Historia Chin Historia Chin
STAROŻYTNOŚĆ
Trzech Dostojnych i Pięciu Cesarzy
Dynastia Xia 2100–1600 p.n.e.
Dynastia Shang 1600–1046 p.n.e.
Dynastia Zhou 1045–256 p.n.e.
Zachodnia Dynastia Zhou
Wschodnia Dynastia Zhou     Okres Wiosen i Jesieni     Okres Walczących Królestw
CESARSTWO
Dynastia Qin 221 p.n.e.–206 p.n.e.
Dynastia Han 206 p.n.e.–220 n.e.
Zachodnia Dynastia Han
Dynastia Xin
Wschodnia Dynastia Han
Epoka Trzech Królestw 220–280
Wei • Shu • Wu
Dynastia Jin 265–420
Zachodnia Dynastia Jin	Szesnaście Królestw 304–439
Wschodnia Dynastia Jin
Dynastie Południowe i Północne 420–589
Dynastia Sui 581–618
Dynastia Tang 618–907
( Dynastia Zhou 690–705 )
Pięć Dynastii i Dziesięć Królestw 907–960	Dynastia Liao 907–1125
Dynastia Song 960–1279
Północna Dynastia Song		Xixia
Południowa Dynastia Song	Jin
Dynastia Yuan 1271–1368
Dynastia Ming 1368–1644
Dynastia Qing 1644–1911
WSPÓŁCZESNOŚĆ
Republika Chińska 1912–1949
Chińska Republika Ludowa (Chiny kontynentalne) 1949–obecnie	Republika Chińska (Tajwan) 1949–obecnie
Powiązane artykuły  Język chiński Sztuka chińska Architektura Chin

Historia Chin - historia Chin od początku do dziś.

Historia tradycyjna

Według tradycji chińskiej, dzieje państwa chińskiego rozpoczynają się od okresu rządów tzw. Pięciu Mitycznych Cesarzy, panujących według chronologii tradycyjnej od 2852 p.n.e. do 2205 p.n.e. Założycielem państwa, według historyka z okresu dynastii Han , Sima Qiana , był Żółty Cesarz ( Huangdi ). Według literatury konfucjańskiej , jego sukcesorami byli cesarze Yao , Shun i Yu . Ostatni z nich, zwany Wielki Yu, jest uważany za założyciela półlegendarnej dynastii Xia (2205 p.n.e. – 1766 p.n.e.).

Zachowało się wiele legend przedstawiających walkę Wielkiego Yu z żywiołem powodzi. Jemu też przypisuje się ustanowienie władzy dziedzicznej. Po dynastii Xia do władzy miała dojść dynastia Shang (1766 p.n.e. – 1122 p.n.e.). Jej istnienie potwierdziły odnalezione w końcu XIX w. inskrypcje wróżebne (datowane na XIV–XII w.).

Dynastia Shang (1766–1122 p.n.e.)

Dojście do władzy dynastii Shang zbiegło się z początkiem epoki brązu . Ukształtowała się wtedy cywilizacja chińska wraz ze wszystkimi swoimi charakterystycznymi cechami.

Niewiele wiadomo o historii politycznej Chin za panowania dynastii Shang. Zmieniała ona prawdopodobnie siedmiokrotnie swoją stolicę, zanim ustanowiła ją w okolicach obecnego Anyangu . Badania inskrypcji wróżebnych na kościach i skorupach żółwich pozwoliły zrekonstruować listę 30 władców. Pierwszych 13 panowało, dziedzicząc tron po starszym bracie (syn obejmujący władzę po ojcu był zjawiskiem wyjątkowym), lecz już ostatni czterej dziedziczyli tron po ojcu, co stało się regułą obowiązującą w późniejszych wiekach.

Przeciw tyranii ostatniego władcy wystąpił ród, który założył dynastię Zhou .

Dynastia Zhou (1122–256 p.n.e.)

Cywilizacja chińska w okresie rządów Zachodniej Dynastii Zhou

Panowanie dynastii Zhou jest okresem klasycznego feudalizmu chińskiego. Już pierwsi władcy tej dynastii, po zdobyciu władzy, dokonali podziału kraju na księstwa lenne - fengjian^[1], zachowując dla siebie centralnie położoną krainę Zhou, zajmującą pierwotnie dolinę rzeki Wei He oraz niewielki skrawek ziemi nad środkowym biegiem rzeki Huang He . Stało się to przyczyną późniejszego upadku potęgi i prestiżu władców Zhou, którzy pod naciskiem niechińskich plemion z zachodu musieli ok. 770 p.n.e. przenieść swą stolicę w okolice dzisiejszego miasta Luoyang . Data ta jest cezurą podziału panowania tej dynastii na Zachodnią dynastię Zhou w latach (1122-770 p.n.e.) i Wschodnią w latach ( 770 - 256 p.n.e. ).

Na rządy Zachodniej Dynastii Zhou przypadł rozwój cywilizacji brązu i początek feudalizmu, który wywodził się z funkcji religijnych, pełnionych przez władcę będącego przede wszystkim przewodnikiem religijnym i dowódcą wojskowym, przy czym składane mu daniny lenne były pierwotnie świadczeniami religijnymi.

Społeczeństwo było podzielone na miejskie i wiejskie. Niewolnictwo, choć istniało, nie odgrywało większej roli. Na czele państwa stał król ( wang ), którego prerogatywy religijne były największe. Jego władzę zwierzchnią nad licznymi państewkami lennymi sankcjonował dogmat " mandatu niebios " (od czasu dynastii Zhou datuje się charakterystyczny dla władców chińskich tytuł "Syn Nieba"). Pod panowaniem Zachodniej dynastii Zhou nastąpił wzrost potęgi księstw lennych i osłabienie władzy senioralnej.

Przeniesienie stolicy na tereny obecnej prowincji Henan spowodowało, że domena dynastii znalazła się w niekorzystnej sytuacji geograficznej uniemożliwiającej rozwój terytorialny. Księstwa lenne, które leżały na skraju terytorium chińskiego, musiały wprawdzie stawiać czoła najazdom plemion niechińskich, miały jednak możliwości rozszerzania swych ziem przez podboje. Stopniowo królowie z dynastii Zhou popadali w coraz większą zależność od swych wasali, władza ich stała się zupełnie formalna, a księstwa lenne zaczęły prowadzić niezależną politykę.

Okres Wiosen i Jesieni (770-476 p.n.e.)

Chiny w okresie Walczących Królestw

Panowanie Wschodniej Dynastii Zhou w piśmiennictwie chińskim dzieli się na dwa podokresy: Epokę Wiosen i Jesieni (722-481), nazwaną tak od tytułu kroniki księstwa Lu i Epokę Walczących Królestw (475-221); ten drugi okres to powolny upadek państwa Zhou i powstanie coraz większej liczby niezależnych państewek. Chiny przestały istnieć jako jeden organizm państwowy. Nowe państewka były w różnym stopniu zależne od siebie. Poszczególni władcy mieli swoich lenników, ci zaś miewali również swoich wasali. W procesie ustawicznych wojen prowadzonych przez księstwa między sobą i w następstwie aneksji mniejszych państewek przez większe, na przełomie VII i VI w. p.n.e. wyłoniła się instytucja hegemona-władcy, gwaranta ładu wewnętrznego w Chinach. Podczas gdy dynastia Zhou zachowała przewodnictwo religijne, potężne królestwa przejęły przewodnictwo wojsk., a ich władcy występowali w roli hegemonów; tradycja chińska wymienia Pięciu Hegemonów. Faktyczną władzę sprawowali jednak władcy trzech królestw: Qi , Qin i Chu . W połowie I tysiąclecia p.n.e. rozpoczęła się Chińska epoka żelaza, którego rozpowszechnienie trwało do II w. n.e. Nastąpił wówczas znaczny rozwój techniki, uprawy roli (zwłaszcza sztucznego nawadniania pól) oraz rzemiosła i handlu.

Epoka Walczących Królestw (475-221 p.n.e.)

Państwo Qin w 210 p.n.e.

Za początek Epoki Walczących Królestw chińska tradycja chronologiczna przyjęła rok 475 p.n.e., kiedy rozpadło się dawne królestwo Jin na państwa Zhao , Wei i Han . W III w. p.n.e. o władzę w Chinach walczyło siedem państw: Chu , Qin , Yan , Qi , Wei, Zhao i Han. W 256 p.n.e. królestwo Qin położyło kres formalnemu panowaniu dynastii Zhou, w 230 p.n.e. podbiło państwo Han, w 228 Zhao, 225 Wei, 223 Chu, 221 Yan i Qi, jednocząc ostatecznie całe Chiny. Pomimo ustawicznych wojen w Epoce Walczących Królestw nastąpiły pozytywne przemiany gospodarcze i społeczne oraz rozpoczął się niespotykany dotąd rozkwit kultury. Wzrosła znacznie liczba ludności, rozwinęły się miasta, pojawiły się liczne szkoły filozoficzne (stąd czasami epokę tę nazywa się okresem "stu szkół filozoficznych"), jak np. konfucjanizm i taoizm . Zwycięstwo królestwa Qin nad pozostałymi państwami chińskimi nie było przypadkowe. Samo położenie geograficzne dawało mu pewną przewagę: od wschodu ograniczone było przełęczą, którą przebijała się rzeka Huang He , skręcając ku zachodowi, od południa zaś łańcuchem gór; otwarte granice zachodnie i północne były często atakowane przez plemiona niechińskie, ale umożliwiały przenikanie nowych technik i ekspansję. Oddalenie Qin od głównych ośrodków cywilizacji chińskiej sprawiało, że ludność tego królestwa znajdowała się na niższym poziomie kultury i łatwiej poddawała się absolutystycznym rządom swych władców. Między 356 a 348 w państwie Qin wprowadzono wiele reform społecznych i ekonomicznych, opracowanych przez ministra Shang Yanga , mających na celu przede wszystkim wzmocnienie władzy króla i scentralizowanie państwa. Państwo zostało podzielone na 31 okręgów administracyjnych, co położyło kres starożytnemu podziałowi na lenna . Starą arystokrację feudalną zastąpiono szlachtą wojskową, wprowadzono unifikację miar i wag, całemu państwu narzucono dyscyplinę wojskową, zreformowano armię.

