Gryzonia (
niem.
Graubünden,
wł.
Grigioni,
romansz
Grischun,
fr.
Grisons, skrót: "GR") –
szwajcarski
kanton
w
Alpach
, na pograniczu
Włoch
,
Austrii
i
Liechtensteinu
. Używane języki to
niemiecki
,
włoski
i
romansz
. Stolica –
Chur
, najstarsze miasto Szwajcarii z
XII-wieczną
katedrą
i muzeum
retoromańskim
. Inne znane miasta to
Davos
i
St. Moritz
. W Gryzonii znajdują się źródła
Renu
. Gryzonia jest największym i najbardziej wysuniętym na wschód kantonem Szwajcarii.
Historia
Większość obecnego terytorium kantonu należało kiedyś do rzymskiej prowincji
Raetia
, która została utworzona w 15 r. p.n.e. Obecna stolica kantonu –
Chur
nosiła wtedy nazwę "Curia". Tereny te później weszły w skład diecezji Chur.
W 1367 r. utworzona została Liga Domu Bożego (Cadi, Gottes Haus, Ca' di Dio), by stawić czoło rosnącej potędze biskupa Churu. Następnym krokiem było powołanie Szarej Ligi (Grauer Bund), w 1395 r., czasem zwanej Oberbund. Nazwa Szara Liga pochodzi od koloru strojów noszonych przez członków. To właśnie od "Grauer Bund" powstała nazwa kantonu (Graubünden). W 1436 r. ludność dziesięciu baliwatów powołała trzecią ligę, która nosiła nazwę Ligi Dziesięciu Jurysdykcji (Zehngerichtebund).
W 1450 r. Liga Dziesięciu Jurysdykcji sprzymierzyła się z Ligą Domu Bożego. W 1471 do sojuszu dołączyła Szara Liga. W latach 1497 – 1498 ligi te sprzymierzyły się ze Starą Konfederacją Szwajcarską, po tym jak
Habsburgowie
przejęli posiadłości po wygasłej dynastii Toggenburg. Ligi walczyły u boku Konfederacji w
wojnie austriacko-szwajcarskiej
. Habsburgowie zostali pokonani w
Bitwie pod Calven
oraz
Bitwie pod Dornach
. Dało to podstawy do utworzenia kantonu Gryzonii. Ligi pozostały w luźnym związku do czasu Bundesbrief 23 września 1524 r.
Ostatnie przejawy władzy biskupa Chur zniesiono w 1526 r. W 1798 r. ziemie kantonu stały się częścią
Republiki Helweckiej
jako "Kanton Recja". Na podstawie Aktu Mediacyjnego tereny Gryzonii zostały kantonem w 1803 r. W 1892 kanton otrzymał własną konstytucję. W ciągu nastepnego wieku do konstytucji wniesiono ok. 30 poprawek.
Herby Trzech Lig tworzą obecny herb kantonu Gryzonia.
Geografia
Kanton zajmuje powierzchnię 7105 km2. Tylko około jedna trzecia powierzchni kantonu to ziemie nadające się do upraw. Lasy pokrywają około 20% Gryzonii. Jest to rejon silnie górzysty, przecięty dolinami rzek
Ren
i
Inn
. Na terenie kantonu znajdują się między innymi Szwajcarski Park Narodowy i Park Natury Ela, ponadto niektóre obszary górskie znajdują się na
Liście światowego dziedzictwa UNESCO
.
Znajduje się tu wiele wysokich szczytów górskich, między innymi
Tödi
(3614 m) i najwyższy –
Piz Bernina
(4049 m). Wiele z tutejszych łańcuchów górskich posiada lodowce, np. pasma:
Albula
,
Silvretta
,
Masyw Bernina
,
Rätikon
oraz
Alpy Lepontyńskie
. Mieszczą się tu też jedne z najgłębszych dolin w
Europie
. W dolinach tych zamieszkiwali
Retowie
(Rhaeti).
Kanton graniczy z
Liechtensteinem
na północy,
Austrią
na północy i wschodzie,
Włochami
na południu i południowym wschodzie oraz z kantonami
Sankt Gallen
na północnym zachodzie,
Glarus
,
Uri
na zachodzie oraz z
Ticino
na południowym zachodzie. Stolicą kantonu jest
Chur
. Inne znane miejscowości to:
Davos
,
Klosters
,
Sankt Moritz
,
Arosa
,
Pontresina
, Scuol i
Sils im Engadin/Segl
.
Rząd
Siedzibą rządu kantonu jest
Chur
. Ciało ustawodawcze – Wielka Rada (
niem.
Grosse Rat) składa się z 120 członków wybieranych w 39 dystryktach w
ordynacji większościowej
, a kadencja trwa 4 lata. najbliższe wybory odbędą się w 2010 r. Rząd kantonu (władza wykonawcza) składa się z pięciu członków wybieranych przez parlament na czteroletnią kadencję z możliwością jednokrotnej reelekcji.
