Edward Józef Abramowski (ur.
17 sierpnia
1868
roku w Stefaninie[1] w
pow. wasylkowskim
w gub. kijowskiej, zm.
21 czerwca
1918
roku w
Warszawie
) – polski
myśliciel polityczny
, filozof, psycholog i socjolog. Bliski przyjaciel
Stefana Żeromskiego
, pierwowzór Szymona Gajowca w powieści "
Przedwiośnie
".
Wojciech Giełżyński
wskazuje, że "abramowszczyzna" zabarwiała nie tylko program ludowo-demokratycznej opozycji PSL przeciw ustrojowi komunistycznemu "demokracji ludowej", ale także działaczy socjalizmu humanistycznego w
PPS
. Także
Komitet Obrony Robotników
, a nawet "
Solidarność
", miały swoje korzenie w filozofii Edwarda Abramowskiego[2]. Był (i jest) on uważany za "przywódcę duchowego" przez tworzone w Polsce organizacje anarchistyczne.
Życiorys
Młodość i lata nauki
Edward Abramowski urodził się
17 sierpnia
1868
roku w Stefaninie, w zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Był wychowywany w duchu
romantyzmu
i w atmosferze powstańczych wspomnień. Edward miał dobry kontakt z obojgiem rodziców. Matka Jadwiga zmarła, gdy miał on zaledwie 10 lat. Jego ojciec, Edward, był z wykształcenia prawnikiem. Edward miał także starszą siostrę Marię.
Po śmierci matki, wraz z ojcem i siostrą przeniósł się w
1879
roku do
Warszawy
. Tam rozpoczął prywatną edukację u takich nauczycieli jak:
Maria Konopnicka
, poprzez którą poznał członków
I Proletariatu
,
Zygmunt Pietkiewicz
i
Konrad Prószyński
. W tym czasie zaczytywał się także w literaturze
pozytywistycznej
, w dziełach
Spencera
,
Darwina
, a także
Marksa
. Na skutek obserwacji biedy, wykształca się w nim zmysł społeczny. W artykułach Pogadanki o rzeczach pożytecznych (
1883
) i Pogadanki z gospodarstwa społecznego (
1884
) głosił idee społecznej edukacji, pomocy i współdziałania oraz samodoskonalenia. Skupiał się w nich na idei braterstwa ludzi, która była istotna w całej jego późniejszej twórczości.
Abramowski był dobrym mówcą i nierzadko udawało mu się przekonywać starszych działaczy I Proletariatu do swoich racji.
Studia
W
1885
roku Abramowski rozpoczął studia fizyczne i biologiczne na Wydziale Przyrodniczym
Uniwersytetu Jagiellońskiego
w
Krakowie
. Zakładał tam kółka młodzieży socjalistycznej, współorganizował przemyt nielegalnej literatury z zagranicy.
W latach
1886
-
1889
studiował filozofię na uniwersytecie w
Genewie
. Był aktywistą w grupie polskich studentów należących do Zjednoczenia Młodzieży Polskiej. Poświęcił się pracy agitacyjnej, utrzymywał kontakty z kołami rewolucyjnymi w kraju, nauczał w kółkach robotniczych. Te zajęcia pochłonęły go tak bardzo, że wreszcie porzucił studia.
Działalność polityczna i publicystyczna
Na początku
1889
roku Abramowski wrócił do Warszawy. Zaangażował się w pracę nad
II Proletariatem
i w działalność publicystyczną. Jego artykuły ukazywały się w Bibliotece Robotnika Polskiego i w Tygodniku Powszechnym. W takich publikacjach jak Rewolucja robotnicza, Odkrycie dra Kocha, Dzień roboczy Abramowski skupiał się na marksistowskiej krytyce
kapitalizmu
. Wskazywał, że własność prywatna jest źródłem wyzysku, pisał także o rewolucji społecznej jako o drodze do nowego ustroju. W związku ze sprzeciwem wobec stosowania terroru Abramowski, wraz z kilkoma innymi działaczami, opuścił szeregi II Proletariatu i założył nową organizację –
Zjednoczenie Robotnicze
, które koncentrowało się na pracy propagandowo-oświatowej w środowisku robotniczym.