Dynastia Qin (221-207 p.n.e.)

W 221 r. p.n.e. armie państwa Qin pobiły ostatniego przeciwnika - Qi i król Qin, Zheng ( 246 p.n.e. - 210 p.n.e.) ogłosił się Pierwszym Cesarzem dynastii Qin: Qin Shi Huangdi . Wykorzystując dotychczasowe doświadczenia z system rządów, wprowadził ten sam, legistyczny ustrój na całym terenie. Scentralizował władzę, przesiedlając dawną arystokrację do stolicy (dzisiejszy Xianyang w Shaanxi ), z dala od ich dawnych ziem, które arbitralnie podzielił na 36 tzw. komanderii . Na czele każdej z nich stał gubernator cywilny, wojskowy oraz tzw. cenzor, reprezentującego bezpośrednio cesarza. Urzędnicy byli mianowani i mieli obowiązek bezwzględnego wypełniania woli cesarza i wydanych przezeń praw, które były dla wszystkich jednako surowe.

By zapewnić sprawne funkcjonowanie państwa, przeprowadzono reformy standaryzujące miary, wagi, pieniądze (w postaci okrągłych monet z kwadratowym otworem), rozstaw osi wozów, a także pisma (tzw. pismo małopieczęciowe ). Autorstwo tej reformy przypisuje się kanclerzowi Li Si . Na jego też wniosek przeprowadzono "standaryzację myśli", przez zniszczenie w 213 r. dzieł konkurencyjnych wobec legizmu szkół filozoficznych.

Pierwszy Cesarz prowadził politykę stałej ekspansji. Na południu w 221-214 podbił tereny dzisiejszego Henanu i Guangdong oraz północnego i środkowego Wietnamu . Na północy w szeregu kampanii (215-214 p.n.e.) zepchnął nomadów poza wielki łuk Huang He , umacniając tam wcześniejsze wały obronne, z czego wzięła się legenda o budowie przezeń Wielkiego Muru Chińskiego . Naprawdę cesarz, na potrzeby wojskowe zbudował sieć dróg i kanałów, a dla siebie stworzył sławne mauzoleum .

Ucisk spowodował wzrost niezadowolenia społecznego, a nadmierny centralizm okazał się wrażliwy na konflikty w stolicy: pierwsze zjednoczone cesarstwo upadło na skutek walk wewnętrznych zaledwie cztery lata po nagłej śmierci założyciela (w 210). Unifikacja jednak była już faktem dokonanym: następna dynastia, Han, przejęła zarówno zjednoczone terytorium, jak większość metod zarządzania^[2].

Dynastia Han (206 p.n.e.-220 n.e.)

Państwo za dynastii Han

Po kilkuletnich walkach o tron ostatecznym zwycięzcą okazał się Liu Bang , który w 202 p.n.e. ogłosił się cesarzem i przeszedł do historii jako Gaozu (202 p.n.e. - 195 p.n.e.). Dał on początek dynastii Han. Okres jej rządów tradycyjnie dzieli się na lata panowania Zachodniej Dynastii Han, zwanej też Wcześniejszą ( 206 p.n.e. - 9 r. n.e.) oraz Wschodniej Dynastii Han, zwanej późniejszą ( 25 - 220 r.), przedzielone są uzurpacją Wang Manga (9-23 r. n.e.).

Stolicą państwa Zachodniej Dynastii Han był początkowo Chang'an, leżący w pobliżu obecnego Xi'an w prowincji Shaanxi, a gdy w walkach towarzyszących upadkowi Wang Manga Chang'an spłonął, Wschodnia Dynastia Han za swoją stolicę obrała Luoyang w prowincji Henan.

Okres panowania Zachodniej Dynastii Han to lata kompromisu między feudalizmem starego typu a rodzącym się feudalizmem biurokratycznym, typowym dla całej późniejszej historii Chin cesarskich (aż do 1911 ). Założyciel dynastii podzielił kraj na komanderie i powiaty^[3], niewiele zmieniając system przyjęty przez dynastię Qin. Na czele każdej jednostki administracyjnej stał urzędnik, jednakże niektóre z nich oddano w lenno członkom rodu cesarskiego oraz sojusznikom cesarza z okresu jego walki o władzę. Lenna te były w zasadzie dziedziczne, lecz każdorazowo przejęcie lenna wymagało zgody cesarza, który miał prawo przenoszenia lennika lub odebrania mu lenna. Po umocnieniu swej władzy cesarz rozpoczął działania zmierzające do wyeliminowania z grona lenników osób nie spokrewnionych z jego rodem. Prowadziło to do lokalnych buntów, łatwo zresztą tłumionych. Pod koniec życia cesarz wydał edykt stanowiący, że tylko członkowie rodu panującego mogą mieć lenna wielkości komanderii.

Od początku panowania Gaozu trwały zatargi z niechińskimi plemionami zamieszkującymi północ cesarstwa, zwanymi Xiongnu . Niebezpieczeństwo ich najazdów groziło nieustannie nowo powstałemu cesarstwu, zwłaszcza że niektórzy ze zbuntowanych wasali znajdowali tam schronienie. Zbiegłym do siedzib Xiongnu przeciwnikom cesarza przypisuje się niemałą rolę w ulepszaniu techniki wojennej tych plemion. Gaozu zapoczątkował jednakże zawieranie sojuszów z przywódcami Xiongnu przez ich małżeństwa z księżniczkami rodu cesarskiego.

Następnym wybitnym cesarzem dynastii Han był Wendi (180-157 p.n.e.). Za jego panowania miały miejsce dwa ważne fakty: w 165 p.n.e. po raz pierwszy przeprowadzono egzamin państwowy dla urzędników. Był to początek systemu, który stał się podstawą rekrutacji kadr administracji państwowej, tworzących warstwę biurokratów, zwanych w Europie mandarynami. System ten, opierając się na powszechnej dostępności egzaminów oraz likwidując dziedziczenie urzędów, dotrwał do końca epoki cesarskiej w 164 p.n.e. . Podział lenna między 6 spadkobierców zmarłego króla Liu Fei'a zapoczątkował proces celowego rozdrabniania lenn.

Pierwsze 60 lat panowania dynastii Han było okresem umacniania się jej na tronie, okresem konsolidacji cesarstwa, organizowania coraz sprawniejszej administracji centralnej. Silne ekonomicznie i militarnie państwo, które odziedziczył cesarz Wudi ( 141 p.n.e. - 87 r.) było gotowe do rozpoczęcia aktywnej polityki zagranicznej, oznaczającej wówczas prowadzenie wojen zaborczych. Zdobyto północną i środkową Koreę , na północnym zachodzie zajęto ziemie obecnej prowincji Gansu. Umocniono też panowanie na południowych i południowo-zachodnich krańcach cesarstwa. Wyprawy pod dowództwem generała Zhang Qiana spenetrowały w końcu II w. p.n.e. Turkiestan Wschodni (ob. Xinjiang) i dotarły do królestw Azji Środkowej.

Wyprawy te nie przynosiły spodziewanych skutków militarnych, jednakże po raz pierwszy w swych dziejach Chin zetknęły się z najbardziej na wschód wysuniętymi państwami zachodnimi i objęły kontrolą znaczny odcinek Jedwabnego Szlaku, jednej z najważniejszych dróg handlowych świata starożytnego. Umożliwiło to nie tylko odnoszenie znacznych korzyści z eksportu jedwabiu, ale także wymianę kulturową między Chinami i Indiami . Z Indii też pochodził buddyzm, który w niedalekiej przyszłości odegrał w Chinach ważną rolę w życiu religijnym i kulturalnym.

Wyprawy Zhang Qiana miały na celu znalezienie sojuszników do walki z Xiongnu (wojska chińskie zwyciężyły dwukrotnie Xiongnu 129 i 119 p.n.e., a dopiero 95 r. p.n.e. poniosły porażkę). W wyniku podbojów prowadzonych przez cesarstwo Wudi obszar jego państwa osiągnął wielkość obecnych Chin, lecz ceną prowadzonych wojen i podbojów był kryzys wewnętrzny. Sytuacja ekonomiczna cesarstwa pogarszała się mimo dążeń do wzmocnienia gospodarki, m.in. przez wprowadzenie monopolu na sól i żelazo (119 p.n.e.), później także na alkohol (98 r. p.n.e.).

Lata panowania Wudi umocniły pozycję konfucjanistów, którzy u boku cesarza pełnili funkcję doradców i wykonawców jego woli. Już w 135 p.n.e. stworzono w stolicy Wielką Szkołę, w której uczeni zajmowali się nauczaniem oraz interpretacją ksiąg konfucjańskich. Rozwój, który nastąpił w nauce konfucjańskiej, w znacznej mierze przyczynił się do rozkwitu kultury, zwłaszcza historiografii i poezji. Zaznaczył się też postęp w naukach ścisłych i przyrodniczych, powstawały traktaty matematyczne, dokonywano systematycznych obserwacji sklepienia niebieskiego, kroniki notowały zaćmienia słońca i Księżyca .

