Księży Młyn Scheiblera, widok arch

Księży Młyn – zespół fabryk włókienniczych (przede wszystkim przędzalni bawełny) i obiektów towarzyszących, budowanych na terenie miasta Łodzi od 1824^[1][2].

Pierwsi właściciele

Zespół ów powstał na miejscu dawnej osady młyńskiej, należącej do proboszcza łódzkiego, wzmiankowanej w 1428 i 1521. Działał tam również młyn sołtysi, później zwany wójtowskim, wzniesiony w tym samym czasie, w niewielkiej odległości od plebańskiego, w górnym biegu rzeki Jasień , prawego dopływu Neru . Na mocy postanowienia władz z 21 listopada 1823 młyny Wójtowski, Księży i Lamus przeszły pod zarząd gminy miejskiej z zamysłem wykorzystania ich na cele przemysłowe, zgodnie z zasadami ustalonymi 30 stycznia 1821 przez administrację rządową Królestwa Polskiego .

Pierwszym, który zbudował tam manufakturę był Krystian Wendisch , uruchamiając dużą przędzalnię (1827–1830), następnie, po jego śmierci (1830), Karol Fryderyk Moes, a z kolei po jego śmierci (1863) Teodor Kruche syn fabrykanta pabianickiego Beniamina Kruschego. Pożar w 1870 przerwał jego działalność produkcyjną. W tym samym roku spaloną fabrykę i całą posiadłość Księżego Młyna i Wójtowskiego Młyna kupił Karol Wilhelm Scheibler , przedsiębiorca dynamicznie rozwijający dotychczas swój zakład bawełniany przy Wodnym Rynku w Łodzi.

Karol Scheibler

Pierwsza przędzalnia Karola Scheiblera (pochodzącego z rodziny niemieckiej, który z belgijskim paszportem dotarł w 1854 do Łodzi via Ozorków), z maszyną parową o mocy 40 KM, powstała przy Wodnym Rynku(dziś Plac Zwycięstwa) obok parku Źródliska w 1855. W następnych latach nastąpiła rozbudowa przedsiębiorstwa w tym rejonie do postaci zabudowy fabryczno-mieszkalnej, będącej pierwszą planową tego typu w Łodzi. Całość w pierwszej fazie rozwoju stanowiła pewnego rodzaju jurydykę – enklawę na gruntach miejskich, nie podlegającą władzom miejskim.

Począwszy od lat 70. XIX w. zaczął się rozrastać kolejny kompleks fabryczny Scheiblera – na niespotykaną wcześniej skalę – "Księży Młyn" (według projektu Hilarego Majewskiego – choć atrybucja ta budzi poważne wątpliwości^[3]), z największym w Łodzi budynkiem przędzalni bawełny (207 m długości), osiedlem dla robotników, domami mieszkalnymi tzw. famułami, sklepem fabrycznym tzw. konsumem, strażą pożarną, szpitalem, szkołą, zespołem pałacowym i parkiem wraz ze stawem. Obecnie ta zwarta dzielnica mieszkalno-przemysłowa, będąca niezwykłym "miastem w mieście", jest jednym z najciekawszych zabytków przemysłowych na świecie. Jako kompleks wpisany został do rejestru zabytków , a od kilku lat czynione są starania, by trafił na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO .

Budynek przędzalni na Księżym Młynie - widok współczesny

Budynek przędzalni na Księżym Młynie, fot. II połowa XIX w

Przedsiębiorstwo Scheiblera (największe wśród przedsiębiorstw włókienniczych w Królestwie Polskim) objęło prawie całą strefę posiadeł wodno-fabrycznych, ciągnąc się od ulicy Piotrkowskiej po granicę Widzewa (do obecnej ulicy Konstytucyjnej). Łączna powierzchnia tych terenów wynosiła ponad 500 ha, co stanowiło ok. 14% ówczesnego terytorium miasta. Cały kompleks wyróżniał się nie tylko nowoczesnością produkcji, lecz także doskonałą jak na owe czasy organizacją przestrzenną. Wszystkie obiekty fabryczne, o łącznej kubaturze ponad 1 mln m³, jako pierwsze w Łodzi zostały powiązane systemem bocznic kolejowych o długości ok. 5 km od linii kolei żelaznej fabryczno-łódzkiej (uruchomionej 17 listopada 1865).

Scheibler, w celu silniejszego związania robotników z przedsiębiorstwem, wybudował całe szeregi bliźniaczych domów robotniczych – około 1865 po północnej stronie Wodnego Rynku, w latach 70. XIX w. obok przędzalni na Księżym Młynie, pod koniec XIX w. przy ulicy Emilii (dziś ul. ks. W. Tymienieckiego ) i na początku XX w. wzdłuż ulicy Przędzalnianej . Szczególnie rozbudowane zostało osiedle przyfabryczne na Księżym Młynie. Dziś jest ono jednym z najcenniejszych zabytków architektoniczno-urbanistycznych Łodzi.

Całość zespołów przemysłowych uzupełniały rezydencje pałacowe: przy Wodnym Rynku (1865) – obecnie Muzeum Kinematografii ), przy ulicy Piotrkowskiej w sąsiedztwie Rynku Bielnikowego – obecnie zajmowane przez Politechnikę Łódzką oraz na rogu ulic Przędzalnianej i Emilii (1875) – obecnie Rezydencja Księży Młyn, oddział Muzeum Sztuki ). Tę ostatnią zajmował zięć Scheiblera, Edward Herbst z żoną Matyldą.

