Herezja – pojęcie zaczerpnięte z religii chrześcijańskiej ^[1] i sensu stricto, odnosi się tylko do wydarzeń w obrębie chrześcijaństwa . Podobne do chrześcijańskiej herezji zjawiska zdarzały się w obrębie innych wielkich religii, mając w nich jednak inne znaczenie, inny wymiar i inne skutki. Dlatego można je określać jako herezję tylko umownie, przez analogię. W tym sensie przez herezję rozumie się poglądy jednostek bądź grupy wyznawców danej religii sprzeczne z dogmatami , podstawowymi zasadami, naukami lub ustaleniami autorytetów konstytuującymi tę religię^[].

Samo pojęcie herezji (łac. haeresis < gr . αἵρεσις hairesis – "wybór") było znane już przed pojawieniem się chrześcijaństwa – rozumiano przez nie odrębną sektę religijną albo szkołę filozoficzną.

W chrześcijaństwie od pierwszych wieków herezją określano wybiórczą interpretację prawd wiary, Pisma Świętego , symboli – eksponowanie jednych prawd i pomijanie innych. Wobec osób, które trwały przy swoim zdaniu wbrew opinii synodów i papieży , ogłaszano anatemę . Według definicji podanej przez Tomasza z Akwinu (1225-1274), herezja polega na odrzuceniu w mniejszej lub większej części depozytu wiary ^[] – nauki Kościoła na temat wiary i moralności, nie zaś kwestii liturgicznych, organizacyjnych itp. Definicję tę Tomasz sformułował w odniesieniu do Kościoła katolickiego , jednak pozostałe wyznania chrześcijańskie ujmują istotę herezji w sposób bardzo podobny.

Herezję należy odróżnić od apostazji (całkowitego porzucenia wiary) i od schizmy (wypowiedzenia posłuszeństwa najwyższej władzy duchownej – w Kościele rzymskim papieżowi, w Kościołach partykularnych – patriarsze bądź katolikosowi ).

Herezja w ujęciu nauki katolickiej

Herezja może być "obiektywna" (materialna), przez co rozumie się niezawiniony błąd w wierze, albo "formalna" – gdy polega na świadomym wyborze, czyli jest zawiniona. Grzechem jest tylko herezja formalna. Z kolei łączność z Kościołem powszechnym heretyk (herezjarcha) traci dopiero w momencie, gdy odmawia poddania się rozstrzygnięciu Kościoła w danej kwestii.

Bezpośrednim skutkiem popadnięcia w herezję jest utrata zdolności do pełnienia wszelkich obowiązków chrześcijańskich oraz utrata wszelkich godności, urzędów i władzy duchownej. Osoby głoszące herezje są zagrożone karami duchowymi, dzielącymi się na ciężkie (latae sententiae – ekskomunika, ferowana przez papieża, a w początkowych wiekach przez sobory powszechne jako anatema ) i lżejsze (ferendae sententiae). Kary doczesne, stosowane w wiekach średnich, nie były wymierzane heretykom przez władze kościelne, lecz przez władze świeckie – bowiem herezja (jak również bluźnierstwo, schizma i apostazja) były przestępstwami prawa świeckiego. Karami tymi były konfiskata majątku, uwięzienie, a nawet spalenie na stosie; były one surowe tak samo, jak całe ówczesne prawo karne. Podobnie tortury, używane w celu wymuszenia zeznań, były stosowane przede wszystkim przez prawo świeckie i przez ludzi tamtych czasów odbierane jako rzecz zwykła (choć trudno nam w to dzisiaj uwierzyć). Przez heretyków, czemu trudno się dziwić, procesy kanoniczne i kary były odbierane jako prześladowania. Tak są z reguły oceniane i dziś; wypada tylko przypomnieć, że gdziekolwiek heretycy przejmowali władzę (hugenoci we Francji, purytanie w Anglii, husyci w Czechach, kalwiniści w Genewie), tak samo zwalczali "papistów" – katolików.