Wudi pozostawił wielu potomków. Jednym z nich był kolejny cesarz Xuan Di ( 48 - 33 p.n.e. ). Na czasy jego panowania przypadł pierwszy konflikt między konfucjanistami a eunuchami , którzy jako strażnicy haremu i poplecznicy rodzin cesarzowych dążyli do uzyskania wpływów w cesarstwie. Po śmierci Xuan Di nastąpił wzrost znaczenia rodu jego żony. Jeden z przedstawicieli rodu cesarzowej Wang Mang zdołał skupić w swym ręku faktyczną władzę. W 9 r. n.e. ogłosił się cesarzem i proklamował własną dynastię Xin. Uzurpator, żarliwy konfucjanista, popierał prace nad kodyfikacją zabytków konfucjańskich; zapewniło to Wang Mangowi współpracę prawie całej ówczesnej elity intelektualnej państwa; również wtedy nastąpił znaczny rozwój uniw. cesarskiego (zał. 124 p.n.e.) oraz dalszy rozwój systemu egzaminów państwowych. Od lat narastający kryzys gospodarczy przybrał w pierwszych latach naszej ery groźne rozmiary. Jedną z podstawowych przyczyn kryzysu był rozwój latyfundiów, koncentracja własności ziemskiej i ubożenie chłopów. Wang Mang, żeby złamać potęgę ekonomiczną feudałów, wydał edykt , na mocy którego cała ziemia została uznana za własność cesarza, a wszelkie dotychczasowe nadania traciły ważność. Chłopi otrzymali równe działki w zależności od liczby osób w rodzinie. Cesarz wprowadził też ścisłą kontrolę rzemiosła i handlu, co spowodowało zahamowanie ich rozwoju. Jednocześnie przeprowadzona reforma monetarna doprowadziła do pauperyzacji chłopstwa. Do kryzysu gospodarczego przyczyniły się też obiektywne warunki klimatyczne. Cesarstwo nawiedzały kolejno klęski żywiołowe: długotrwałe susze , katastrofalne powodzie, szarańcza ; sytuację państwa pogarszała jeszcze korupcja aparatu administracji centralnej, zaczęły wybuchać liczne powstania chłopskie, które w znacznej mierze przyczyniły się do upadku Wang Manga; największe znaczenie miało Powstanie Czerwonych Brwi , trwające od 18 r. do 27 r. n.e. Jednocześnie do walki z uzurpatorem stanęli potomkowie obalonej dynastii Han.

Po śmierci Wang Manga i 2-letnim okresie walk o tron cesarzem został Liu Xiu, znany jako cesarz Guangwu ( 25 - 57 r. n.e.). Dokonał on ostatecznej restauracji dynastii Han, znanej jako Wschodniej Dynastii Han. Okres umacniania władzy trwał całe 10-lecie, w ciągu którego cesarz musiał pokonać różne grupy powstańcze oraz innych konkurentów do tronu; znalazł on oparcie we właścicielach wielkich latyfundiów, którzy w okresie chaosu umocnili swój stan posiadania, a od restaurowanej dynastii uzyskali nowe nadania; oprócz rodu cesarskiego głównie rolę w państwie odgrywało tzw. Sześć Rodów, których rywalizacja wypełniła w znacznej mierze historię tego okresu; cesarz w celu umocnienia swej władzy wydał wiele dekretów mających na celu polepszenie doli chłopów, m.in. uwolniono z niewoli wszystkich chłopów, którzy w okresie panowania Wang Manga stali się niewolnikami państwa, uregulowano podatki i uporządkowano sprawy użytkowania ziemi. W okresie uzurpacji Wang Manga odpadły od Chin prawie wszystkie podbite ziemie; po restauracji dynastii udało się na drodze pokojowej poddać władzy chińskiej całe południe cesarstwa, jednakże zaprowadzenie tam chińskiej administracji doprowadziło 40 r. do wybuchu powstania na terenach północnego Wietnamu, które stłumiono dopiero po 3 latach. Znacznie trudniejsza była sytuacja na granicach północno-zachodnich; w okresie panowania Wang Manga państwa lenne położone w basenie Tarymu zrzuciły jarzmo chińskie, a nieumiejętna polityka cesarza doprowadziła do zaprzepaszczenia szansy odzyskania tych terytoriów. Groźnie przedstawiała się sytuacja na północnych granicach cesarstwa, gdzie Chiny były stale narażone na najazdy plemion koczowniczych z Mandżurii . Uniknięto wojny, która mogła załamać potęgę nowo powstałego cesarstwa, tylko dzięki suszy, która od 46 r. trwała przez kilka lat na terenach Mandżurii. Wywołany przez suszę głód zdziesiątkował przeciwników cesarstwa; na terenie środkowych Chinach 48 - 49 r. trwało wielkie powstanie niechińskiego ludu Miao, które ogarnęło ziemie w okolicy jeziora Dongting Hu i środkowym biegu rzeki Jangcy. Powstanie zostało krwawo stłumione, ludność Miao przesiedlono na południe, a jej ziemie skolonizowali Chińczycy. Guangwu panował 32 lata i ten długi okres pozwolił mu na pełną wewnętrzną konsolidację imperium .

Po śmierci cesarza na tron wstąpił jego czwarty syn cesarz Ming ( 57 - 75 r.). Panowanie tego władcy oraz jego syna, cesarza Zhanga ( 75 - 88 r.) i wnuka , cesarza He ( 88 - 106 r.) to lata wielkich zmian w polityce chińskiej. Na północno-zachodnich. rubieżach państwa, które przywróciły panowanie Chin na terenach zdobytych przez cesarza Wudi. W 72 r. wyruszyła na zachód wyprawa pod wodzą generała Dou Gu; w jego najbliższym otoczeniu znalazł się Ban Chao , który okazał się doskonałym strategiem i politykiem; dzięki niemu cesarstwo narzuciło znowu swoje zwierzchnictwo plemionom basenu Tarymu . Perswazją, szantażem lub gwałtem skłonił do współpracy władców wielu państw i państewek przeciwko plemionom Xiongnu , Ban Chao 91 r. został mianowany gubernatorem generalnym ziem basenu Tarymu i w następnym roku zdziesiątkowani Xiongnu wyruszyli na zachód, co zapewniło długotrwały spokój na północnej granicy Chin.

Wiadomości o buddyzmie docierały do Chin już od czasów wyprawy Zhang Qiana . Za panowania cesarza Minga nowa wiara rozprzestrzeniła się w środkowych Chinach. W 64 lub 67 r. przybyli pierwsi misjonarze z Indii i wznieśli w stolicy cesarstwa, Luoyangu pierwszą świątynię buddyjską. Rozpoczęta buddyzacja cesarstwa doprowadziła wkrótce do największego przełomu w dziejach chińskiej myśli, kultury i obyczaju. Polityka wewnętrzna Wschodniej Dynastii Han spowodowała wzrost liczby olbrzymich latyfundiów, nadawanych krewnym władcy oraz osobom spoza rodu cesarskiego. Wielcy feudałowie zaczęli rywalizować o wpływy na dworze cesarza, a wzrost znaczenia rodów cesarzowych doprowadził do wzmocnienia pozycji eunuchów. Walki tych ostatnich z konfucjanistami wypełniły ostatnie lata panowania dynastii Han. Ostatecznym ciosem dla dynastii stało się powstanie Żółtych Turbanów ( 184 - 205 ), masowy ruch chłopski o charakterze społeczno-religijnym. Znaczne ulgi dla chłopów, wprowadzone w początkowym okresie panowania Wschodniej Dynastii Han przyczyniły się do rozkwitu cesarstwa, lecz w miarę skupiania ziemi w rękach możnych, sytuacja chłopów się pogarszała. W czasie walk z oddziałami chłopskimi władzę przechwycili możni feudałowie i przywódcy lokalnych wojsk rządowych. Cesarstwo zaczęły nękać najazdy prototybetańskiego plemienia Qiangów z terenu dzisiejszej prowincji Qinghai . Okres szybkiego rozpadu dynastii Han zaczął się wraz ze śmiercią cesarza Linga ( 189 ). Przez następne 30 lat dynastia sprawowała władzę tylko formalnie. Za rządów cesarza Xiana ( 189 - 220 ) rozpoczął się okres rozbicia Chin, walk wewnętrznych i najazdów plemion koczowniczych, trwający ok. 400 lat. Panowanie obu dynastii Han było jednym z najważniejszych okresów w dziejach narodu chińskiego. Stworzony wówczas model struktury społecznej oraz system organizacji państwa przetrwał aż do 1911 . Ukształtowała się wówczas chińska kultura narodowa. Do czasów obecnych Chińczycy nazywają siebie "ludźmi Han" (Han ren).