W 1921 nastąpiła fuzja zakładów Scheiblera z zakładem włókienniczym Ludwika Grohmana (założonym w 1842 przez Traugotta Grohmanna, ojca Ludwika)^[4]. Dzięki temu powstało największe przedsiębiorstwo przemysłu włókienniczego w Polsce początku lat 20. XX wieku (Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana, SA w Łodzi).

Zespoły fabryczne Karola Scheiblera

Famuły na Księżym Młynie - widok współczesny

Zespół I – Wodny Rynek (obecnie Plac Zwycięstwa), ulica Targowa.

Po otrzymaniu od władz miasta w 1854 placu przy Wodnym Rynku Karol Scheibler przystąpił do budowy zespołu fabrycznego. W kolejnych latach od 1855 na Wodnym Rynku wybudował: przędzalnię bawełny (1855 i 1868), tkalnię (1856 i 1868), kotłownię (1856), magazyny (1856 i 1870), wykończalnie (1868). Dodatkowo w latach 1865–1868 postawił zespół pięciu domów robotniczych. Obok przedsiębiorstwa w 1855 wybudował dom mieszkalny, który w 1865 rozbudowano do postaci neorenesansowego pałacyku, a w 1886 zmodernizowano (dzisiaj mieści się w nim Muzeum Kinematografii).

Przy ul. Targowej z kolei postawiono dom mieszkalny dla pracowników nadzoru technicznego (1896), budynek administracji (początek XX wieku) i centralę handlową (1912).

Zespół II – tereny nad Jasieniem: Księży Młyn (ulice św. Emilii, Przędzalniana, Fabryczna, Księży Młyn, Milionowa).

Po nabyciu posiadłości fabrycznej wraz z folwarkiem od T. Kruschego na Księżym Młynie oraz terenów wzdłuż ulicy Emilii od Jakuba Petersa, Scheibler przystąpił na początku lat 70. XIX wieku do budowy całego kompleksu fabrycznego, w tym największego w Łodzi budynku – przędzalni bawełny.

W kolejnych latach (od 1870) wybudował przy ulicy św. Emilii przędzalnię (1870-1879), budynki gospodarcze przędzalni (1873–1879), farbiarnię, wykończalnię i cztery magazyny. Poza tym, podobnie jak przy Wodnym Rynku, lecz na o wiele większą skalę, postawiono cały zespół domów robotniczych: dziewiętnastu przy ulicy św. Emilii (1873–1900), osiemnastu (trzy rzędy po sześć budynków) przy ulicy Księży Młyn (1873–1875) i trzech przy ulicy Fabrycznej (1885). Wybudował też remizę zakładowej straży pożarnej i domy mieszkalne dla strażaków przy ulicy św. Emilii (1878), szpital fabryczny przy ulicy Milionowej (1882), szkołę przy ulicy Księży Młyn (1877), konsum (sklep dla mieszkańców osiedla) i zespół pałacowy na rogu ulic Przędzalnianej i Tymienieckiego (1875), który zajmował zięć Scheiblera, Edward Herbst .

Zespół III – ulice św. Emilii oraz Widzewska (obecnie Jana Kilińskiego).

Ulica św. Emilii obejmuje: tzw. Bielnik Kopischa (1829) przy ulicy św. Emilii (jeden z najstarszych budynków mieszkalno-fabrycznych w Łodzi nigdy bielnikiem nie był^[5]), nowy bielnik (1878), bielnik i wykańczalnię (1880), dwa budynki fabryczne i magazyn (1890), elektrownię (1910–1914^[6]), budynki administracji, zespół pięciu domów robotniczych (1900), mieszkania obsługi technicznej (koniec XIX w.) oraz szpital dziecięcy (wybudowany w latach 1904–1905 przez firmę Nestler–Ferrenbach wg projektu Pawła Rübensahma [Riebensahma]^[7][8]).

Przy ulicy Jana Kilińskiego wybudowano dwa domy robotnicze (1890) oraz pod numerem 187 (w 1898^[9] lub 1899^[10]) powstała tzw. Nowa Tkalnia (proj. Paweł Rübensahm) – obiekt znany ze spotkania w 1987 papieża Jana Pawła II z robotnicami przy warsztacie.

Przypisy

Literatura

• Michał Domińczak Bielnik Kopischa w świetle najnowszych ustaleń badawczych s. 40 w Sztuka w Łodzi 2, Sesja SHS 8-9 października 2001, Łódź 2003,
• Grażyna Kobojek Księży Młyn. Królestwo Scheiblerów, TOnZ 1998, .
• Wiesław Puś , Stefan Pytlas Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex” (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, PWN Warszawa 1979,
• O Księżym Młynie, pr. zb. pod red. Wiesława Kaczmarka , TOnZ 2001,
• Krzysztof Stefański Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Łódź 2001,
• Krzysztof Stefański Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź 2003,
• Krzysztof Stefański Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta, Łódź 2009, , s. 135
• Jacek Strzałkowski Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź 1997, , s.105

Zobacz też

• Karol Scheibler
• Kaplica Scheiblera
• Pałac Edwarda Herbsta

• Rezydencja Księży Młyn
• Zdjęcia Księżego Młyna
• Festiwal Twórczej Rewitalizacji "Księży Młyn 2007-2013"

Na mapach: 51°45'21″N 19°28'55″E / 51.75583, 19.48194