Po śmierci żony Stanisławy Motz wiosną
1893
roku Abramowski wpadł w głęboką depresję. W listopadzie
1892
roku wziął udział w
paryskim
zjeździe zjednoczeniowym socjalistów polskich, na którym powstała
Polska Partia Socjalistyczna
. Został wybrany do władz nowo utworzonego
Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich
.
Choroba i rewizja poglądów
Z powodu
gruźlicy
Abramowski wyjechał na leczenie do Szwajcarii. Zrezygnował z praktycznej działalności politycznej i poświęcił się studiom psychologicznym i socjologicznym. W tym czasie dokonuje także rewizji swoich poglądów – odchodzi od ruchu robotniczego i
marksizmu
. Głosi potrzebę wyjścia poza marksizm i uzupełnienia go niezbędnymi dla teorii społecznej treściami. Akcentuje podmiotowy charakter ludzkiego istnienia i konieczność przemiany moralnej przed proponowanymi zmianami społecznymi.
Wyjechał jako ortodoksyjny marksista i działacz partyjny, wracał z nową teorią socjalizmu bezpaństwowego, własną, apolityczną, wracał jako utopijny zwolennik natychmiastowego wcielenia w życie ideałów komunizmu i bezpaństwowości, jako anarchista, choć może nie chciał sobie tego uświadamiać.
— K. Krzeczkowski „Wstęp”, w: E. Abramowski, Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie pism o treści filozoficznej i społecznej, Warszawa 1924, s. XXVI
Na początku
1897
roku wrócił do Warszawy. Jego przemiana światopoglądowa jest wyraźna.
Abramowski za najważniejsze zadanie uważał teraz refleksję badawczą, działalność publiczną i rozpowszechnianie nowej idei etyki. W takich pracach jak: Zagadnienia socjalizmu, Pierwiastki indywidualne w socjologii, Program wykładów nowej etyki czy Etyka a rewolucja, zwracał uwagę na istotną rolę zmian etycznych w procesach społecznych i konieczność pierwszeństwa rewolucji moralnej przed zmianami społecznymi, samoorganizację i zmianę moralności ludzkiej.
W latach
1898
-
1900
Abramowski prowadził wszechstronną działalność. Angażował się w pracę kół samokształceniowych i tajnych kursów szerzących niezależną oświatę oraz myśl niepodległościową, podejmował inicjowanie grup kształcących się etycznie i propagujących hasła odnowy moralnej. Organizował także komuny głoszące i realizujące postulaty życia etycznego. W tym czasie, poza działalnością społeczną, rozwijał także swoje zainteresowania psychologiczne.
W
1904
roku opublikował rozprawę Socjalizm a państwo. Zindywidualizowany, wolny i twórczy człowiek jest dla niego podstawową wartością. W dziele tym znajduje się także krytyka socjalizmu państwowego (i samego państwa) oraz postulat bezpaństwowej organizacji społeczeństwa w formie wolnych zrzeszeń.
Abramowski wpółpracował także z Polskim Związkiem Ludowym, napisał postępowy program dla wsi.
Po
1905
roku, zwłaszcza po upadku
rewolucji
, poświęcił się idei
kooperacji
, o której napisał takie prace jak: Zasada respubliki kooperatywnej, Znaczenie współdzielczości dla demokracji, Idee społeczne kooperatyzmu oraz Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego. Abramowski opowiadał się za likwidacją państwa i zastąpieniem go związkiem kooperatywnym zrzeszającym – na zasadzie dobrowolności – wolnych wytwórców, odpowiadających w granicach swych obowiązków za kształtowanie losów własnych oraz świadomie angażujących się w życie społeczne. Przyczynił się do powstania Towarzystwa Kooperatystów, był współzałożycielem pisma spółdzielczego Społem. Kontynuował także ruch etyczny w postaci Związków Przyjaźni.