Konstytucja Gryzonii (ostatnia poprawka miała miejsce 14 września 2003 r.) głosi w swej preambule, że celem kantonu jest chronić wolność, pokój, godność ludzką, demokracja, państwo prawa (Rechtsstaat), promowanie rozwoju, sprawiedliwości społecznej oraz zachowanie czystości środowiska dla przyszłych pokoleń, promowanie trójjęzyczności i różnorodności kulturowej i zachowanie ich jako historycznego dziedzictwa Gryzonii.
Konstytucja zezwala cudzoziemcom na głosowanie na poziomie gminnym, za zgodą władz lokalnych. W 2009 r. gmina Bregaglia została pierwszą w kantonie, która zastosowała ten przepis i dopuściła cudzoziemców do glosowania.
Podział polityczny
Dystrykty
Gryzonia podzielona jest na 11 dystryktów. Ich granice są związane z naturalnym ukształtowaniem terenu. Dystrykty te dzielą się na 39 poddystryktów (
niem.
: Kreise):
- Albula poddystrykty:Alvaschein, Belfort, Bergün and Surses
- Bernina poddystrykty: Brusio and Poschiavo
- Hinterrhein poddystrykty: Avers, Domleschg, Rheinwald, Schams and Thusis
- Imboden poddystrykty: Trins and Rhäzüns
- Inn poddystrykty: Ramosch, Sur Tasna, Suot Tasna and Val Müstair
- Landquart poddystrykty: Maienfeld and Fünf Dörfer
-
Maloja
poddystrykty: Bergell and Oberengadin
- Moesa poddystrykty: Calanca, Misox and Roveredo
- Plessur poddystrykty:
Chur
, Churwalden and Schanfigg
- Prättigau/Davos poddystrykty:
Davos
, Jenaz, Klosters, Küblis, Luzein, Schiers and Seewis
- Surselva poddystrykty: Disentis, Ilanz, Lumnezia/Lugnez, Ruis and Safien
Gminy
Kanton Gryzonia składa się z 203 gmin
Gospodarka
Rolnictwo i turystyka są podstawą gospodarki kantonu. Rolnictwo skupia się przed wszystkim na pasterstwie, głównie kóz i owiec. Turystyka koncentruje się w kurortach górskich
Davos
,
Arosa
,
Laax
,
Sankt Moritz
i
Pontresina
. Kanton oferuje też inne atrakcje.
W okolicach
Chur
rozwinęła się produkcja wina. Stolica kantonu jest też centrum przemysłowym. W południowych dolinach Mesolcina i Poschiavo uprawia się kukurydze i kasztany.
Demografia
Językami urzędowymi kantonu są język niemiecki, włoski i romansz. Językami z najwyższym odsetkiem użytkowników są:
Populacja Gryzonii liczy 188 762 osób (dane z 2007 r.) z czego 28 008 (14,84%) to cudzoziemcy. Głównymi religiami są katolicyzm oraz protestantyzm. Katolicy stanowią nieznaczną większość (47% to katolicy a 41% protestanci).
Zasięg języków w Gryzonii.
Romansz
– ludność mówiąca w romansz
niem.
– ludność mówiąca po niemiecku
wł.
– ludność mówiąca po włosku
Paskowane rejony oznaczają miejsca, w których brak wyraźnej większości lub występuje silna mniejszość (ponad 30%) albo rejony oficjalnie dwujęzyczne.
Gryzonia jest jedynym kantonem Szwajcarii, który posiada trzy oficjalne języki:
niemiecki
(dialekt niemieckiego zwany Bündnerdeutsch),
romansh
i
włoski
. język zachodniolombardzki jest także używany, głównie w regionie doliny Val Poschiavo, nie ma jednak statusu języka oficjalnego.
Romansz jest zbiorowym określeniem grupy blisko spokrewnionych dialektów, używanych w południowej Szwajcarii, które należą do grupy
języków retoromańskich
. Do grupy tej należą przede wszystkim dialekty: Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran,
Puter
i Vallader. Romansz został ustandardyzowany w 1982 r. przez lingwistę z
Zürichu
Heinricha Schmida. Wersja standardowa nazywana jest Rumantsch Grischun i przyjmowała się powoli. Romansz został uznany za jeden z czterech "języków narodowych" w konstytucji Szwajcarii z 1938 r. Od 1996 r. jest też oficjalnym językiem Konfederacji, co oznacza wymóg znajomości i używania tego języka przez urzędników. Romansz jest językiem oficjalnym na poziomie kantonów; gminy natomiast mają wolną wolę w określeniu swych oficjalnych języków.
Kultura
Gryzonia słynie ze swej kuchni, między innymi z "Bündnerfleisch" potrawy przyrządzanej z suszonej wołowiny oraz z ciasta miodowo-orzechowego "Bündner Nusstorte". Innym specjałem \, najczęściej przyrządzanym w zachodniej części kantonu, jest "Capuns" – potrawa z mięsa, sera i sałaty.
W Gryzonii znajdują się trzy obiekty wpisane na listę
światowego dziedzictwa UNESCO
:
Klasztor benedyktynów św. Jana
, Uskok Glarus oraz kolej Bernina Express.
Źródła
Przypisy