Strona tytułowa herbarza z heraldycznej wizytacji, Ulster , 1602

Herbarz – dzieło opisujące herby wraz z ich rysunkami i herbownymi .

Pierwszymi herbarzami były role herbowe sporządzane od XIII w. z okazji turniejów rycerskich jako pomoc w identyfikacji uczestników i poprawności używanych przez nich herbów. Kolejną formą herbarza, zwłaszcza w zachodniej Europie były urzędowe spisy sporządzane z okazji lustracji dóbr dla celów skarbowych, ozdabiane od XV w. również wizerunkami herbów. W Polsce rolę tę pełnią rekognicjarze poborowe z wyciśniętymi pieczęciami szlachty danej ziemi. Później pojawiły się herbarze sporządzane w trakcie specjalnych lustracji przeprowadzanych przez heroldów , dla sprawdzenia legalności i poprawności używania herbów. Jednym z najstarszych europejskich herbarzy jest Herbarz Geldrii powstały ok. 1369 r. i uzupełniany do XV w., w którym znajdują się również polskie herby. Pierwszym znanym polskim herbarzem są pochodzące z XV wieku Insignia seu clenodia incliti Regni Poloniae Jana Długosza . Określenie Herbarz używa się też do spisów genealogicznych osób, usystematyzowanych nazwiskami, wraz z informacjami o przynależności herbowej.

Spis herbarzy polskich i z Polską związanych

1. Bartosz Paprocki Gniazdo cnoty – Kraków, 1578. (okładka)
2. Bartosz Paprocki Herby rycerstwa polskiego – Kraków, 1584.
3. Antoni Swach Herby Polskie - Poznań, 1705
4. Bartosz Paprocki Herby rycerstwa polskiego – Kraków, 1858.
5. Szymon Okolski Orbis Polonus – Kraków, 1641-1643. V. 1-3.
6. Jan Karol Dachnowski Herby szlacheckie w ziemiach pruskich ok.1620, wyd.w oprac. Z.Pentka, Kórnik 1995
7. Jan Karol Dachnowski Poczet możnego rycerstwa polskiego ok. 1634
8. Wacław Potocki Poczet herbów szlachty Korony Polskiey i Wielkiego Xsięstwa Litewskiego – Krakow, 1696.
9. Ks. Kacper Niesiecki Herby i familie rycerskie tak w Koronie jako y w W.X.L. – Lwów, 1728.
10. Ks. Kacper Niesiecki Korona polska – Lwów, 1728-1743.
11. Ks. Benedykt Chmielowski Zbiór krótki herbów polskich, oraz wsławionych cnotą i naukami Polaków – Warszawa, 1763.
12. Wojciech Wielądko, Heraldyka, czyli opisanie herbów w jakim który jest kształcie oraz familie rodowitej szlachty polskiej i W. Ks. Litewskiego z ich herbami, t. 1-5 - Warszawa 1792-1798.
13. Leonhard Dorst :Schlesisches Wappenbuch oder die Wappen des Adels im souverainen Herzogthum Schlesien, der Grafschaft Glatz und der Oberlausitz, t. 1-3, Görlitz 1842-1849 wersja elektroniczna w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej
14. Nikołaj Iwanowicz Pawliszczew , Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego najwyżej zatwierdzony, t. 1-2. - Warszawa 1853
15. Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lwów, 1857, reprint: KAW , Kraków, 1988
16. Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego (dopełnienie Niesieckiego), wyd. Z. Gloger - Kraków 1870.
17. Adam Amilkar Kosiński Przewodnik heraldyczny: Monografie kilkudziesięciu znakomitych rodzin, spis rodzin senatorskich i tytuły honorowe posiadających – Kraków 1877
18. Ignacy Kapica Milewski Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego, dopełnienie Niesieckiego – Kraków, 1870.
19. Ks. Wojciech Kojałowicz S. J. herbarz W. X. Litewskiego – Kraków 1897
20. Adam Boniecki Herbarz polski, T. 1-17 + dodatek – Warszawa 1899-1913 (nieukończony).
21. Seweryn hrabia Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 1-15 – Warszawa 1904-1938 (nieukończony).
22. Zbigniew Leszczyc Herby szlachty polskiej – Lwów 1908
23. Zbigniew Leszczyc Herby szlachty polskiej – Londyn 1990 w opr. M.Paszkiewicza i J.Kulczyckiego
24. Wiktor Wittyg, Stanisław Dziadulewicz Nieznana szlachta polska i jej herby – Kraków 1908
25. Tablice odmian herbowych – nakł. Juliusz hr. Ostrowski – Warszawa 1909
26. Juliusz Karol Ostrowski Ksiega herbowa rodów polskich – Warszawa 1897
27. Emilian von Zernicki-Szeliga Der Polnische Adel und die demselben hinzugetretenen andersländischen Adelsfamilien, Verlag von Henri Strand, Hamburg 1900.
28. Emilian von Zernicki-Szeliga Die Polnichen Stammwappen ihre Geschichte und ihre Sagen, Hamburg, 1904
29. Franciszek Piekosiński : Herbarz szlachty prowincyi witebskiej, Kraków, Herold polski, 1899
30. Franciszek Piekosiński : Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich. Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. Tom II. Lwów 1911.
31. Ludwik Korwin-Piotrowski: Ormiańskie rody szlacheckie, Kraków 1934,
32. dr Stefan J. Starykoń Kasprzycki - "Polska Encyklopedia Szlachecka", t. 1-12 - Warszawa 1936-1939.
33. Szymon Konarski Szlachta kalwińska w Polsce - Warszawa 1936
34. Szymon Konarski Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris, 1958;
35. Władysław Pulnarowicz Rycerstwo Polskie Podkarpacia – Przemyśl 1937
36. Almanach szlachecki, pod redakcją S. Starykoń-Kasprzyckiego - Warszawa 1939 (nieukończony)
37. Sławomir Górzyński , Jerzy Kochanowski Herby szlachty polskiej – Warszawa 1990
38. Józef Szymański Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego – Warszawa 1993
39. Józef Szymański Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku Warszawa 2001
40. Alfred Znamierowski Herbarz rodowy – Warszawa 2004
41. Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Białystok 2003;
42. Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Polski porozbiorowej – Pozkal 2005;
43. Andrzej Brzezina Winiarski Herby Szlachty Rzeczypospolitej – Warszawa, 2006;
44. Stanisław Dziadulewicz Herbarz rodów tatarskich w Polsce – Wilno 1929 (reprint WAiF. Warszawa 1986)
45. Tadeusz Gajl Herbarz Polski od Średniowiecza do XX wieku - L&L, Gdańsk 2007;
46. Stanisław Łoza Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie z okolicach Warszawa: Wydawnictwo i Druk Zakładów Graficznych Galewski i Dau, 1934. Exemplaz istnieje w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
47. Andrzej Brzezina Winiarski Herby Rzeczypospolitej – Archiwum Państwowe w Przemyślu, 2008-2009;
48. Leszek Wierzchowski , Sławomir Wysocki Herbarz. Nadania godności szlacheckich i arystokratycznych w Polsce 1992 - 1995. Wydawnictwo SAPIENTIA, Kraków 1996

