Gatunek ( łac. species) – termin stosowany w biologii w różnych znaczeniach, zależnie od kontekstu, w jakim występuje. Najczęściej pod pojęciem gatunku rozumie się:

• w znaczeniu ogólnym – zbiór osobników posiadających podobne cechy , zdolnych do swobodnego krzyżowania w warunkach naturalnych,
• w systematyce organizmów – podstawową jednostkę formalną organizacji świata ożywionego i jednocześnie najniższą z podstawowych kategorii systematycznych stosowanych w hierarchicznej strukturze klasyfikacji biologicznej .

Proces powstawania nowych gatunków biologicznych nazywany jest specjacją .

Definicje gatunku

Dotychczas nie opracowano całkowicie uniwersalnej definicji gatunku^[1][2]. Pierwsza z wymienionych definicji, choć powszechnie stosowana, nie jest ścisła – zawiera liczne wyjątki i rodzi trudności odzwierciedlające skalę złożoności zagadnienia. Do podstawowych problemów w zdefiniowaniu uniwersalnego pojęcia gatunku należą trudności w określeniu jednoznacznych kryteriów zaliczenia danego organizmu do konkretnego gatunku (lub jego wyłączenia), ustalenie kiedy należy wyodrębnić nowy gatunek, zmienność cech populacji w czasie i przestrzeni oraz trudności z wprowadzeniem przyjętych kryteriów oznaczania w praktyce, co czasami okazuje się niemożliwe do zrealizowania. Problem definicji gatunku ma również aspekt filozoficzny dyskutowany w płaszczyznach realizmu i nominalizmu pojęciowego. Wielu biologów (m.in. Nicholson, Dobzhansky , Mayr , Hey ) uznało definicję gatunku za najbardziej kontrowersyjne pojęcie biologiczne.

Rys historyczny

Pojęcie gatunku (gr. éidos) stosowane było od czasów Arystotelesa ( IV w. p.n.e. ), który używał tego terminu w znaczeniu potocznym w celu wyodrębnienia grupy zwierząt określanych tym samym wyrazem^[3]. Pierwszym człowiekiem, który zdefiniował gatunek w znaczeniu naukowym był John Ray . Określił go jako grupę osobników pochodzących od podobnych do siebie rodziców^[4]. Karol Linneusz sformalizował gatunek jako jedną z pięciu podstawowych kategorii systematycznych . Zdefiniował gatunek jako zbiór osobników podobnych do siebie w taki sposób, w jaki potomstwo podobne jest do rodziców^[3]. Wprowadził diagnozy gatunku oraz upowszechnił zasady jego nazewnictwa.

Do czasów Darwina gatunek był traktowany jako jednostka podstawowa, stała i niezmienna. Z czasem stwierdzono jednak, że jakiś nazwany już i opisany gatunek zawiera populacje odmienne na tyle, że należy je rozróżnić. W XIX w. pojawiła się potrzeba wyróżniania jednostek niższych od gatunku. W tym celu wprowadzono podział gatunku na podgatunki, określane jako rasy geograficzne, populacje o cechach wyróżniających, zamieszkujących część zasięgu występowania gatunku^[1]. Ponieważ definicja podgatunku jest jeszcze mniej precyzyjna niż gatunku, jedni taksonomowie mogą uznać dany organizm za gatunek, a inni za podgatunek – w zależności od przyjętych kryteriów. Podgatunek jest arbitralną jednostką klasyfikacji^[1].

Gatunek typologiczny

Mucha

Pojęcie typologiczne wynika z naturalnej, ludzkiej skłonności do rozdzielania istot żywych na grupy osobników podobnych i nadawania im wspólnej nazwy. W ujęciu historycznym nie uwzględniano zmienności gatunku w przestrzeni i w czasie. W filozofii platońskiej funkcjonowało pojęcie eidos (forma, istota) odnoszące się do takiego sposobu klasyfikowania. W praktyce życia codziennego odzwierciedlało się nadawaniem grupom nazw np. pies, wilk, koza, kobra, ziemniak itd. Typologiczne nazewnictwo zależne jest od liczby i stałości cech rozpoznawanych przez obserwatora. Jared Diamond (1965) opisał bogactwo ludowych nazw plemienia Fore z Nowej Gwinei, które na 120 gatunków znanych biologom dysponuje 110 nazwami ludowymi. Przeciwstawnym przykładem jest mucha – potoczna nazwa przypisywana kilkuset, a nawet kilku tysiącom gatunków muchówek, aczkolwiek już Mickiewicz odnotowuje niewielkie potoczne nazewnicze zróżnicowanie. Wiele zwierząt jest nazwanych onomatopeicznie, np.: kukułka, dudek, czyżyk, mysikrólik, bóbr, kania, czajka, kruk, czy wielbłąd.