Ostatnie lata życia
Abramowski w ostatnich latach życia
W
1910
roku Abramowski założył w Warszawie pierwszą pracownię psychologiczną, która została przemianowana na Instytut Psychologiczny. W roku
1915
objął Katedrę Psychologii na
Uniwersytecie Warszawskim
. W
1917
roku rozpoczął wykłady z
metafizyki
doświadczalnej.
Jego stan zdrowia systematycznie się pogarszał, ale nie zrezygnował z aktywności. W maju
1918
roku ciężko zachorował. Umarł
21 czerwca
1918
roku w Warszawie.
Poglądy
Abramowski sam nie określił nigdy swego systemu ideologiczno-etycznego mianem anarchizmu. Podobnie jak
Lew Tołstoj
, Edward Abramowski wskazywał, że najpierw należy dokonać moralnego przeobrażenia ludzi – muszą oni być bowiem gotowi na wykorzystanie szansy, jaką przyniesie im rewolucja.
Abramowski propagował również pokojowe sposoby przekształcenia ustroju społecznego, poprzez zakładanie spółdzielni i zrzeszeń opartych na pomocy wzajemnej.
Znajdujemy u niego dosadną krytykę państwa i władzy. Państwo, według Edwarda Abramowskiego, uciska i tępi ludzką indywidualność. Jest ono wszechogarniającą i destrukcyjną instytucją[3]. Uważa on, że państwo, jako zorganizowana siła przymusu i gwałtu nad jednostką, jest jednym ze źródeł nędzy ludzkiej (zarówno fizycznej jak i moralnej).
Abramowski nie jest zwolennikiem używania przemocy. Zaleca bierny opór – w Ustawie Stowarzyszenia „Komuna” propaguje bojkot państwa i wszystkiego, co jest z nim związane:
Komuna nie uznaje żadnego państwa i dąży do tego, aby wszystkie potrzeby ludzkie zbiorowe, wymagające organizacji, zaspokajane były przez swobodne stowarzyszenia. Nieuznawanie państwa wyraża się w postępowaniu prywatnym każdego z jej członków.
a) Członek komuny nie podaje skarg do sądu.
b) Nie bierze udziału w sądach przysięgłych.
c) Nie świadczy przed sądem, chyba w celu ocalenia podsądnego.
d) Nie przyjmuje wezwania sądowego w sprawach cywilnych.
e) Nie wykonywa wyroków sądowych, które mu dają moc krzywdzenia kogoś.
f) Nie denuncjuje złodziei ani zbrodniarzy przed policją.
g) Nie pomaga policji w wykryciu lub schwytaniu przestępcy.
h) Nie przyjmuje żadnej posady w służbie policyjnej lub jakiej bądź służbie rządowej.
i) Nie bierze udziału w żadnych instytucjach przez rząd zakładanych lub protegowanych (jak np. kuratoria trzeźwości, czytelnie wiejskie, zakłady dobroczynności itp.).
k) Nie bierze udziału w żadnych objawach legalizmu rządowego ani w żadnych składkach przez rząd inicjowanych (jak np. proponowane gminom wiejskim składki na pomniki, szkoły, czytelnie).
l) Jeżeli nie może odmówić złożenia przysięgi (jak np. w wojsku), to jednak nie przywiązuje do niej żadnej wartości wewnątrz sumienia swego.
m) Jeżeli nie może odmówić służby wojskowej, to jednak w razie wojny zachowuje się tak, by nie szkodzić ludziom, zatem zupełnie biernie.
n) Nie uznaje żadnych praw cywilnych, jakie rząd daje w małżeństwie nad żoną i dziećmi.
o) Nie oddaje dzieci do szkół rządowych.
— E. Abramowski, Ustawa Stowarzyszenia „Komuna”, Zielona Góra 1998, s. 4
Abramowski sądził, iż to właśnie dzięki bojkotowi wszelkich instytucji państwowych, państwo obumrze. Ważne jest jednak, żeby w ludziach rozwinęła się umiejętność swobodnego zrzeszania się – muszą oni bowiem umieć załatwiać wszystkie sprawy i zaspokajać wszelkie potrzeby w ramach swobodnych stowarzyszeń.
