Tarcza

Pole

Trzymacze

Trzymacze

Zawołanie

Klejnot

Zawój lub korona

Labry

Hełm

Korona rangowa

Postument

Order

Figura

Godło

Dewiza

Elementy herbu

Herb (nazwa przyjęta z niem. Erbe) – znak rozpoznawczo-bojowy, wywodzący się z symboliki heroicznej lub znaków własnościowych, od XII w. ustalany według ścisłych reguł heraldycznych , pełniący funkcję wyróżnika osoby stanu rycerskiego , później szlacheckiego , także rodziny , rodu , organizacji kościelnej, mieszczańskiej bądź cechu rzemieślniczego , korporacji , miasta, jednostki podziału terytorialnego lub państwa.

Historia powstania herbów

Zwyczaj stosowania herbów ukształtował się w średniowieczu i swój rodowód posiada w bojowym taktycznym zespole rycerskim , jaki stanowiła chorągiew , czyli oddział wojskowy stanowiący podstawową jednostkę podczas prowadzenia bitew . Gdy na polu walki pojawiła się ciężka jazda , zbroje były do siebie podobne, a hełmy zakrywały głowę i twarz, rozpoznanie poszczególnych rycerzy stawało się niemal niemożliwe. Łatwy do rozpoznania rysunek dawał możliwość identyfikacji, stąd też jednostka ta skupiała i rozpoznawała się po proporcu , odpowiednio barwionym i opatrzonym znakiem bojowym. Właśnie ów znak przechodził na różne części uzbrojenia rycerskiego, przede wszystkim na hełm i tarczę , skąd pochodzą dawne określenia: arma, insignia lub clenodium.

Dowódcami chorągwi byli świeccy książęta lub duchowni . W Polsce, np. w bitwie pod Grunwaldem, także szlachta. Znak bojowo-rozpoznawczy zaczął więc z czasem rozszerzać swoje znaczenie również jako symbol dowódcy i jego włości. Zaczęto więc używać go nie tylko na częściach uzbrojenia. Rolę herbu ugruntowały jednak dopiero zmiany w ustroju lennym . Rozdrobnienie feudalne zwiększyło liczbę chorągwi , a co za tym idzie liczbę znaków. Rycerstwo natomiast związane lennie z suwerenem musiało posługiwać się znakiem swego pana. Stąd w XIII w. herb staje się znakiem przynależności do danej ziemi i pana, a nie indywidualnym atrybutem.

Prawo heraldyczne tworzyło się między XIII a XV w. W tym okresie herb stał się oznaką przynależności do stanu szlacheckiego i zaczął zyskiwać elementy mające na celu odróżnienie od ich suwerenów . Oprócz terytoriów lennych, herbów zaczynają używać: miasta (wprowadzając znaki swoich panów do elementów architektonicznych), korporacje kościelne, cechy rzemieślnicze (z racji wejścia do rad miejskich).

W XIII i XIV w. dokonuje się rozłam między herbem, a terytorium . Wynika to z faktu, że król nadaje herby osobom, które nie mają żadnego zwierzchnictwa lennego. Od połowy XIV w. pojawia się nobilitacja , która daje zgodną z prawem możliwość zarobkowania władcy poprzez zatwierdzanie nowych herbów. W niektórych krajach o silnym stanie mieszczańskim (Niemcy, Włochy, Szwajcaria) herby były powszechnie używane przez patrycjat – często wraz z nobilitacją, a także bogatsze mieszczaństwo niemające szlachectwa. Średnie warstwy mieszczaństwa powszechniej używały gmerków , często jednak komponowanych na wzór herbów, z użyciem tarczy , hełmu i labrów . Herby były sporadycznie używane także przez rodziny chłopskie – m.in. w Szwajcarii i na Pomorzu.

japoński herb ( kamon ) Daki myōga

Swoiste znaki własnościowo-rodowe istniały prawdopodobnie na całym świecie. W niektórych przypadkach podobnie jak w Europie przekształciły się w czasie powstawania systemu feudalnego , w znaki rodowe będące odpowiednikami europejskich herbów. Dlatego też mimo odmienności kształtu i budowy, przyjęto nazywać herbami rodowe znaki stosowane w Japonii ( kamon ), pełniące takie same funkcje i otaczane taki samym szacunkiem jak herby w Europie.

Historycznie obok największej liczebnie grupy herbów rycerskich (szlacheckich) wykształciły się również:

• herb mieszczański
• herb korporacji
• herb miejski
• herb państwowy
• herb chłopski

Historia herbów w Polsce

Do Polski herby przybyły w XIII wieku z Zachodu, przez Czechy i Śląsk . U swoich korzeni czerpały właściwości z wzorca zachodniego, choć nigdy nie porzucono wpływów kultury ojczystej. Można to zauważyć chociażby w sztuce blazonowania , czyli opisywania herbu wedle ustalonych reguł. Posługiwano się oczywiście określeniami z języka francuskiego, lecz nadal pozostały określenia: wręby, krzywaśń, łękawica, krzyż (może być zaćwieczony), księżyce (mogą do siebie zwracać się barkami), itp.