Epoka Trzech Królestw (220-265)

Na gruzach cesarstwa Han powstały 3 organizmy państwowe. Pierwszy obejmował północne Chiny, od środkowej Korei na wschodzie po rejon miasta Dunhuang na zachodzie i sięgał na południu aż do basenu rzeki Jangcy . W latach 220 - 265 władała nim dynastia Wei . Drugi skupiał rozległe południe, od ujścia rzeki Jangcy na wschodzie po granicę obecnej prowincji Sichuan na zachodzie i środkowego Wietnamu. Władzę sprawowała tam dynastia Wu ( 222 - 280 ). Trzecim organizmem, obejmującym ziemie zachodnie od południa części obecnej prowincji Shaanxi do prowincji Yunnan na południu, władała dynastia Shu ( 221 - 263 ), boczna linia obalonej dynastii Han. Powstałe 3 królestwa toczyły walki między sobą; początkowo ustaliła się między nimi równowaga sił, z czasem najsilniejsze stało się królestwo Wei ze względu na największą liczbę ludności oraz zajmowane obszary, które w tym czasie stanowiły główny rejon rolniczy Chin. W 263 podbiło ono królestwo Shu. W tym samym czasie w królestwie Wei wzrosła potęga rodu Sima, który 265 w wyniku przewrotu pałacowego obalił dynastię Wei i wprowadził na tron cesarską dynastię Jin.

Dynastia Jin ( 265 - 420 )

Władcy dynastii Jin, po opanowaniu ziem królestw Wei i Shu rozpoczęli działania zmierzające do zjednoczenia wszystkich ziem Chińskich. Zjednoczenia dokonali w 280, po pokonaniu dynastii Wu. Władali oni terytorium dawnego cesarstwa Han do 316 i czasy te noszą nazwę okresu Zachodniej Dynastii Jin. W następnym roku, w wyniku najazdów plemion koczowniczych, dynastia straciła ziemie północne i znaczną część ziem zachodnich; stolicę państwa przeniesiono do obecnego Nankinu, i przez ponad sto lat dynastia Jin panowała nad dawnym terytorium królestwa Wu. Te czasy noszą nazwę okresu Wschodnich dynastii Jin, jej ostatni władca został 420 pozbawiony tronu przez swego generała, Liu Yu. Tymczasem na dawnych ziemiach królestw Wei oraz Shu plemiona niechińskie: Xiongnu, Jie, Xianbei , Di i Qiang zakładały lokalne państewka; zapoczątkowało to, według nazewnictwa historiografii chińskiej, Okres Szesnastu Królestw Pięciu Ludów Barbarzyńskich (304-387). Powstały też efemeryczne chińskie dynastie narodowe, jak np. Wcześniejsza dynastia Liang (314-376), panująca na pograniczu obecnych prowincji Ningxia i Gansu. Na północy Chin powstała, utworzona przez ród Tuoba ze związku plemiennego Xianbei , północna dynastia Wei ( 386 - 535 ), która początkowo panowała na pograniczu prowincji Shanxi i Mongolii Wewnętrznej ze stolicą w Datong , a następnie podporządkowała sobie całe północne Chiny.

Epoka Dynastii Południowych i Północnych (420-589)

Epokę tę zapoczątkował upadek Wschodniej Dynastii Jin i powstanie cesarstwa dynastii Song (420-479), zwanej także Liu Song dla odróżnienia jej od późniejszej dynastii o tej samej nazwie; władcy tej dynastii znacznie rozszerzyli obszar swego władania, zdobywając m.in. Shandong . Po upadku dynastii Liu Song południem Chin władały kolejno dynastie: Qi (479-502), Liang (502-557) i Chen (557-589), które ponownie utraciły Shandong. W tym samym czasie na północy Chin nastąpił rozpad cesarstwa Północnej Dynastii Wei na dwa państwa, w których panowały: Zachodnia dynastia Wei ( 535 - 554 ) i Wschodnia dynastia Wei (535-550). Pierwsza z nich została wkrótce zastąpiona przez Północną dynastię Zhou ( 557 - 581 ), natomiast druga ustąpiła miejsca Północnej Dynastii Qi (550-581). Blisko 400-letni okres rozbicia Chin po upadku dynastii Han spowodował wyraźny regres w życiu politycznym i ekonomicznym. W tym czasie nastąpiła znaczna buddyzacja kraju. Wzniesiono niezliczone świątynie i klasztory, po raz pierwszy pojawiła się warstwa kapłanów i mnichów oraz wielka własność ziemska świątynna i klasztorna pochodząca z nadań i darowizn. Rozbicie Chin wpłynęło też na rozwój kultury; północ była otwarta na wpływy docierające z buddyjskich krajów Indii i Azji Środkowej wzdłuż Jedwabnego Szlaku , przejmowała obce wzorce kulturowe (świątynie skalne), natomiast południe było w zasadzie odcięte od wpływów ind.; cesarze byli w większości żarliwymi buddystami, zwłaszcza z Północnej dynastii Wei i dynastii Liang. W 581 władzę w państwie Północnej Dynastii. Qi, po dokonaniu przewrotu pałacowego, objął Yang Jian i w ciągu kilku lat podbił całe północne Chiny; 589 jego armie zajęły Jianghang i wkrótce zakończyły podbój południowych Chin. W 589 roku Yang Jian proklamował się cesarzem znanym jako Wen Di. Panował do 604 roku i stał się założycielem dynastii Sui.

Dynastia Sui (589-619)

Obszar panowania dynastii Sui

Terytorium cesarstwa dynastii Sui nie objęło ziem koreańskich i znacznego obszaru ziem w regionie południowo-zachodnim (obecne prowincje Sichuan, Guizhou i Yunnan), które odpadły od Chin już za panowania dynastii Chen. Na ziemiach tych powstało niechińskie państwo Nanzhao ze stolicą w Dali.

Za panowania dynastii Sui buddyzm stał się religią państwową. Zbudowano wiele świątyń, wzniesiono dziesiątki tysięcy posągów. Szkoły i świątynie konfucjańskie zamykano. Podejmowano gigantyczne roboty publiczne, jak rozbudowa Wielkiego Muru oraz budowa Wielkiego Kanału, łączącego zatokę Hangzhou z rzeką Jangcy (604) oraz z dorzeczem rzek: Huai He i Huang He (605), doprowadzonego na północ aż do okolic obecnego Pekinu (608).

W polityce zagranicznej dominowały wyprawy wojenne nie uwieńczone jednak sukcesami. Trzykrotnie próbowano narzucić zwierzchność Korei (598, 612, 614), oraz podbić Wietnam (604-605). Ciągłe wojny, a także prowadzone na wielką skalę roboty publiczne znacznie osłabiły cesarstwo. Wywołało to falę powstań, które doprowadziły do upadku dynastii Sui.

Dynastia Tang (618-907)

Chiny i zakres ich wpływów za czasów panowania dynastii Tang, około roku 660

Założycielem tej dynastii był Li Yuan, rządca jednej z prowincji cesarstwa Sui, znany jako cesarz Gaozu (618-626). W okresie panowania dynastii Tang Chiny stały się jednym z najpotężniejszych państw nie tylko Azji, ale i świata, a stolica Tangów Chang'an, była jednym z największych ówczesnych miast. Tangowie nie tylko zjednoczyli ziemie chińskie, ale powiększyli terytorialnie cesarstwo i zapewnili mu rozkwit ekon. i kult.; stworzone wówczas wzorce zostały przejęte przez kraje ościenne (Korea, Japonia). Pokonując wschodnich Turków , włączyli do swego imperium ziemie wokół jeziora Bajkał , nad górnym Jenisejem i nad Angarą; podbili też królestwa w dolinie Tarymu, a po rozgromieniu zachodnich Turków nad rzeką Ibi włączyli do cesarstwa ziemie nad jeziorem Bałchasz; administrację chińską ustanowili w Transoksanii; kontrolowali też ziemie obecnego Afganistanu , podbili koreańskie królestwa Kogurjo i Silla . Zwierzchność Chin uznały państwa Czampa i Kambodża ; dzięki związkom dynastycznym uzyskali wpływy w Tybecie . Wszystkie zdobycze terytorialne Tangowie osiągnęli do 669. Jedynie w Yunnanie istniało nadal niepodległe królestwo Nanzhao. Szerokie kontakty ze światem pozachińskim oraz korzystna sytuacja polityczna i gospodarcza stworzyły dogodne warunki rozwoju nauki i kultury; rozwinęła się astronomia , matematyka , kartografia ; w VIII w. rozpowszechnił się druk ksylograficzny (ksylograf); słynne chińskie wynalazki: papier , porcelana i sztuka drukarska zaczęły przenikać do innych państw; do Chin dotarły: zoroastryzm , manicheizm , islam i chrześcijaństwo nestoriańskie . W czasie największego rozkwitu cesarstwa, w 683 władzę jako regentka przejęła cesarzowa Wu , która w 690 zdetronizowała dynastię Tang, i ogłaszając się cesarzem, założyła własną dynastię Zhou. W 695 jej zdetronizowany syn zmusił matkę do abdykacja|abdykacji i przywrócił Tangom władzę. W 712 - 756 panował cesarz Xuanzong , opiekun literatury i sztuki; ok. 741 cesarstwo utraciło jednak ziemie na północy, a także Transoksanię i Afganistan, które zajęli Arabowie; wskutek podbojów arabskich utracił swoje znaczenie Jedwabny Szlak; samodzielność zdobyła Korea; Chinom udało się natomiast po raz pierwszy rozciągnąć władze nad ziemiami późniejszej Mandżurii. Od początku VIII w. cesarstwo tangowskie stało się areną buntów feudałów i walk gubernatorów wojsk. dążących do przekształcenia swych nadziałów w posiadłości dziedziczne; na czele jednego z nich ( 755 - 763 ) stanął gen. An Lushan , którego wojska zajęły stolicę cesarstwa; Xuanzonga zmuszono w 756 do abdykacji ; bunt ten zaostrzył narastający kryzys gosp., walki spowodowały ogromne wyludnienie. Od początku IX w. ponownie zmniejszało się terytorium cesarstwa: na wschodzie nie wykraczało ono poza dzisiejszą prowincję Gansu, obejmując tylko tereny na południe od Wielkiego Muru oraz płw. Liaotung; zwierzchność utrzymały Chiny tylko w Wietnamie ; w kosmopolitycznych i tolerancyjnych dotąd rządach dynastii Tang zaczęły się przejawiać tendencje do nietolerancji i nacjonalizmu ; w 836 w stołecznym Chang'anie zaczęły się prześladowania obcokrajowców, wydano edykt zabraniający Chińczykom utrzymywania kontaktów z Irańczykami , Sogdyjczykami , Arabami i Hindusami; po 845 wydano też edykty antybuddyjskie; zmuszono ok. 260 tys. mnichów i mniszek do sekularyzacji , zniszczono ok. 4600 klasztorów buddyjskich i ponad 40 tys. świątyń oraz wiele dzieł sztuki. Zaczęły wybuchać powstania lud.; największe z nich (od 874) objęło zwarty teren między rzekami Huang He i Jangcy w ich środkowym biegu; na czele powstania stał Huang Chao; w 878 powstańcy opuścili swe bazy i rozpoczęli marsz przez Chiny; 879 dotarli do Kantonu, gdzie dokonali rzezi kupców arabskich i perskich. Powstanie stłumiono dopiero po 880. Ostatnie ćwierćwiecze dynastii Tang charakteryzowało ogólne rozprzężenie administracji oraz intrygi dworskie. W 907 Zhu Wen dokonał zamachu stanu i stał się założycielem kolejnej dynastii chińskiej.

