Filozofia przedsokratejska – okres w filozofii starożytnej przed wystąpieniem Sokratesa , obejmujący filozofów przyrody i często ujmowanych w osobną kategorię sofistów .

Przedsokratyków łączą zainteresowania filozofią przyrody. Odrzucają jednocześnie tradycyjne, mityczne wyjaśnienia zjawisk fizycznych. Postawili oni pytanie o pratworzywo - arché , z którego został zbudowany świat. Pierwszą odpowiedź – zasadą świata jest woda - dał Tales z Miletu . Podawano także inne stany materii: Anaksymenes zaproponował powietrze , a Heraklit – ogień . Wielka synteza, którą opracował Empedokles przyjmowała cztery żywioły, wodę, ogień, powietrze i ziemię, jako podstawowe elementy (substancje), z których zbudowane są wszystkie rzeczy materialne. Teoria ta dominowała w antycznej i średniowiecznej fizyce. Alternatywna teoria Anaksagorasa przyjmowała nieskończenie wielką liczbę podstawowych substancji obecnych w każdej rzeczy. Bardziej abstrakcyjnym ujęciem natury rzeczy była filozofia Anaksymandra , który za prazasadę ujął bezkres i pitagorejczyków , którzy za zasadę uznali liczbę .

Następnie presokratycy postawili problem powstawania i przemijania rzeczy. Proponowaną przez Empedoklesa przyczynę tych zmian były kosmiczne siły miłości i nienawiści, zbliżające do siebie albo oddalające cztery żywioły, z których zbudowany był świat. Zdaniem Anaksagorasa przyczyną zmian na świecie był poruszający rzeczy rozumny duch. Warunkiem ruchu na świecie była zdaniem Leucypa próżnia , która otaczała cząstki materii – atomy . Atomy miały różne właściwości, bo różniły się od siebie kształtem, położeniem, prędkością i porządkiem, ale stale się mechanicznie zderzając i łącząc tworzą nowe rzeczy. Idee Leucypa rozwinął w system materialistyczny Demokryt .

Ostatnim wielkim problemem filozofii presokratycznej był problem bytu, który zdawał się być harmonijny i stały w opozycji do zmiennych i chaotycznych zjawisk przyrody. Taki obraz świata pochodzący od pitagorejczyków rozwinął eleata Parmenides doktryną jedności bytu: "Byt jest, a niebytu nie ma". Byt uzyskał takie atrybuty jak: wieczność, ciągłość, nieruchomość, niepodzielność i niezmienność. Doświadczenie zmysłowe oszukuje nas pokazując przejawy zmienności, ale do prawdy o bycie można dojść wyłącznie na podstawie dociekań rozumowych. Filozofowie szkoły elejskiej prześcigali się w wynajdowaniu sprzeczności w rozumowaniu opartego na założeniu, że ruch w świecie jest możliwy (najbardziej znanymi argumentami były paradoksy Zenona z Elei ). Zasadę jedności bytu odrzucił Heraklit , który za podstawowe zasady świata uznał nieprzerwany ciąg stawania się i przemijania, nieodwracalność czasu oraz wojnę przeciwieństw, którym jednak rządzi pozaświatowy logos – mądrość. Człowiek rozumem nie może poznawać bezpośrednio bytu, ale może osiągnąć myślenie zgodne z logosem.

Poglądy filozofów przedsokratejskich są trudne do odtworzenia, ponieważ nie mamy kompletnej wersji żadnego ważniejszego tekstu. Wszystko, czym dysponujemy, to zapytania późniejszych filozofów i historyków oraz drobne fragmenty tekstów oryginalnych.

Przedstawiciele

Jońscy i italscy filozofowie przyrody

• Milezyjczycy:
  • Tales (VI w. p.n.e.)
  • Anaksymander z Miletu (VI w. p.n.e.)

    O przyrodzie – zach. fragment – pierwszy zachowany tekst filozoficzny

  • Anaksymenes z Miletu (VI w. p.n.e.)
• Heraklit z Efezu (VI - V w. p.n.e.)
• Ksenofanes z Kolofonu (ur. ok. 570 p.n.e.)

Eleaci

• Parmenides z Elei (VI–V w. p.n.e.) – założyciel szkoły eleatów

  O naturze (zachowane fragmenty)

• Zenon z Elei (V w. p.n.e.) – uczeń Parmenidesa

O przyrodzie (zach. fragm.)

• Melissos z Samos (V w. p.n.e.) – uczeń Parmenidesa

O naturze czyli o bycie (zach. frag.)

Pluraliści

• Empedokles z Agrygentu (V w. p.n.e.)

O naturze (zach. frag.)

Pieśni oczyszczające (zach. frag.)

• Anaksagoras z Kladzomen (V w. p.n.e.)

O naturze (zach. frag.)

Atomiści

• Leucyp (ur. ok. 480–475 p.n.e.) – twórca atomizmu
• Demokryt z Abdery (ur. 460 p.n.e.) – usystematyzował atomizm
• Nessas z Chios
• Metrodor z Chios
• Diogenes ze Smyrny
• Anaksarchos z Abdery
• Hekataios z Abdery
• Apollodoros z Kyzikos
• Nauzyfanes z Teos
• Diotimos z Tyru
• Bion z Abdery

Eklektyczni filozofowie przyrody

Próbowali łączyć i wyśrodkować stanowiska wcześniejszych filozofów. W większości powrócili do monizmu.

• Hippon z Samos (V w. p.n.e.)
• Diogenes z Apollonii (V w. p.n.e.)

O naturze (zach. fragm.)

• Archelaos z Aten (V w. p.n.e.) – uczeń Anaksagorasa, nauczyciel Sokratesa

Sofiści

• Protagoras z Abdery (ur. między 491 a 481 p.n.e.) – główna postać sofistyki
• Gorgiasz z Leontioj (ur. ok. 485–480 p.n.e.)
• Likofron (uczeń Gorgiasza) (IV w. p.n.e.)
• Prodikos z Keos (ur. ok. 470–460 p.n.e.)

Horai (Pory) (zach. fragm.)

• Hippiasz z Elidy (V w. p.n.e.) – należał do naturalistycznego nurtu sofistyki
• Antyfont Sofista (V w. p.n.e.)

O prawdzie (zach. fragm.)

• Trazymach z Chalcedonu (V w. p.n.e.) – należał do nurtu sofistów-polityków
• Krycjasz z Aten (V w. p.n.e.) – należał do nurtu sofistów-polityków

Źródła

• Wortal Religie i Filozofie .
• Giovanni Reale, "Historia filozofii starożytnej", tomy I–V, Lublin, RW KUL, 1999.
• Władysław Tatarkiewicz, "Historia filozofii", tomy I–III, Warszawa, PWN, 1999.