Herbarze obce i międzynarodowe

1. Almanach Gotajski , 1763 - 1944 jako Almanach de Gotha, od 1956 Genealogisches Handbuch des Adels rody panujące i arystokratyczne
2. J.B.Rietstap Armoires general - prawie pełny zbiór herbów rodowych z całej Europy
3. Deutsches Geschlechterbuch , 1889 - 1943 jako Genealogisches Handbuch bürgerlicher Familien, od 1956 jako Das Deutsche Geschlechterbuch - rodziny mieszczańskie i chłopskie z dawnych terenów Rzeszy .
4. Johann Siebmachers Wappenbuch - rody szlacheckie dawnego Świętego Cesarstwa , wydawany od 1605.
5. Burkes Peerage, Baronetage and Knightage - wydawane od 1826 (w 2004 107. wydanie) herbarz parów i baronetów Zjednoczonego Królestwa , ze spisem rycerzy, często z informacjami genealogicznymi.

Herbarze w Internecie

• polskie:

1. Juliusz Karol Ostrowski : Księga herbowa rodów polskich Cz. 1 (wizerunki herbów) , Cz. 2 (opisy) w formacie DjVu w e-bibliotece UW;
2. Herbarz Adama Kromera
3. Herbarz Kujawsko-Pomorski
4. ALBUM POLSKI – Interaktywny Album Heraldyczny RP|Herby Miast Polskich
5. Genealogia dynastyczna – Dział HERBARZ (obszerny herbarz rodzin i herbów polskich) – opracowanie: Ryszard Jurzak
6. Herby Szlachty Rzeczypospolitej – Andrzej Brzezina Winiarski
7. Rycerstwo Polskie Podkarpacia – Władysław Pulnarowicz
8. Herby Polskie M.Bielski, J.L.Herbult, W.O.Sz.Okolski
9. Herby - rys.i opisy z herbarza Niesieckiego, wyd.Bobrowicza
10. Spis nazwisk z herbarza Bonieckiego
11. Dynamiczny Herbarz Rodzin Polskich
12. Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej
13. Herby członków Związku Szlachty Polskiej [1]
14. Elektroniczna wyszukiwarka herbów , oparta na Herbarzu polskim Tadeusza Gajla
15. Dokumenty Śląska - Kącik Heraldyki Śląskiej - około pięciu tysięcy herbów szlachty śląskiej - Wiesław Długosz

• obce:

1. Arnaud BUNEL Héraldique européenne - herby eurpejskie - m.in.państw, ziem, dynastii, władców i dostojników państwowych, ( franc ).
2. J.B.Rietstap Armoires General - najobszerniejszy, klasyczny zbiór większości herbów rodowych Europy - opisy ( franc ).
3. J.Burke Peerage and Baronetage - opisy z podstawowego almanachu arystokracji brytyjskiej ( ang ) .
4. Johann Siebmacher Wappenbuch, 1605 - jeden z najstarszych herbarzy niemieckich z wizerunkami herbów z całej Europy.
5. Carl Arvid von Klingspor, Baltisches Wappenbuch. Wappen sämmtlicher, den Ritterschaften von Livland, Estland, Kurland und Oesel zugehöriger Adelsgeschlechter Stockholm 1882 - XIX-wieczny herbarz rodów szlacheckich z terenów Kurlandii, Inflant, Estonii i wyspy Ozylii.

Zobacz też

• herold
• rola herbowa