Ofiara Izaaka, projekt kwatery tzw. II drzwi do baptysterium florenckiego
Masaccio i Brunelleschi (?), Trójca Święta, ok. 1425, Santa Maria Novella, Florencja
Przytułek dla podrzutków (Ospedale degli Innocenti) we Florencji
Filippo Brunelleschi (ur.
1377
, zm.
15 kwietnia
1446
) –
florencki
rzeźbiarz
,
architekt
i inżynier tworzący w epoce
quattrocenta
, jeden z pionierów
renesansowej
architektury.
Naukę rozpoczął we florenckich warsztatach złotniczych i rzeźbiarskich. W swej pracy twórczej czerpał z techniki starożytnych Rzymian (badał architekturę rzymską podczas pobytu w
Rzymie
około 1402 i 1433). Opracował również zasady
perspektywy linearnej
.
Dokonania Brunelleschiego należą do najwcześniejszego etapu architektury renesansowej, stąd niektóre używane przez niego elementy przynależą jeszcze do architektury średniowiecznej. Pomimo tych nielicznych pozostałości gotyckich, Brunelleschiego uważa się za pioniera i ojca architektury renesansu. To on jako pierwszy na tak dużą skalę wykorzystywał motywy antyczne, ale robił to w sposób swobodny, nie niewolniczy. Jego dzieła charakteryzuje logika, uporządkowanie, harmonia, lekkość i oszczędna dekoracja.
W 1401 roku brał udział w konkursie na drugie drzwi do baptysterium florenckiego. Zaprojektował kopułę katedry we Florencji (ok. 1420-36),
szpital niewiniątek (przytułek dla podrzutków)
(ok. 1419-24),
kościół San Lorenzo we Florencji
(bez fasady) ze Starą Zakrystią (ok. 1419-1428), kościół Santa Maria degli Angeli (niezrealizowany),
kaplicę Pazzich
(po 1430), kościół Santo Spirito (po 1434); być może także
Palazzo Pitti
.
Drzwi do baptysterium i wczesna twórczość
W 1401 roku Brunelleschi brał udział w konkursie na płaskorzeźbione drzwi do baptysterium florenckiego, które miały być już drugimi drzwiami do tego budynku (pierwsze wykonał w XIV wieku
Andrea Pisano
). Brunelleschi przegrał jednak rywalizację z
Lorenzem Ghiberti
i wkrótce potem miał podobno wyjechać wraz z
Donatellem
do Rzymu. W 1404 został przyjęty do florenckiego cechu złotników.
Poza udziałem w konkursie na drzwi baptysterium, działalność Brunelleschiego sprzed 1420 roku nie jest dobrze znana. Prawdopodobnie jednym z jego wcześniejszych dzieł był Palazzo Busini (Bardi) we Florencji, będący dziełem przejściowym, łączącym w sobie elementy średniowieczne z renesansowymi. Fasada w swoim charakterze jest jeszcze średniowieczna. Dziedziniec natomiast otoczony jest przez arkadową
loggię
z wysmukłymi kolumnami, które posiadają zaczerpnięte z antyku
entasis
.
Przypuszcza się, że Brunelleschi wykreślił perspektywę linearną na fresku
Masaccia
z kościoła Santa Maria Novella we Florencji z ok. 1425 roku. Na malowidle tym kasetonowe sklepienie wspiera się na belkowaniu, wspartym przez cztery kolumny jońskie.
Kopuła Brunelleschiego
Jego sława rozpoczęła się od momentu, kiedy wygrał ogłoszony w 1418 konkurs na budowę kopuły florenckiej
katedry Santa Maria del Fiore
. Budowę katedry rozpoczęto znacznie wcześniej, bo już w 1294; mimo to na początku XV wieku kopuła nadal pozostawała niewzniesiona. Skonstruowanie jak najwyższej kopuły było ambicją Florencji, która w ten sposób chciała przewyższyć swoje rywalki:
Pizę
i
Sienę
, obie mające wielkie katedry kopułowe.
Zadanie to przedstawiało znaczne trudności techniczne, bowiem jej rozpiętość miała mieć ponad 40 m, a wysokość od posadzki do jej klucza – 55 m. Trzeba więc było wymyślić sposób wzniesienia kopuły bez skomplikowanego, kosztownego systemu rusztowań. Brunelleschi zaprojektował kopułę żebrową (jakie znane były już w architekturze bizantyjskiej) na powstałym wcześniej ośmioboku bębna, murowaną przy pomocy podwieszanych rusztowań o zmniejszanym wieńcu. Ostrołukowy profil kopuły pozwolił zmniejszyć wywierany przez nią nacisk boczny, którego nie można było zredukować poprzez zastosowanie łuków przyporowych. Ponadto Brunelleschi zdecydował się na wykonanie kopuły o dwóch powłokach oraz zastąpienie w górnych jej partiach kamienia lżejszą cegłą.
Prace rozpoczęto w 1420 roku i początkowo oprócz Brunelleschiego prowadził je także Ghiberti. W 16 lat później, mimo iż nie była jeszcze gotowa
latarnia
i okładziny, katedra została poświęcona. Rozpisany w 1436 konkurs na projekt latarni wygrał Brunelleschi, jednak prace nad realizacją jego projektu rozpoczęto dopiero na kilka miesięcy przed jego śmiercią. Po jego śmierci Filippo budowę kontynuował
Bernardo Rossellino
(według innych źródeł
Michelozzo
).