Herby miejskie w Polsce powstawały z inicjatywy rady miejskiej lub wójta , następnie z tzw. przywilejów herbowych nadawanych miastom przez władców. W XV w. zaczęto się posługiwać spolszczonym czeskim słowem erb (pochodzącym z niemieckiego Erbe, czyli dziedzictwo). Po upadku Rzeczypospolitej zaborcy usuwali herby, zastępując je godłem państwowym . W okresie międzywojennym herbami miejskimi zajęło się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Do 1939 r. zatwierdzono 104 herby miast. Po II wojnie herbami nikt się prawnie nie zajmował. Dopiero w 1978 r. uchwalono ustawę o odznakach i mundurach, która zezwalała na ustanawianie herbów miejskich i wojewódzkich . Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym przyznała prawo do posiadania herbu wszystkim gminom, upoważniając radę gminy do jego ustalenia. Zabrakło w niej jednak jakichkolwiek przepisów wykonawczych, dlatego w polskiej heraldyce terytorialnej przez pewien czas panowała całkowita dowolność. Obecnie nad prawidłowym kształtem herbu i innych symboli i insygniów gminnych czuwa Komisja Heraldyczna przy ministrze spraw wewnętrznych i administracji .

Elementy herbu

Od najdawniejszych czasów stałe elementy herbu to:

• tarcza herbowa , zawierająca godło
• hełm heraldyczny z klejnotem (od około XIV w.). W późniejszym okresie do polskiego herbu na stałe weszła korona herbowa . W heraldyce zachodniej często hełm bywa pomijany i zastępowany koroną rangową .
• labry wykształcone na podobieństwo liści akantu z chust okrywających hełmy, niekiedy pomijane w uproszczonych wersjach herbów, jednak zgodnie z zasadami winny zawsze towarzyszyć herbowi przedstawianemu z hełmem.

Herb może również zawierać:

• koronę rangową
• trzymacze (bestie, zwierzęta lub anioły, wprowadzone dopiero pod koniec XVIII w.)
• ordery herbowe (nadawane ad personam czyli za osobiste zasługi, nie mogły być dziedziczone)
• dewizy herbowe (musiały być nadawane oddzielnym dyplomem)
• zawołanie wojenne – umieszczane nad klejnotem, charakterystyczne dla herbów szkockich , występujące teże we Francji i Anglii .
• oznaki godności
• panoplia
• postument heraldyczny
• płaszcz heraldyczny , stosowany głównie w herbach królewskich i książęcych.
• zawój – dwukolorowa skręcona materia zamiast korony, popularna zwłaszcza w zachodniej heraldyce, w Polsce, od XVI w. stosowana głównie w herbach mieszczańskich . We Francji zawój oznacza tytuł bannereta .
• czapki napoleońskie

Tarcza herbowa zawiera rysunek nazywany godłem herbowym . Może ono być prostym podziałem tarczy na pola lub składać się z różnych kombinacji następujących elementów:

• figurą heraldyczną :
  • figura zaszczytna (figury powstałe z geometrycznego podziału tarczy, sięgające krawędzi)
  • figura uszczerbiona (to figura zaszczytna "luzem" czyli niedotykająca krawędzi tarczy)
  • krzyż heraldyczny (może być albo figurą zaszczytną albo uszczerbioną)
• mobilia herbowe czyli właściwe godła herbowe, np. podkowy, narzędzia, postaci ludzi, zwierząt, symbole geometryczne.

Tynktury heraldyczne

Tynktury heraldyczne, czyli kolorystyka herbu obejmuje:

• Ściśle określone kolory (i ich czarno-białe wzorzyste odpowiedniki zwane szrafirunkiem )
• Metale – złoto (zastępowane barwą żółtą), srebro (biel), stal
• Futra (gronostaje, kontr-gronostaje, popielice, łasice i in.)

Opis herbu

Opis herbu, czyli blazonowanie , powinien być krótki i jednoznaczny. Język powinien być na tyle zrozumiały, aby korzystając z opisu można było herb narysować. Zgodnie z historią herb opisuje się od strony rycerza trzymającego tarczę, tzn. prawa strona tarczy to na rysunku strona lewa.

Systematyka herbów

Herby można podzielić wg różnych kryteriów. Według rodzaju użytkownika dzielą się na:

• herb państwowy – herb
• herb jednostek terytorialnych – herby miast, gmin, wsi, ziem itp.
• herb rodowy – herb rodzin lub rodów, najczęściej szlacheckich , ale także mieszczańskich , chłopskich .
• herb korporacji – herby organizacji, związków, korporacji, zakonów i innych osób prawnych.

Według odzwierciedlanego stanu prawnego:

• herb ziem posiadanych lub władanych
• herb ziem do których posiadacz rości pretensje (np.herb Francji w dawnym herbie Anglii)
• herb ziem nad którymi posiadacz sprawuje władzę patronacką (np. herby gubernatorów prowincji)
• herb małżeński – łączący herb właściciela z herbem małżonka.
• herb złożony ukazujące powiązania genealogiczne , często związane z dziedziczeniem lub prawem do dziedziczenia.

Według rangi herbu:

• herb wielki – szczególnie uroczysty, ukazujące wszystkie przysługujące elementy.
• herb średni – ukazuje część przysługujących elementów.
• herb mały – przedstawia tylko niezbędne elementy herbu, często samą tarczę z koroną lub bez.

Bibliografia

• Alfred Znamierowski: Insygnia, symbole i herby polskie, Warszawa, 2003
• Alfred Znamierowski: "Herbarz rodowy, Warszawa, 2004
• Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski: Herby szlachty polskiej, Warszawa, 1990
• Gert Oswald: Lexikon der Heraldik, Bibliographisches Institut, Leipzig, 1984,
• Dariusz Ejzenhart, Herby i znaki mennicze na trojakach polskich, Wrocław, 2008.
• Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. szóste, Warszawa 2008

Zobacz też

• blazonowanie
• heraldyka
• herold
• heraldyka polska
• kamon