Pięć Dynastii i Dziesięć Królestw (907-960)

Po rozpadzie cesarstwa Tangów pięć następnych dynastii panowało jedynie nad obszarem północnych i środkowych Chin, na tradycyjnie chińskich ziemiach w basenie Huang He i Wei He oraz w środkowym i dolnym biegu rzeki Han Shui, sięgając na południe do linii rzeki Huai He .

Pozostała część kraju dzieliła się na niezależne państewka, różniące się wielkością i okresem istnienia, znane w historiografii jako "dziesięć królestw".

Do pięciu kolejnych dynastii zalicza się: późniejszą Liang (907-923), późniejszą Tang (923-936), późniejszą Jin (938-946), późniejszą Han (947-950) i późniejszą Zhou (951-960).

W tej epoce na północy Chin pojawił się silny związek plemienny Kitanów (Qitan), którzy opanowali ziemie Mandżurii i Mongolii, i z którymi musieli walczyć kolejni władcy państw chińskich.

Mimo rozbicia jedności cesarstwa i zagrożenia podbojem Kitanów kultura chińska rozwijała się, podejmowano wielkie prace edytorskie, znacznie ułatwione przez wprowadzenie druku.

Nastąpiły ponowne prześladowania buddyzmu. W 960 Zhao Kuangyin (generał w służbie późniejszych Zhou) dokonał zamachu stanu i stał się założycielem kolejnej dynastii chińskiej Song.

Dynastia Song (960-1279)

Chiny w 1142

Panowanie tej dynastii dzieli się na okresy: Północnej Song (960-1126) i Południowej Song ( 1127 - 1279 ). Dynastia Północna przystąpiła do odbudowy scentralizowanego państwa, koncentrując swoją uwagę głównie na opanowaniu terenów południowych Chin, ponieważ mimo podejmowanych prób nie była w stanie pokonać militarnie Kitanów na północy.

Założenie dynastii tylko umownie oznacza ponowne zjednoczenie Chin, ponieważ do końca panowania nie udało się jej skupić wszystkich ziem chińskich. Cesarz Taizong (976-977), brat i następca Zhao Kuangyina, pokonał niewielkie państwo Północnych Han ( 951 - 979 ) położone w prowincji Shanxi oraz leżące na południu cesarstwo Wu-Yue (893-978). Na północnym wschodzie cesarstwo dynastii Song obejmowało tylko ziemie do linii Wielkiego Muru, bez obszaru wewnątrz wielkiego łuku Huang He.

Na południu cesarstwa Song znajdowało się królestwo Nanzhao oraz od 939 niezależne od Chin, ziemie wietnamskie. Tak więc panowanie Songów obejmowało tylko ziemie rdzennie chińskie. Całą niechińską północ zajmowało najpierw państwo założone przez Kitanów, którzy swoją dynastię nazwali Liao (907-1115), później państwo Dżurdżenów, którzy podbili Kitanów i założył własną dynastię Jin ( 1115 - 1234 ).

Od początku swojego panowania dynastia Song toczyła walki z ludami z północy. Od 1004 płaciła Kitanom wielki roczny haracz, Dżurdżeni 1126 zajęli stolicę Songów Kaifeng, a cesarza Huizonga wzięli do niewoli. Jeden z jego ocalałych synów, Gaozong (1127-1162), przeniósł stolicę Songów do Lin'an (ob. Hangzhou), dając początek Południowej Dynastii Song.

Mimo najazdów cesarstwo Songów rozwijało się gospodarczo: na południu rozrastały się miasta, powstawały manufaktury i gildie kupieckie, rozwijał się handel (również morski z Japonią, Koreą i krajami południwoej Azji). Wzrostowi gospodarczemu towarzyszył znaczny przyrost ludności.

Panowanie Songów jest uznawane za punkt szczytowy w rozwoju klasycznej kultury chińskiej. Dokonano wówczas tak ważnych wynalazków jak: ruchoma czcionka, proch strzelniczy i kompas .

W XII w. nastąpił wzrost potęgi plemion mongolskich. Mongołowie podbili państwa Tangutów ( 1127 ) i Dżurdżenów ( 1234 ), opanowując w ten sposób całą północ obecnych Chin. W 1251 rozpoczęli podbój południowych Chinach. Sytuacja gospodarcza w cesarstwie Songów zaczęła się pogarszać.

Zrodził się wówczas ruch tzw. nowatorów, którzy wyjście z kryzysu widzieli w przeprowadzeniu reform. Ich głównym przywódcą był Wang Anshi ( 1021 - 1086 ). Wprowadzone przez niego w 1068 tzw. Nowe Prawa zmierzały do przebudowy systemu finansowego, gospodarki i wojska. Przeciw reformom opowiedzieli się konserwatyści, na których czele stał wielki poeta Su Dongpo . Według nich, naprawa państwa winna zacząć się od uzdrowienia moralności społeczeństwa, a nie od przynoszących doraźnie efekty reform. Zwyciężyli konserwatyści i dopiero pod koniec panowania Songów do władzy doszli nowatorzy, ale wówczas na reformy było już za późno. Ostateczny cios cesarstwu dynastii Song zadali w 1279 Mongołowie .

Dynastia Yuan (1279-1368)

Chiny pod panowaniem dynastii Yuan w 1294

Mongołowie rozpoczęli podbój północnych Chin na początku XIII w. W 1215 na miejscu dzisiejszego Pekinu ustanowili swoją nową stolicę Chanbałyk .

Najeźdźcy przejmowali wzorce kultury chińskiej i korzystali z usług konfucjańskich doradców. W 1237 odbył się w Chanbałyku pierwszy egzamin państwowy, według tradycyjnego systemu chińskiego.

Dzieło budowy imperium Mongołów kontynuował wnuk Czyngis-chana , Kubilaj-chan . Chcąc otoczyć ziemie cesarstwa Songów, w 1251 Kubilaj podbił Tybet , a następnie królestwo Nanzhao. Stolicę Songów zdobył jednak dopiero w 1276 , a ostatnie ich armie pokonał w 1279 .

Po raz pierwszy w swoich dziejach całe Chiny znalazły się pod obcym jarzmem i po raz pierwszy Tybet został częścią tego samego imperium co Chiny. W 1271 w Chanbałyku Kubilaj ogłosił się cesarzem, stając się założycielem dynastii Yuan. W 1282 do swego imperium przyłączył ziemie północnego i środkowego Wietnamu oraz Koreę . Mongołowie rządzili przy pomocy chińskiego aparatu urzędniczego. Pod ich rządami nastąpił znaczny spadek liczby ludności (według oficjalnego spisu z 1290 do 58 mln).

Podczas rządów dynastii Yuan w Chinach panowała tolerancja religijna. Chanbałyk od 1280 był siedzibą biskupstwa nestoriańskiego, a od 1308 katolickiego. Największy jednak wpływ miał, faworyzowany przez Mongołów, lamaizm tybetański. Przybyło też wielu muzułmanów . W niemal wszystkich chińskich opracowaniach historycznych, dotyczących panowania dynastia Yuan, podkreśla się pogardę Chińczyków dla barbarzyńskich obyczajów i prymitywizmu kulturowego Mongołów, upatrując w tym jeden z istotnych czynników stosunkowo szybkiego upadku ich panowania. Decydującą jednak rolę w upadku dynastii Yuan odegrały powstania ludowe o antymongolskim, patriotycznym charakterze, które zaczęły nasilać się w połowie XIV w. Na czele jednego z nich, powstania Czerwonych Turbanów w latach 1351 - 1368 ), stanął były mnich buddyjski Zhu Yuanzhang , założyciel następnej dynastii.

Dynastia Ming (1368-1644)

Państwo Chińskie pod panowaniem dynastii Ming w 1415 roku

Po wypędzeniu przez powstańców Mongołów z Pekinu władzę w Chinach objęła dynastia Ming. Jej założyciel, nazwany cesarzem Hongwu ['wielki żołnierz'], panował do 1399 (odtąd w historiografii chińskiej stało się praktyką określanie cesarzy według nazwy ich panowania, a nie imienia własnego czy pośmiertnego).

