko,
• podmiana dziecka (np. w szpitalu) i inne podobne sytuacje, aczkolwiek prawnie niewyjaśnione,
• wpisanie do akt metrykalnych rodziców fikcyjnych, jeżeli prawdziwi są nieznani.

Dowodem rozbieżności genetycznego i prawnego pochodzenia mogą być tzw. testy DNA .

Nie stanowi natomiast rozdźwięku z rzeczywistością pochodzenie prawne w następujących sytuacjach:

• pochodzenie z nieprawego łoża ,
• bycie pogrobowcem (współcześnie prawo przewiduje domniemanie do 180 dni wstecz od daty urodzenia do hipotetycznego poczęcia ),
• pochodzenie od rodzica, który zawarł po owdowieniu bądź rozwodzie następne małżeństwo (nie pochodzi się od rodziców przybranych).

W prawie pochodzenie faktyczne co do istoty nie daje żadnych skutków prawnych prócz przesłanki różnych czynności ustalających bądź zaprzeczających pochodzenia dziecka. W różnych sytuacjach uznaniowo na zasadzie wyjątku może być źródłem uprawnień procesowych, socjalnych i innych (np. prawo odmowy zeznań).

W genealogii pochodzenie prawne, w zakresie w jakim nie jest zgodne z pochodzeniem genetycznym, stanowi pewien problem do każdorazowego rozstrzygnięcia przez genealoga . Podobnymi problemami są wychowywanie dziecka faktycznie cudzego, a także posiadanie dzieci przybranych (zob. zakres wykorzystywanych faktów genealogicznych ).

Przypisy