W XVI wieku, Kościół Katolicki uznawał za herezję naukę twórców Reformacji , wśród nich Marcina Lutra i Jana Kalwina . Dzisiejsza nauka posoborowa traktuje ich kontynuatorów jako "braci odłączonych", w dalszym ciągu dostrzegając zasadnicze różnice w interpretacji prawdy objawionej ^[2]. Prawosławie jest uznawane za najbliższe jedności, poprzez sukcesję apostolską i sakramenty, szczególnie kapłaństwo i Eucharystię^[3]. O herezji w stosunku do Kościołów prawosławnych można mówić jedynie w odniesieniu do dogmatu o prymacie Piotra. Prawosławni odrzucają też Dogmaty maryjne : o Niepokalanym Poczęciu i o Wniebowzięciu . W momencie swego powstania schizmatycki był również kościół anglikański , w którym dopiero w II połowie XVI wieku doszło do protestantyzacji. Nie są także herezjami poglądy filozoficzno-teologiczne, które stoją w zupełnej sprzeczności z Biblią (jak politeizm czy ateizm ).

Po Soborze Watykańskim II w postawie Kościoła katolickiego wobec wyznań uznawanych wcześniej za heretyckie zaszła istotna zmiana – polega ona na zaprzestaniu eksponowania ich niezgodności z nauką katolicką, zamiast tego podkreśla się dobre intencje chrześcijan wszelkich wyznań, nazywanych "braćmi odłączonymi". Wiele sprawowanych przez nich obrzędów "wzbudza rzeczywiste życie łaski" i daje "dostęp do społeczności zbawionych", co nie umniejsza faktu braku ich uczestnictwa w tej jedności, którą ustanowił Chrystus dla swego Kościoła^[4].

Efektem było przystąpienie Kościoła katolickiego do ruchu ekumenicznego , a następnie wiele wspólnych aktów Kościoła katolickiego i innych Kościołów, w szczególności wzajemne odwoływanie klątw rzucanych w przeszłości i wspólne deklaracje teologiczne. Z drugiej strony deklaracja Dominus Iesus z 6 sierpnia 2000 nie pozostawia wątpliwości, że – z punktu widzenia Kościoła katolickiego – wierni innych wyznań mają trudniejszą drogę do zbawienia. Tym niemniej analogiczne działania są również podejmowane ze strony Kościołów niekatolickich.

Przekrój historyczny

Herezja – w znaczeniu, jakim rozumiana jest powszechnie – to koncepcja czysto chrześcijańska; nie sposób doszukać się jej w Starym Testamencie. Z przekazów starotestamentowych wynika wprawdzie, że kapłani i prorocy żydowscy potępiali i często karali odstępstwa od wiary, nie ulega jednak wątpliwości, że i w czasach Jezusa i Pawła wśród Żydów panowały znaczne rozbieżności poglądów w kwestiach religijnych. Pierwotnie w okresie przedchrześcijańskim greckie słowo αἵρεσις (hairesis) znaczyło tyle co "wybór" albo "to co wybrane", a pojęcia tego używano powszechnie w sensie opowiedzenia się po stronie jednej ze szkół filozoficznych i głoszonych przez nią poglądów. Termin αἱρετικός (hairetikos) pojawia się w Biblii tylko raz – w przypisywanym tradycyjnie Pawłowi Apostołowi nowotestamentowym Liście do Tytusa, gdzie równie dobrze może oznaczać "sekciarza", co "odszczepieńca". Z drugiej strony jednak spokrewniony z nim rzeczownik αἵρεσις – w znaczeniu "stronnictwo religijne" w rodzaju saduceuszy czy faryzeuszy z epoki II Świątyni Jerozolimskiej (Dzieje 5, 17 i 15, 5) czy sekty wczesnochrześcijańskiej (Dzieje 24, 5) – spotykamy w Nowym Testamencie wielokrotnie. Zarówno w przypisywanych tradycyjnie Łukaszowi Ewangeliście Dziejach Apostolskich, jak i w Pierwszym Liście św. Pawła do Koryntian termin "herezja" odnosi się do różnego rodzaju koterii i ugrupowań dysydenckich (1 Kor 11, 19) w kontekście implikującym, że ich fałszywe doktryny prowadzą do rozłamu w łonie rodzącego się Kościoła chrześcijańskiego. Drugi list św. Piotra używa pojęcia herezji w sposób tożsamy niemal znaczeniu, jakim posługiwali się nim w wiekach średnich i później: "Znaleźli się jednak fałszywi prorocy wśród ludu tak samo, jak wśród was będą fałszywi nauczyciele, którzy wprowadzą wśród was zgubne herezje" (2 P 2, 1).