Hongwu, w ciągu wieloletnich rządów, wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się i charakter imperium mingowskiego. Panowanie rozpoczął od nadania apanaży swoim towarzyszom broni, jak to niegdyś uczynił założyciel dynastii Han. Było to świadome nawiązanie do tradycji minionych epok, na której postanowił się wzorować.

W pierwszym okresie panowania dynastii Ming (do poł. XV w.) nastąpiła konsolidacja cesarstwa, czemu towarzyszyła ekspansja terytorialna. Mingowie rozciągnęli swą władzę na cały Półwysep Koreański i wybrzeże Morza Japońskiego aż do ujścia Amuru , na dawne królestwo Nanzhao oraz Annam . Był to więc powrót do terytorialnego zasięgu cesarstwa z czasów dynastii Han i Tang. Administrację państw wzorowano na tangowskiej. Nastąpiła stabilizacja gospodarcza, odbudowano i zbudowano nowe systemy irygacyjne, co sprzyjało rozwojowi rolnictwa. W miastach powstały liczne manufaktury produkujące porcelanę, tkaniny bawełniane i jedwab. Nastąpiła rozbudowa portów i floty, rozwinęła się żegluga i handel morski z krajami Azji Południowo-Wschodniej. Dzięki morskim wyprawom 1405 - 1433 pod wodzą Zheng He Chińczycy dotarli do południowych Indii , cieśniny Ormuz , Adenu i Morza Czerwonego oraz spenetrowali wschodnie wybrzeże Afryki w okolicy Mogadiszu .

W drugiej połowie XIV w. i na początku XV stulecia cesarstwo Mingów nieco podupadło. Spowodowały to ponowne najazdy ludów stepowych z północy. W celu obrony przed nimi odbudowano Wielki Mur . Nastąpiło załamanie się chińskiej potęgi morskiej, do czego przyczynili się głównie piraci japońscy, stanowiący zagrożenie dla nadmorskich prowincji Fujian i Zhejiang oraz doliny Jangcy.

Po 1520 cesarstwo Mingów przeżyło tzw. drugi renesans, zwłaszcza w dziedzinie kultury. Do Chin przybyli drogą morską pierwsi Europejczycy. Portugalczycy w 1557 założyli swą enklawę kolonialną w Makau , Holendrzy w 1624 osiedlili się na Tajwanie , a w 1637 w Kantonie pojawili się Anglicy. Zintensyfikowali swą działalność misjonarze, zwłaszcza jezuici . Najbardziej znanym z nich był Matteo Ricci , który przebywał w Chinach od 1583 .

Ostatnie półwiecze panowania Mingów upłynęło pod znakiem nasilającego się kryzysu gospodarczego i politycznego. Dwór był pochłonięty intrygami, zwłaszcza konfliktem między konfucjanistami a eunuchami. Ci ostatni opanowali aparat urzędniczy (już w 1420 utworzono w pałacu cesarskim specjalną szkołę dającą eunuchom kwalifikacje do zajmowania się sprawami państwa), a ich samowola doprowadziła do wybuchu powstań chłopskich.

W tym czasie nastąpiły istotne zmiany w Mandżurii. W 1608 Nurhaczi zjednoczył plemiona mandżurskie, w 1617 Mandżurowie zajęli ziemie do linii Wielkiego Muru, a w 1620 podbili Koreę. W cesarstwie w 1628 wybuchło kolejne powstanie chłopskie pod wodzą Li Zichenga . Ogarnęło ono ziemie od prowincji Gansu na zachodzie aż po wybrzeże morskie, a na południu sięgnęło do prowincji Hubei . W 1644 powstańcy wkroczyli do Pekinu, ostatni cesarz Mingów popełnił samobójstwo. Jeden z dowódców wojsk cesarskich, gen. Wu Sangui, na wiadomość o śmierci władcy wezwał na pomoc Mandżurów, którzy zajęli Pekin, zmuszając powstańców i ich przywódcę do ucieczki. Na tronie chińskim osadzili potomka Nurchaczego, a swoją dynastię nazwali Qing.

Dynastia mandżurska Qing (1644-1911)

Państwo Chińskie pod panowaniem dynastii Qing

W 1645 wojska mandżurskie zdobyły Nankin. Do 1646 walczył w Sichuanie samozwańczy obrońca Mingów Zhang Xianzhong do 1660 w okolicach Kantonu oraz w prowincji Yunnan utrzymali się przedstawiciele obalonej dynastii, którzy później schronili się w Birmie. Najdłużej przeciw Mandżurom bronił się Tajwan pozostający 1661 - 1683 we władzy Zheng Chenggonga, potem jego syna, którzy stworzyli silny punkt oporu przeciw Mandżurom w prowincji Fujian i Zhejiang ze stałą bazą w porcie Xiamen. Za panowania dynastii Qing nastąpił największy rozwój terytorialny cesarstwa chińskiego w całych jego dziejach. Jeszcze przed podbojem cesarstwa Mandżurowie opanowali północne terytoria po obu brzegach Amuru aż do wybrzeży Morza Ochockiego . W 1624 w ich rękach znalazły się wschodnie ziemie tzw. Mongolii Wewnętrznej. W 1632 zdobyli późniejszą prowincję Chahar oraz ziemie wewnątrz łuku Huang He. Po zdobyciu Chin kontynuowali ekspansję w kierunku północnym i w 1686 zajęli zachodnią część Mongolii Wewnętrznej, a w 1697 całą Mongolię.

Kolejny etap podbojów przypadł na XVIII w. W latach 1720 - 1724 wojska mandżurskie opanowały Tybet łącznie z prowincją Qinghai, a 1757 - 1769 zajęły dolinę Tarymu i ziemie aż po jeziora Bałchasz i średni bieg rzeki Amu-darii i Syr-darii . Zwierzchność cesarstwa Qingów uznały Nepal , Bhutan , Sikkim , Birma , Laos , Wietnam i Korea . Największy zasięg terytorialny osiągnęło cesarstwo Qingów za panowania Kangxi w latach 1662 - 1722 , Yongzhenga w latach ( 1723 - 1735 ) i Qianlonga w latach ( 1736 - 1796 ).

Władzę w podbitych Chinach oparli Mandżurowie na bezwzględnej dominacji elementu mandżurskiego. Chińczycy zostali zmuszeni do noszenia warkoczy jako oznaki poddaństwa wobec Mandżurów. Zdobywcy zachowali swą wojskowo-plemienną strukturę społeczną (podział ludności na Osiem Chorągwi ), przejęli jednak bez zmian chiński system administracyjny (językiem urzędowym oprócz chińskiego stał się także mandżurski). Nowa dynastia doceniła korzyści płynące ze społecznej teorii konfucjanizmu (imperium Qingów bywa określane mianem "cesarstwa konfucjańskiego"). Feudalizm biurokratyczny przeżył wówczas szczyt rozwoju, a nieodłącznym elementem życia społecznego stało się przekupstwo .

W dziedzinie kultury okres dynastii mandżurskiej charakteryzują znaczne osiągnięcia w takich dziedzinach, jak filologia i edytorstwo przy jednoczesnym regresie w innych dziedzinach, np. w malarstwie. Od 1687 istniał indeks ksiąg zakazanych . Cenzura zaostrzyła się szczególnie w latach 1774 - 1789 . Jedną z cech charakterystycznych okresu dynastii Qing był szybki wzrost ludności Chin (od ok. 300 mln w 1787 do ok. 430 mln przed 1850). Czynnik demograficzny zaczął odtąd odgrywać istotną rolę w dalszym rozwoju Chin. Szybki przyrost ludności stał się przyczyną chińskiej emigracji, głównie z prowincji Fujian i Guangdong do państw Azji Południowo-Wschodniej.

W XVII w. do Chin zaczęły przybywać liczne misje handlowe i polityczne z Rosji, Holandii, Wielkiej Brytanii, Portugalii i Francji. Nasiliła się działalność misjonarzy, głównie jezuitów . Chcąc bronić się przed obcymi wpływami i importem towarów zagranicznych rząd mandżurski zamknął 1757 dla cudzoziemskich statków wszystkie porty z wyjątkiem Kantonu . Wielkie zapotrzebowanie na herbatę , jedwab i porcelanę zmusiło kraje europejskie, a przede wszystkim Wielką Brytanię, do poszukiwania sposobów zbilansowania ujemnego salda w handlu z Chinami. Do cesarstwa zaczęto przywozić opium . W krótkim czasie narkomania w społeczeństwie chińskim przybrała tak duże rozmiary, że urzędnicy zaczęli przypisywać jej nadmierny odpływ srebra za granicę. W 1839 zniszczono w Kantonie zapasy opium należące do kupców brytyjskich.

