XI tabliczka Eposu o Gilgameszu z opisem potopu ; zbiory British Museum

głowica ceremonialnej maczugi/buławy z inskrypcją klinową dedykującą ten przedmiot bohaterowi Gilgameszowi; okres panowania III dynastii z Ur ; zbiory Luwru (AO 3761)

Epos o Gilgameszu – słynny akadyjski epos opisujący poszukiwanie przez legendarnego Gilgamesza , władcę sumeryjskiego miasta Unug {akadyjskie Uruk ), tajemnicy nieśmiertelności. Epos ten - zawierający między innymi opis potopu - powstał na kanwie wcześniejszych sumeryjskich opowieści o tym władcy.

sumeryjskie eposy o Gilgameszu

Do naszych czasów przetrwało pięć niezależnych sumeryjskich poematów o Gilgameszu, spisanych w większości na tabliczkach z pierwszej połowy II tys. p.n.e., ale będących najprawdopodobniej kopiami starszych utworów, pochodzących z końca III tys. p.n.e.^[1]. Niektóre z występujących w nich wątków włączone zostały później do słynnego akadyjskiego "Eposu o Gilgameszu". Poematami tymi są:

• "Gilgamesz i Agga z Kisz" - opowiada o uwieńczonym powodzeniem buncie Gilgamesza przeciwko swojemu suzerenowi, królowi Agdze z Kisz .
  
• "Gilgamesz i Huwawa" (lub "Gilgamesz i Las Cedrowy") - opowiada o tym, jak Gilgamesz i Enkidu pokonali i zabili potwora Huwawę, który był wyznaczony przez boga Enlila na strażnika Lasu Cedrowego.
  
• "Gilgamesz i Byk Niebiański" - opowieść o tym, jak Gilgamesz i Enkidu pokonali i zabili Byka Niebiańskiego, zesłanego przeciw Gilgameszowi przez boginię Inannę , prawdopodobnie po tym, jak odrzucił jej awanse miłosne.
  
• "Śmierć Gilgamesza" - opowiada o uroczystym pogrzebie i przybyciu zmarłego Gilgamesza do świata podziemnego.
  
• "Gilgamesz, drzewo halub i świat podziemny" (lub "Gilgamesz, Enkidu i świat podziemny") - opowiada o uwięzieniu Enkidu w świecie podziemnym i próbach Gilgamesza wydostania go stamtąd.
  

akadyjski "Epos o Gilgameszu"

W okresie starobabilońskim (XVIII w. p.n.e.) częŝć sumeryjskich opowieści o Gilgameszu i jego przygodach przetworzono w jeden lub kilka - zachowanych niestety jedynie we fragmentach - poematów w języku akadyjskim (tzw. wersja starobabilońska "Eposu o Gilgameszu")^[2]. Najpełniejsza znana nam akadyjska wersja "Eposu o Gilgameszu" - tzw. wersja standardowa - skompilowana została kilkaset lat później, najprawdopodobniej w okresie środkowobabilońskim (XIII w. p.n.e.)^[3]. Utwór ten - spisany na dwunastu tabliczkach - odkryto po raz pierwszy wśród tekstów pochodzących z biblioteki pałacowej króla asyryjskiego Aszurbanipala w Niniwie

Przegląd treści

Gilgamesz był młodym, pięknym i niebywale silnym synem bogini Ninsun i półboga Lugalbandy . Sprawował tyrańskie rządy w Uruk , jednym z sumeryjskich miast. Młodych ludzi zapędzał do budowy murów otaczających miasto, z niekłamaną przyjemnością egzekwował prawo pozwalające władcy spędzać pierwszą noc z żoną poddanego (zobacz: ius primae noctis ), itp. Mieszkańcy miasta poskarżyli się bogu Anu , który nakazał bogini-matce Aruru stworzyć rywala dla Gilgamesza, aby pochłonięty walką z nim tyran zostawił w spokoju mieszkańców Uruk.

Aruru stworzyła z gliny i "rzuciła w step" Enkidu , włochatego giganta, który przypominał dzikie zwierzę. Enkidu zamieszkał na stepie wraz z żyjącymi na nim zwierzętami. O jego istnieniu dowiedział się myśliwy, któremu Enkidu niweczył pracę, uwalniając schwytane zwierzęta i niszcząc zastawiane sidła. Myśliwy udał się po pomoc do Gilgamesza. Ten wysłał na step prostytutkę Szamchat z zadaniem uwiedzenia i "ucywilizowania" Enkidu. Kurtyzana sprawiła się doskonale i sprowadziła zakochanego w niej Enkidu do Uruk. Tam włochaty olbrzym nauczył się kąpać, perfumować, stroić oraz ucztować. Pewnego dnia, gdy dowiedział się, że Gilgamesz znowu chce spędzić noc z nowo poślubioną panną, zastąpił władcy Uruk drogę. Doszło do długotrwałej, nierozstrzygniętej walki wręcz, po której obaj siłacze zaprzyjaźnili się.