Przytułek dla podrzutków
Niemal równocześnie z pracami przy kopule, około 1419-21, Brunelleschi rozpoczął budowę schroniska dla porzuconych dzieci zw. Przytułkiem dla podrzutków (Ospedale degli Innocenti), przy placu SS. Annunziata we Florencji. Szpital jest niskim, długim budynkiem z loggią na podwyższeniu, otwierającą się na plac. Jest to obiekt całkowicie odmienny od dotychczasowych gotyckich budowli. Przeciwstawia się strzelistości gotyku przez podkreślenie poziomu. Szeroki, płaski fryz nad kolumnadą pogłębia wrażenie przywiązania budynku do ziemi, podobnie jak ciężki, rzucający głęboki cień gzyms koronujący. Nowatorska jest skromność – brak przeładowania dekoracją, brak zawiłości. Architekt pozostawia nagie ściany, jedynie w dolnej kondygnacji tworzy efekty światłocienia tworzone przez portyk kolumnowy. Kolumny – smukłe, bez żłobkowania, z korynckimi kapitelami – dźwigają delikatnie profilowane łuki, których podstawa równa jest wysokości kolumn. Jedynym detalem zdobniczym są medaliony ceramiczne autorstwa
Andrea della Robbia
, umieszczone w trójkątach między łukami. W kondygnacji wyższej małe okna zamknięte są trójkątnymi szczytami.
San Lorenzo
Także około 1419 roku Brunelleschi otrzymał zlecenie budowy nowego kościoła
San Lorenzo (św. Wawrzyńca)
we Florencji. Za jego życia wzniesiono przede wszystkim tzw. Starą Zakrystię, ufundowaną przez Giovanniego de Bicci de'Medici. Jest to pomieszczenie na planie kwadratu, nakryte kopułą na
pendentywach
, o ścianach bogato dzielonych elementami architektonicznymi: pilastrami korynckimi i belkowaniem. Budowla pozbawiona jest efektów światłocieniowych, monumentalizmu i silnie plastycznych podziałów; cechuje ją spokój i lekkość. Dekorację rzeźbiarską wykonał zapewne w latach 30. Donatello.
Kościół jest trójnawową bazyliką, opartą na systemie kwadratów: cztery większe tworzą nawę główną, trzy tej samej wielkości
transept
; o połowę mniejsze kwadraty tworzą nawy boczne. Nawy oddzielają arkady na kolumnach, a całość przekryta jest
stropem
– tak jak we
wczesnochrześcijańskich
bazylikach. Budowa była kontynuowana w kilku etapach po śmierci Brunelleschiego.
Kaplica Pazzich
Kaplica rodu Pazzich zaczęła powstawać ok. 1430 roku przy
kościele Santa Croce we Florencji
według planów Brunelleschiego. Jest to budowla na planie prostokąta z kwadratowym prezbiterium i przedsionkiem. Przedsionek tworzy loggia kolumnowa z małą kopułą. Główne pomieszczenie także nakryte jest kopułą, ale zdecydowanie większą; trzecia kopułka, odpowiadająca wielkością pierwszej, znajduje się w prezbiterium. Wnętrze kaplicy zbliżone jest do Starej Zakrystii. Ściany artykułowane są przy pomocy pilastrów korynckich, między którymi umieszczone są medaliony z apostołami autorstwa
Andrea della Robbia
. Uzyskane przez architekta wrażenie jest podobne do tego ze Starej Zakrystii: panuje tu nastrój pogody i harmonii; kompozycja jest lekka i logiczna.
Inne projekty
W 1433 roku Brunelleschi zaczął wznoszenie kościoła Santo Spirito (św. Ducha) we Florencji. Jego plan jest podobny do planu San Lorenzo i także opiera się na wzorze wczesnochrześcijańskiej bazyliki. Jednak za życia architekta budowa nie została ukończona i do dziś jej fasada jest niedokończona.
Rok później rozpoczęto budowę Santa Maria degli Angeli według projektu Brunelleschiego, także nie ukończoną (z braku funduszy). Architekt zaplanował budowlę centralną, złożoną z ośmiobocznej części centralnej nakrytej kopułą, otoczonej przez osiem kwadratowych kaplic. Kościół z zewnątrz miał być szesnastoboczny.
Czasami Brunelleschiemu przypisuje się autorstwo
Pałacu Pitti
(Palazzo Pitti), opierając tę atrybucje na XVI-wiecznym przekazie
Vasariego
. Jednak część badaczy, opierając się na cechach stylistycznych budynku, uważa Pałac za dzieło
Albertiego
.
Bibliografia
- A. Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, Warszawa-Kraków 1985, t. I, .
- P. Murray, Architektura włoskiego renesansu, Toruń 1999, .
Literatura dodatkowa
- J. Ballenstedt, Jak Brunelleschi budował kopułę Santa Maria del Fiore, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", zeszyt 2, tom XLI, Warszawa 1996.