Anarchiści są przeciwnikami patriotyzmu, opowiadając się za postawami internacjonalistycznymi. Tołstoj pisał, że patriotyzm jest złym i szkodliwym uczuciem, gdyż nieodmiennie prowadzi do nacjonalizmu, szowinizmu, a co za tym idzie do nienawiści i wojny[4]. Także u Abramowskiego znajdujemy elementy antypatriotyczne i internacjonalistyczne – wraz z rezygnacją z działalności w Polskiej Partii Socjalistycznej przestaje on rozpatrywać sprawy społeczne w kontekście interesów narodowych. W swojej teorii socjalizmu bezpaństwowego kładzie akcent na międzynarodowy sens głoszonej przez siebie ideologii, z której mogą czerpać wszyscy ludzie na świecie zainteresowani prawdziwą wolnością. W jednym ze swoich pism, w Rewolucji Robotniczej, tak wykłada swoje poglądy:
Partia robotnicza nie może mieć nic wspólnego z tymi „patriotami”, co pod słowem „ojczyzna”, rozumiejąc swój własny interes, pragną pogodzić robotników z fabrykantami, a na miejsce walki klasowej i sprawy robotniczej chcą postawić walkę plemienną i sprawę narodową, to znaczy chcą tego, żeby robotnicy razem z kapitalistami, jako jeden naród polski walczyli z niemieckim i rosyjskim narodem...
Nie powinniśmy dać się złapać na te plewy. Dla nas robotnicy niemieccy i rosyjscy tak samo jak robotnicy wszystkich krajów są braćmi, a polscy kapitaliści – wrogami. Na dnie sprawy narodowej leży zawsze interes kapitalistów. Jedności narodowej nie może być tam, gdzie jest wyzysk; gdzie jedni duszą drugich, tam nie może być braterstwa
— E. Abramowski, Rewolucja robotnicza, w: Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie pism o treści filozoficznej i społecznej, t. IV, Warszawa 1924, s. 98 i n.
W programie "Organizacji Kultury Polskiej" Abramowski postuluje stopniowe niszczenie państwa carskiego i tworzenie nowego społeczeństwa polskiego, które będzie oparte na wolnych stowarzyszeniach, na zasadach demokracji i kooperacji. Nawet po odzyskaniu niepodległości państwowej, działalność OKP nie powinna zostać przerwana – musi ona ciągle walczyć z biurokratycznymi siłami państwowymi, dążąc do zrealizowania typu człowieka wyzwolonego[5]. Jedynie międzynarodowa solidarność robotników może zbawić świat[6].
Edward Abramowski, podobnie jak inni anarchiści, był zagorzałym krytykiem własności prywatnej. Stawiał znak równości pomiędzy nią a nieszczęściem ludzkim. Twierdził, że nie ma nic „mego”, gdyż wszystko jest „nasze”. Przywłaszczenie darów natury czy narzędzi wytwarzania jest natomiast zwykłym złodziejstwem[7], co przynosi na myśl
proudhonowskie
: "Własność to kradzież". Tam gdzie jest własność tam też pojawia się ucisk polityczny. Dlatego też wolnymi możemy być jedynie w anarchistycznej wspólnocie komunistycznej[8]. Te poglądy prowadzą w prostej linii do krytyki
kapitalizmu
, który prowadzi do bezrobocia, wyzysku i nędzy.
Abramowski był krytykiem socjalizmu państwowego. Nie zgadzał się z wprowadzeniem „dyktatury proletariatu”, która przyniosłaby ze sobą nowy aparat przymusu i przemocy. Abramowski przewidywał, że państwo socjalistyczne rozbuduje swój aparat biurokratyczny i będzie władzą nie dla mas, ale ponad masami, stając się ustrojem wyzysku, który powoła do życia nowe klasy i doprowadzi do nierówności społecznych. Jako przeciwwagę dla socjalizmu państwowego proponuje on socjalizm bezpaństwowy:
Socjalizm rewolucyjno-państwowy musi zginąć, jak ginie każde kłamstwo, każda rozterka pomiędzy frazesem i czynem, pomiędzy ideologią którą się głosi, a którą się wykonywa i urzeczywistnia z dnia na dzień. Socjalizm zatem musi stać się (...) bezpaństwowym
— Socjalizm a państwo, w: E. Abramowski, Filozofia Społeczna, Warszawa 1965, s. 316
Abramowski uważał
chrześcijaństwo
za społeczny i moralny wyraz wolności i praw człowieka. Postrzegał je jako ideologię głoszącą równość, miłość i braterstwo[9].