Chrześcijaństwo znało (i zna) dziesiątki, jeżeli nie setki herezji (najszerzej znane i najbardziej znaczące z nich zostały wymienione poniżej). Herezje pojawiały się od zarania chrześcijaństwa, już za czasów apostolskich. Naturalną koleją rzeczy, najwięcej ich było w okresie, gdy teologia chrześcijańska wypracowywała swe podstawy, czyli w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, jednak zdarzają się i dziś. Jest rzeczą do ustalenia, ile z tych sporów teologicznych toczyło się na tle rzeczywistych różnic zdań, a ile na tle rozbieżności w tłumaczeniach i błędów w kopiowaniu Pisma Świętego, uchwał soborów i pism poszczególnych myślicieli. Zaskakujące, że herezje z reguły przynosiły Kościołowi pozytywne skutki. Gnostyckie apokryfy Nowego Testamentu spowodowały opracowanie kanonu Biblii . Herezje antytrynitarskie zaowocowały powstaniem jasnej i spójnej nauki o Trójcy Świętej , podobnie herezje związane z pojmowaniem osoby Chrystusa pomogły w opracowaniu nauki o Nim.

Grupy wyznawców większości herezji z reguły zanikały niedługo po śmierci ich twórców.

Zdecydowana większość herezji pełnego średniowiecza (XI – XIII a nawet XIV wiek) oprócz religijnego miały także podłoże społeczne lub quasinarodowościowe. Przykładem mogą być katarowie , których herezja była ściśle związana z względną niezależnością i odmiennością południowej Francji (głównie Langwedocji ) od reszty królestwa. Z kolei pojawienie się herezjarchów w XII wieku było odpowiedzią na rozwój miast i niedostatecznie w nich rozwinięte duszpasterstwo.

Rola herezji w historii doktryny katolickiej

Pojawienie się herezji wpłynęło na zacieśnienie się więzów w łonie wspólnoty Kościoła, a ponadto pobudziło refleksję teologiczną, która pogłębiła rozumienie Objawienia. Na tę ostatnią funkcję herezji zwrócił uwagę św. Augustyn :

Według Tomasza z Akwinu herezje powstałe w łonie chrześcijaństwa , wydają się zmierzać do tego głównie, by odebrać Chrystusowi Jego godność. Chrystus przyszedł by zniweczyć w świecie dzieło diabła , ten zaś z kolei stara się ze wszystkich swych sił i całą swą inteligencją sprawić, by unicestwić dzieło Chrystusa . Herezje zatem mają znamię działania Antychrysta , gdyż mówi św. Jan: Żaden duch, który nie uznaje Jezusa, nie jest z Boga; i to jest duch antychrysta (1 J , 4,3). Diabeł najpierw próbował zniszczyć dzieło Chrystusa przez tyranów - despotów , którzy zabijali cieleśnie chrześcijan jako męczenników , następnie zaś przez heretyków, dzięki którym wielu wiernych zabijanych jest przez szatana duchowo^[6]. Począwszy od średniowiecza , Kościół, świadomy tych duchowych skutków herezji, próbował bronić wiernych przed nimi, powołując Inkwizycję .

Najpoważniejsze heretyckie doktryny w chrześcijaństwie

Lista najważniejszych doktryn, tradycyjnie uznanych za heretyckie – przez większość Kościołów (wymaga uzupełnień)

Herezja \ Doktryna	Gnostycyzm	Antytrynitaryzm (przeczące doktrynie o Trójcy Świętej )	Chrystologizm (przeczące doktrynie o naturze Chrystusa )	Nadmierny kult Maryjny	Jeszcze inne aspekty teologii
bogomilizm	Tak T
gnostycyzm	Tak T
kataryzm	Tak T
manicheizm	Tak T
pryscylianizm	Tak T
walentynianizm	Tak T
adopcjanizm		Tak T	Tak T
antytrynitaryzm		Tak T
arianizm		Tak T
eunomianizm		Tak T
macedonianizm		Tak T
patrypasjanizm		Tak T
sabelianizm		Tak T
semiarianizm		Tak T
socynianizm		Tak T
tryteizm		Tak T
aftartodoketyzm			Tak T
doketyzm			Tak T
ebionici			Tak T
eutychianizm			Tak T
monarchianizm		Tak T	Tak T
monofizytyzm			Tak T
monoteletyzm			Tak T
nestorianizm			Tak T
kollyridianizm				Tak T
agynianie					Tak T
anihilacjonizm					Tak T
donatyzm					Tak T
pelagianizm					Tak T

Bibliografia

Przypisy

Zobacz też

• Eon z l'Etoile
• waldensi
• sekta
• Święta Inkwizycja
• reformacja
• satanizm
• doktryny, tradycyjnie uznane przez Kościół katolicki za heretyckie