W latach 1839- 1841 powstał zbrojny konflikt między Chinami a Wielką Brytanią, zwany pierwszą wojną opiumową . Na skutek wojny zwycięska Wielka Brytania na mocy traktatu nankińskiego , zawartego 29 sierpnia 1842 , zmusiła Chiny do otwarcia niektórych portów w Kantonie, Fuzhou , Xiamen , Ningbo i Szanghaju dla statków europejskich, odstąpienia Brytyjczykom Hongkongu ^[4] oraz opłacenia wysokiej kontrybucji. Podobne traktaty Chiny podpisały w 1844 ze Stanami Zjednoczonymi i Francją^[5]. Ich skutkiem było powstanie m.in. eksterytorialnych dzielnic europejskich (tzw. koncesji) w większych portach i miastach. Sytuacja po pierwszej wojnie opiumowej sprzyjała aktywizacji tajnych stowarzyszeń o charakterze antymandżurskim i antyfeudalnym takich jak Stowarzyszenie Białego Lotosu , Związek Triady, Związek Starszych Braci. W 1850 roku doszło do wybuchu jednego z największych w dziejach Chin chłopskiego powstania tajpingów ^[6]. Na czele powstania stał Hong Xiuquan , który pod wyraźnym wpływem chrześcijaństwa , głosił idee równości i braterstwa. Na ogromnych obszarach środkowych i północnych Chin zajętych przez powstańców proklamował Niebiańskie Królestwo Najwyższego Spokoju^[7].

W latach 1856 - 1860 nastąpił dalszy etap agresji mocarstw europejskich przeciwko Chinom, tzw. II wojna opiumowa i III wojna opiumowa. W 1857 wojska brytyjsko-francuskie zajęły Kanton, a w 1860 wkroczyły do Pekinu^[8]. Rezultatem tego były dalsze ustępstwa Chin usankcjonowane traktatami tiencińskimi z Wielką Brytanią , Francją i USA (1858)^[4], traktatem ajguńskim z Rosją (1858) oraz traktatami pekińskimi (1860). W 1861, po śmierci cesarza Tongzhi w wyniku przewrotu pałacowego przejęła rządy cesarzowa-wdowa Cixi^[8], która po uzyskaniu zbrojnego poparcia Wielkiej Brytanii i Francji stłumiła powstanie tajpingów. Nadal jednak wybuchały lokalne powstania antymandżurskie, inspirowane najczęściej przez tajne organizacje narodowe, związane z Białym Lotosem.

Licząc na poparcie w walce z ludowymi ruchami wewnątrz kraju, rząd mandżurski kontynuował w latach 60. XIX w. politykę uległości i jednostronnych ustępstw wobec państw europejskich. Nierównoprawne traktaty podpisano z Prusami w 1861 a z Danią i Holandią w 1863 , Hiszpanią 1864, Belgią 1865, Włochami 1866 i Austro-Węgrami w 1869 . System nierównoprawnych traktatów, narzuconych siłą cesarstwu Qingów, stworzył warunki do pogłębienia penetracji obcych mocarstw w Chinach oraz ich podziału na strefy wpływów. Wielka Brytania narzuciła Chinom tzw. konwencję Zhifu (1876), w wyniku której uzyskała dostęp do prowincji Yunnan oraz otwarcie dla obcych statków 4 portów morskich i 6 rzecznych. W latach 1872-1879 Japonia opanowała wyspy Riukiu , a 1874 podjęła próbę opanowania Tajwanu. Wojna chińsko-francuska , 1884-5 zakończyła się traktatem w Tianjinie i uznaniem przez Chiny protektoratu Francji nad Annamem . W 1885 Wielka Brytania dokonała aneksji Birmy, a 1890 terytorium Sikkimu. Dotkliwą klęskę poniosło cesarstwo Qingów w wojnie z Japonią ( 1894 - 1895 ). Na mocy traktatu zawartego w Shimonoseki 17 kwietnia 1895 Chiny zrzekły się zwierzchnictwa nad Koreą, odstąpiły Japonii Tajwan , Peskadory oraz półwysep Liaotung z Dalianem i Port Artur oraz wypłaciły wysoką kontrybucję . Sprzeciw Rosji, Niemiec i Francji nie dopuścił wprawdzie do aneksji półwyspu Liaotung przez Japonię, ale kontrybucja została zwiększona z 200 do 230 mln taeli .

Wojna japońsko-chińska zapoczątkowała faktyczny podział Chin na sfery wpływów obcych mocarstw i prawie nieograniczoną penetrację obcego kapitału w cesarstwie Qingów. W 1897 Niemcy zagarnęły port Jiaozhou na półwyspie Szantung. Rosja, współzawodnicząc z Japonią, rozszerzyła swe wpływy w Mandżurii i rozpoczęła budowę kolei mandżurskiej. Na mocy traktatu z 27 marca 1898 dokonano nowego podziału wpływów: port Dalian oraz twierdza Port Artur zostały oddane w dzierżawę Rosji na 25 lat, Wielka Brytania "wydzierżawiła" port Weihai w prowincji Shandong i Półwyspu Koulun (Jiulong). Stany Zjednoczone formalnie odcinały się od działań pozostałych mocarstw w Chinach. Jednak 1899 wystąpiły z polityką "otwartych drzwi" , oznaczającą przyznanie im takich samych przywilejów, jakie uzyskały inne mocarstwa, a także prawa do swobodnego działania poza strefami wpływów tych mocarstw. Cesarstwo Qingów zostało przekształcone w państwo półkolonialne.

Pod koniec XIX w. zaczęły powstawać pierwsze chińskie przedsiębiorstwa kapitalistyczne. Ich rozwój nie był chroniony przez rząd qingowski przed zagraniczną konkurencją. W kołach młodej burżuazji, właścicieli ziemskich i inteligencji pojawiły się tendencje reformatorskie, przede wszystkim dotyczące systemu oświaty, organizacji armii, rozwoju przemysłu i rolnictwa. Przywódcą środowisk zwolenników reform był Kang Youwei , który zdobył zaufanie cesarza Guangxu ( 1875 - 1908 ) i pod jego auspicjami rozpoczął realizację reform. Po stu dniach reform (1898) cesarzowa Cixi położyła kres przemianom, cesarz został internowany, część reformistów ujęta i stracona.

Napięcia społeczne w cesarstwie Qingów narastały, nadal działały różne tajne stowarzyszenia. W 1898 wybuchło powstanie bokserów ^[9] zorganizowane przez stowarzyszenie Yihequan Pięść w imię sprawiedliwości i pokoju. Dwa lata później w 1900 powstańcy wkroczyli do Pekinu i zablokowali dzielnicę misji dyplomatycznych. Interwencja ( 1900 - 1901 ) Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii, Rosji, Austro-Węgier i Włoch zakończyła się podpisaniem tzw. protokołu końcowego, w myśl którego Chiny miały w ciągu 39 lat spłacić kontrybucję 450 mln taeli. Ochronę ambasad w Pekinie miały sprawować obce wojska. Powstanie bokserów upadło.

W 1905 walkę o wyzwolenie Chin podjęła Liga Związkowa założona w 1905 przez Sun Yat-sena ^[10]. Sformułował on w 1907 program Ligi w postaci 3 zasad: nacjonalizmu (obalenie dynastii Qing), ludowładztwa (ustanowienie republiki) i dobrobytu ludu (zrównanie w prawach do ziemi). W 1908 zmarł cesarz Guangxu, a wkrótce potem cesarzowa Cixi; na tronie osadzono 2-letniego Puyi . W 1911 z inspiracji Ligi Związkowej wybuchło powstanie w Wuchangu, które zapoczątkowało rewolucję chińską. 29 grudnia 1911 w Nankinie zgromadzenie przedstawicieli zrewolucjonizowanych prowincji proklamowało Republikę Chińską i wybrało Sun Yat-sena na tymczasowego prezydenta. 12 lutego 1912 opublikowano edykt o detronizacji dynastii Qing.

Republika Chińska (1911-1949)

Brak przygotowania działaczy demokratycznych do przejęcia władzy po upadku dynastii Qing zmusił ich do kompromisu. Sun Yat-sen zrzekł się prezydentury w lutym 1912 na rzecz generała Yuan Shikai 'a^[11].

W marcu 1912 uchwalono w Nankinie tymczasową konstytucję republiki. W sierpniu tego samego roku Sun Yat-sen założył partię polityczną Kuomintang ^[12], w której skład weszła Liga Związkowa i inne liberalne ugrupowania. W listopadzie 1912 Yuan Shikai zdelegalizował Kuomintang, rozwiązał parlament i wprowadził dyktaturę.

Po wybuchu I wojny światowej Japończycy wykorzystali dążenia Yuan Shikai'a do władzy cesarskiej i w styczniu 1915 wysunęli 21 żądań warunkujących udzielenie mu pomocy. Domagali się przede wszystkim: udostępnienia Japonii prowincji Shandong, udzielenia zezwolenia na prowadzenie handlu, eksploatacji kopalń oraz budowy dróg i kolei w Chinach (zwłaszcza w Mandżurii i Mongolii Wewnętrznej), udziału Japonii w kierowaniu polityką, finansami i wojskiem. Yuan Shikai przyjął większość tych żądań i w grudniu 1915 ogłosił się cesarzem, lecz wkrótce potem zmarł (1916). Władzę po nim objął rząd Duana Qirui w Pekinie.

W tym samym czasie południowe Chiny pozostawały pod silnymi wpływami Kuomintangu, natomiast na północy faktyczną władzą podzieliło się kilku generałów, z których największymi siłami dysponowali Zhang Zuolin i Sun Chuanfang .

W czasie I wojny światowej nastąpiło osłabienie nacisku politycznego i gospodarczego ze strony Wielkiej Brytanii , Francji , Niemiec i Rosji , zajętych wojną w Europie. Wzmocniły się natomiast wpływy Japonii i USA . Odrzucenie na paryskiej konferencji pokojowej w 1919 żądań chińskich w sprawie unieważnienia przywilejów i praw obcych mocarstw na ich terytorium, a także zwrotu poniemieckiego terytorium koncesyjnego w Shandongu wywołało masowe demonstracje, znane jako Ruch 4 maja (w jego organizacji znaczną rolę odegrali intelektualiści skupieni wokół wyższych uczelni, zwł. Pekinu). Zaczęły się organizować kółka marksistowskie, z których w 1921 powstała Komunistyczna Partia Chin .