Wkrótce potem szukający sławy Gilgamesz namówił Enkidu na wyprawę do lasu cedrowego, zamieszkanego przez olbrzyma Humbabę, "z którego ust buchał płomień, a oddech niesie śmierć". Pomodliwszy się do bogów, obaj mocarze żwawo ruszyli do lasu i w trzy dni pokonali drogę, która zwykłym ludziom zajmowała sześć tygodni. Zmyliwszy czujność olbrzyma, wdarli się do lasu, gdzie Gilgamesz zaczął obalać drzewa. Nagle pojawił się wściekły Humbaba i pewnie zabiłby obu śmiałków, gdyby nie przybył im z pomocą bóg Szamasz , który za pomocą siedmiu wiatrów unieszkodliwił potwora. Gilgamesz i Enkidu dobili pokonanego mieczem, ucięli jego głowę i zanieśli do Uruk.

Po tym śmiałym wyczynie w Gilgameszu zakochała się bogini Isztar , ale władca Uruk odrzucił jej miłość, wypominając jej nieszczęścia, jakie sprowadziła na swoich licznych poprzednich kochanków. Obrażona bogini wybłagała u boga Anu, aby wysłał do Uruk niebiańskiego byka, który miał zniszczyć miasto i Gilgamesza. Niebiański byk Alu rozniósł wojska Uruk, ale drogę zastąpił mu Enkidu. Chwycił byka za rogi, a Gilgamesz przebił go mieczem, wyjął jego serce i ofiarował je Szamaszowi. Uciął również członek byka i rzucił go w twarz Isztar. Rozwścieczeni bogowie postanowili zabić jednego z przyjaciół i zesłali na Enkidu ciężką chorobę.

Wstrząśnięty śmiercią przyjaciela Gilgamesz postanowił odnaleźć Utnapisztima - człowieka, który przeżył potop i stał się nieśmiertelny - aby poznać tajemnicę nieśmiertelności. Władca Uruk najpierw przybył do podnóża góry Maszu z bramą, przez którą słońce codziennie chowało się do podziemi. Strzegący bramy ludzie-skorpiony pozwolili słynnemu herosowi wejść do środka i zobaczyć cudowny ogród, w którym rosły drzewa z drogich kamieni. Potem Gilgamesz spotkał mieszkającą nad brzegiem morza szynkarkę imieniem Siduri, która wpierw poradziła mu, by zapomniał o trapiącym go smutku i cieszył się życiem, ale widząc nieustępliwość władcy Uruk zdradziła mu, gdzie może znaleźć Utnapisztima.

Przepłynąwszy morze przedzielone "wodami śmierci", Gilgamesz odnalazł Utnapisztima. On i jego żona byli jedynymi z ludzi, którzy uchronili się przed potopem, budując wielki statek. Za to zostali przez bogów obdarzeni życiem wiecznym. Utnapisztim wystawił Gilgamesza na próbę. Kazał mu nie spać przez sześć dni i siedem nocy, bo jeśli pokona sen, być może uda mu się pokonać także śmierć. Gilgamesz, strudzony podróżą, natychmiast usnął i spał przez tydzień. Utnapisztim dał mu jednak drugą szansę, opowiadając o dającej nieśmiertelność roślinie życia, rosnącej na dnie morza. Heros przywiązał do nóg ciężkie kamienie, zanurkował, zerwał roślinę i powrócił z nią na ląd. Postanowił zanieść ją do rodzinnego Uruk i tam dopiero, wraz z mieszkańcami, uszczknąć z niej część dla siebie. W drodze powrotnej Gilgamesz napotkał źródło z zimną wodą. Wszedł do niej, by się umyć i wtedy jego bezcenną zdobycz zabrał wąż, który niepostrzeżenie wypełzł z wody. Wąż pożarł roślinę wiecznej młodości i zaraz potem zrzucił skórę. Gilgamesz musiał się pogodzić z tym, że jest śmiertelny.

Przypisy

Bibliografia

• Epos o Gilgameszu, tłum. Krystyna Łyczkowska , Piotr Puchta, Magdalena Kapełuś, Wydawnictwo Agade, Warszawa 2002,
• Gilgamesz - epos starożytnego Dwurzecza, zrekonstruował i przełożył Robert Stiller , 1982 ( kompilacja i parafraza dokonana z różnojęzycznych przekładów, głównie ros.)
• Gilgamesz - powieść starobabilońska, w przekładzie (z niem.) Józefa Wittlina, z ilustracjami Marka Żuławskiego, 1986 (przedruk z oryginału z 1922)
• Marek Żuławski: Gilgamesz, oprac. Sławomir Majoch, [informator do wystawy], Muzeum Uniwersyteckie: Toruń 2008, , http://www.muzeum.umk.pl/zulawski/gilgamesz.html
• Krystyna Szarzyńska , Eposy sumeryjskie, Wydawnictwo Agade, Warszawa 2003,
• Maureen Kovacs, The Epic of Gilgamesh, Stanford University Press, Stanford 1989
• Morris Jastrow, Albert T. Clay, "The Epic of Gilgamesh - An Old Babylonian Version", San Diego 2003

Zobacz też

• Gilgamesz
• Synkretyzm religijny