Kazanie na górze
określał wręcz jako najbardziej rewolucyjny manifest, najwyższe piękno życia opierające się na miłości i wolności. Równocześnie krytykował religię jako instytucję i Kościół jako jej polityczny twór. Z chwilą kiedy chrześcijaństwo się upaństwowiło i przy pomocy przymusu państwowego stało się religią światową, rozpoczął się proces „chrzczenia” niewiernych przy pomocy wojska, burzenia pogańskich świątyń i mordowania innowierców. Kościół połączony z władzą i przymusem państwowym odszedł – według Abramowskiego – od nauki Jezusa.
W centrum doktryny społecznej Edwarda Abramowskiego stoi wolność. W swoich pracach nie krył on entuzjazmu dla tej idei, mocno wierząc w ukrytą ludzką dobroć (optymizm antropologiczny). Pisał, że wolność człowieka to wolność bycia sobą, rozwijania swych własnych zainteresowań i kroczenia swoją własną ścieżką życia (a nie taką jaką wyznacza władza czy państwo)[10]. Abramowski uważał, iż wolność klasy, narodu, społeczeństwa należy mierzyć zakresem wolności indywidualnego człowieka. Dlatego też jedynie socjalizm bezpaństwowy ma pełne szanse realizowania wolnościowych celów[11]. Rewolucja moralna jest tu bardzo ważna, gdyż człowiek będzie dopiero wtedy wolny, gdy dokona się radykalna zmiana w jego wnętrzu – zmiana jego duszy, moralności, postrzegania świata i innych, tak by wykształcić społeczeństwo wolne, solidarne, opierające całe swe istnienie i zasady na polityce wolności[12].
Ważniejsze prace
- Zagadnienia socjalizmu, Lwów
1899
(pod pseud.: Z.R. Walczewski)
- Etyka a rewolucja,
1899
- Socjalizm a państwo. Przyczynek do krytyki współczesnego socjalizmu, Lwów
1904
- Zmowa powszechna przeciw rządowi, Kraków
1905
- Idee społeczne kooperatyzmu
1907
- Pisma, t. I-IV, Warszawa
1924
-
1928
- Filozofia społeczna. Wybór pism, Warszawa
1968
- Metafizyka doświadczalna i inne pisma, Waszawa
1980
Przypisy
- ↑
Stefanin
w
Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
, Tom XI (Sochaczew – Szlubowska Wola) z 1890 r.
- ↑ W. Giełżyński, Edward Abramowski zwiastun >Solidarności<, Londyn 1986, s. 136, 140
- ↑ U. Dobrzycka, Abramowski, Warszawa 1991, s. 118
- ↑ L. Tołstoj, Listy, t. II, Kraków 1976, s. 97 i 110
- ↑ Organizacja Kultury Polskiej, w: E. Abramowski, Pisma wybrane, Zielona Góra 1998, s. 2-3
- ↑ Program wykładów nowej etyki, w: E. Abramowski, Pisma wybrane, Zielona Góra 1998, s. 7
- ↑ Z. Krawczyk, Socjologia Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1965, s. 40
- ↑ E. Abramowski, Ustawa Stowarzyszenia „Komuna”, Zielona Góra 1998, s. 3
- ↑ Zagadnienia socjalizmu, w: E. Abramowski, Filozofia Społeczna, Warszawa 1965, s. 121
- ↑ Socjalizm a państwo, w: E. Abramowski, Filozofia Społeczna, Warszawa 1965, s. 292
- ↑ Z. Krawczyk, Socjologia Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1965, s. 97
- ↑ E. Abramowski, Związki Przyjaźni, Zielona Góra 1994, s. 5
Bibliografia
Linki zewnętrzne