Typologiczna koncepcja gatunku oparta była wyłącznie na cechach morfologicznych i postulowanym braku osobników o budowie pośredniej – zakładano istnienie nieciągłości w naturze^[2].

Gatunek morfologiczny

Rozwinięcie pojęcia typologicznego określanego wyłącznie na podstawie morfologii. Zdobyte przez człowieka doświadczenie oraz rozwój nauki umożliwiły dokładniejsze analizowanie specyficznych cech poszczególnych osobników. Nadal jednak ocena, czy dany osobnik należy do tego lub innego gatunku, zależy od subiektywnego oszacowania badacza.

Gatunek biologiczny

W pracy wydanej w 1942 Ernst Mayr zauważył, że badacze przyjmują różne metody klasyfikowania organizmów. Określił je jako różne koncepcje gatunku. Mayr wniósł największe zasługi dla sprecyzowania – sugerowanej wcześniej przez innych badaczy – biologicznej koncepcji gatunku (ang. Biological Species Concept, w skrócie BSC), w której gatunek to wszystkie populacje, których osobniki potencjalnie mogą się ze sobą krzyżować w warunkach naturalnych i wydawać płodne potomstwo^[5][3] ( kryterium płodnego krzyżowania ).

Grupa ta jest izolowana od innych grup populacji, a geny poszczególnych osobników przekazywane są wyłącznie w obrębie tej grupy populacji. Jedna z nowszych definicji gatunku (Mayr, 1982) mówi, że gatunek to wspólnota rozrodcza populacji, izolowana rozrodczo od innych wspólnot, która zajmuje określoną niszę ekologiczną.

Wadą tej definicji jest niemożność jej stosowania w odniesieniu do organizmów:

• wymarłych, o których nie wiadomo, czy mogły się krzyżować;
• rozmnażających się bezpłciowo.

Gatunek ewolucyjny

Gatunek ewolucyjny (nazywany również gatunkiem chronologicznym) to klasyfikacja naukowa zaproponowana równolegle przez Simpsona i przez Henniga .

Simpson definiuje gatunek ewolucyjny jako linię (sekwencję populacji od przodków do potomków), która ewoluuje w oddzieleniu od innych, mając swą własną funkcję i tendencje ewolucyjne^[6].

Henning uważa, że gatunek ewolucyjny jest ograniczony przez dwa procesy specjacji ( sympatryczna i allopatryczna ).

Gatunek jako jednostka taksonomiczna

Podstawowe kategorie systematyczne w hierarchicznym systemie klasyfikacji biologicznej. Kategorie pomocnicze nie zostały pokazane.

W systematyce organizmów gatunek jest podstawowym taksonem (takson w randze gatunku), jednostką formalną klasyfikacji biologicznej. Jest najniższą z podstawowych kategorii systematycznych. Wyższą od niego kategorią podstawową jest rodzaj . Kategoriami pomocniczymi dla gatunku są podgatunek, odmiana (morpha) i forma . Tworzenie kategorii gatunkowej opiera się na badaniach efektywności mechanizmów izolujących populację w warunkach naturalnych^[7].

Typem nomenklatorycznym gatunku jest holotyp .

Pozycja taksonomiczna

Pozycja gatunku w układzie hierarchicznym (z uwzględnieniem kategorii pomocniczych) wygląda następująco.

• rodzaj
• podrodzaj
• gatunek
• podgatunek
• odmiana
• forma

Nazwy gatunku

Naukowa nazwa taksonu w randze gatunku jest nazwą dwuczłonową, utworzoną z nazwy rodzajowej i epitetu gatunkowego, określanego też jako nazwa gatunkowa^[8].

Zasady nazewnictwa biologicznego regulują międzynarodowe kodeksy nomenklatury.

Oprócz nazw naukowych powszechnie stosowane są nazwy zwyczajowe (potoczne, wernakularne, regionalne, ludowe) gatunków.

Przypisy

Bibliografia

Zobacz też