W 1924 komuniści nawiązali współpracę z Kuomintangiem , przekształconym w partię narodowo-rewolucyjną. Współpraca pomiędzy Kuomintangiem a KPCh doprowadziła m.in. do utworzenia Armii Narodowo-Rewolucyjnej, podległej rządowi w Kantonie . Odegrała ona znaczną rolę w I rewolucyjnej wojnie domowej (1924-1927). W celu doprowadzenia do zwołania ogólnokrajowego Zgromadzenia Narodowego, Sun Yat-sen w imieniu rządu w Kantonie udał się na rokowania z rządem pekińskim, lecz śmierć (12 marca 1925 ) przerwała jego misję.

Chiny ogarnęła fala strajków, przeciw którym rząd w Pekinie zastosował ostre represje, co z kolei wywołało wspólne wystąpienia robotników, studentów, a także kupców. Demonstracje te znane jako "ruch 30 maja ", sprzyjały podjęciu akcji wojennej przeciwko generałom sprawującym władzę na północy Chin.

Armia Narodowo-Rewolucyjna rozpoczęła 9 lipca 1926 działania znane jako " ekspedycja północna ". W marcu 1927 zajęła dolinę rzeki Jangcy od Hankou do Szanghaju . Dowodzący armią generał Chiang Kai-shek , następca Sun Yat-sena, 12 kwietnia 1927 zerwał współpracę z komunistami i utworzył nowy rząd w Nankinie. 1 sierpnia 1927 w Nanchangu wybuchło powstanie kierowane przez KPCh pod wodzą m.in. Zhu De i Zhou Enlai 'a. Tego samego roku w prowincji Hunan i częściowo w prowincjach: Jiangxi i Guangdong, wybuchło pod przywództwem Mao Zedonga "powstanie jesiennych zbiorów".

Oba powstania są uważane za początek II rewolucyjnej wojny domowej (1927-1937). Powstanie w Nanchangu uznaje się za początek formowania Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. W następstwie powstań w prowincjach środkowych i południowych Chin powstały liczne tereny pod wyłączną władzą KPCh. Stały się one bazami rewolucyjnymi. Największą z nich stała się w 1931 Chińska Republika Rad z Centralnym Robotniczo-Chłopskim Rządem Demokratycznym w prowincji Jiangxi . Wojska kuomintangowskie na rozkaz Chiang Kai-sheka próbowały zlikwidować bazy komunistów w czasie tzw. kampanii okrążających w latach 1930 - 1934 . Cztery pierwsze zostały odparte, w czasie piątej przewaga wojsk Kuomintangu była tak znaczna, że komuniści zdecydowali się opuścić swe bazy. W czasie Wielkiego Marszu przedarli się do prowincji Shaanxi , gdzie utworzyli nową bazę w okolicy miasta Ya'an.

18 września 1931 japońska Armia Kwantuńska , pod dowództwem Shigeru Honjō, wysadziła w powietrze odcinek należącej do Japonii Kolei Południowomandżurskiej i oskarżyła o ten sabotaż Chiny. W ten sposób rozpoczęły się działania zbrojne w Mandżurii . 9 marca 1932 Japończycy proklamowali utworzenie marionetkowego Państwa Mandżurskiego ( Mandżukuo ) z Puyi jako cesarzem mandżurskim.

Po opanowaniu Mandżurii, Japończycy uderzyli na Chiny "właściwe" - 7 VII 1937 r., po incydencie na Moście Marco Polo opodal Pekinu , rozpoczęła się wojna chińsko-japońska (1937-1945) .

Posiadanie wspólnego wroga doprowadziło do porozumienia komunistów z Kuomintangiem i utworzenia wspólnego frontu antyjapońskiego. W latach 1937 - 1938 Japończycy opanowali znaczne obszary Chin z Pekinem, Tianjinem, Szanghajem, Nankinem, Kantonem, Wuhanem. Wojska chińskie kontrolowały obszar środkowych i zachodnich Chin (stolicę przeniesiono do Chongqingu nad rzeką Jangcy).

Rozpoczęcie przez Japończyków 7 grudnia 1941 wojny przeciw Stanom Zjednoczonym na Pacyfiku odciągnęło część sił japońskich z terenu Chin. Mimo to Japonia w 1944 zajęła prowincje: Henan , Hunan i Guangxi . O klęsce Japonii przesądziło zrzucenie przez Amerykanów bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki ( 6 i 9 sierpnia 1945) oraz włączenie się 8 sierpnia 1945 do działań wojennych ZSRR (Armia Czerwona zajęła znaczne obszary północnych Chin).

Po kapitulacji Japonii 2 września 1945 doszło wskutek mediacji amerykańskiego generała George'a Marshalla do porozumienia KPCh z Kuomintangiem w sprawie utworzenia rządu koalicyjnego w październiku 1945. Chiang Kai-shek podjął jednak działania zbrojne przeciwko siłom komunistycznym, co zapoczątkowało III rewolucyjną wojnę domową (1946-1949).

Początkowo wojska Kuomintangu odnosiły sukcesy, ale w lipcu 1947 komuniści przeszli do zwycięskiej kontrofensywy. W zajętym Pekinie Mao Zedong proklamował 1 października 1949 utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej . Do końca 1949 Chiny zostały opanowane przez siły komunistyczne. Chiang Kai-shek i rząd kuomintangowski znaleźli schronienie na wyspie Formoza , gdzie utworzyli Republikę Chińską.

Chińska Republika Ludowa

Po zwycięstwie nad Kuomintangiem KPCh przystąpiła do tworzenia tymczasowych władz państwa. Najwyższym organem władzy państwowej o kompetencjach ustawodawczych została Centralna Ludowa Rada Rządowa z przewodniczącym Mao Zedongiem . Powołana przez nią Rada Administracji z przewodniczącym Zhou Enlai 'em pełniła funkcje rządu. Władzę w terenie sprawował Wojskowy Komitet Kontroli przekształcony w Wojskową Radę Administracyjną.

W latach 1950 - 1952 przeprowadzono w Chinach reformę rolną, dzieląc między 300 mln chłopów 47 mln ha ziemi (na terenach kontrolowanych przez Chińską Armię Ludowo-Wyzwoleńczą reformę rolną przeprowadzano od 1946). W trakcie reformy prześladowano tzw. obszarników i kułaków (wielu z nich zamordowano). W pozostałych działach gospodarki (banki, przemysł, transport, handel) znacjonalizowano własność japońskiej, niemieckiej, biurokracji kuomintangowskiej i (w czasie wojny koreańskiej) towarzystw zagranicznych. Nie znacjonalizowano własności burżuazji chińskiej.

W 1950 Chiny zawarły z ZSRR 30-letni układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. W latach 1950-1953 Chiny włączyły się do wojny koreańskiej, udzielając pomocy Korei Północnej . W 1950 wojska chińskie wkroczyły do Tybetu ^[13].

Na przełomie 1953 i 1954 KC KPCh opracował założenia polityki tzw. okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu. W ciągu 15-18 lat zamierzano przeprowadzić wstępną industrializację kraju oraz kolektywizację rolnictwa, nacjonalizację przemysłu i handlu.

Także na przełomie 1953 i 1954 odbyły się powszechne wybory do Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych (OZPL). W 1954 OZPL uchwaliło konstytucję i wybrało najwyższe organy władzy państwowej. Przewodniczącym ChRL został Mao Zedong, premierem ponownie Zhou Enlai . Władzę w terenie powierzono lokalnym zgromadzeniom przedstawicieli ludowych.

W 1955 Mao Zedong zdecydował się na radykalne skrócenie "okresu przejściowego". W latach 1955 - 1956 skolektywizowano rolnictwo oraz znacjonalizowano pozostałe działy gospodarki. W 1958 Mao Zedong zainicjował politykę przyspieszonych przemian znaną jako " wielki skok naprzód ". Realizacja tej polityki, zwłaszcza próba uzyskania znacznego przyrostu produkcji stali przez wytapianie jej w małych, prymitywnych piecach oraz tworzenie komun ludowych , spowodowała gwałtowne pogorszenie się sytuacji gospodarczej Chin i klęskę głodu.

W 1959 wojsko stłumiło powstanie w Tybecie, zmuszając do ucieczki za granicę duchowego przywódcę Tybetańczyków Dalajlamę XIV . Niezwykle trudne położenie kraju zmusiło kierownictwo KPCh do rewizji dotychczasowej polityki gospodarczej. W 1961 plenum KC przyjęło politykę tzw. regulacji, uwzględniającą mechanizmy ekonomiczne. Miała ona doprowadzić do przezwyciężenia kryzysu. Polityka "regulacji" doprowadziła do podziału w kierownictwie KPCh. Jej zwolennicy skupili się wokół Liu Shaoqi , od 1959 przewodniczącego ChRL, oraz Deng Xiaopinga, sekretarza generalnego KC i wicepremiera, przeciwnicy - wokół Mao Zedonga.

Na przełomie 1959 i 1960 nastąpiła zmiana chińskiej polityki zagranicznej. Współpraca pomiędzy Chinami a ZSRR i państwami bloku sowieckiego z powodu rywalizacji KPCh i KPZR o prymat w światowy, ruchu komunistycznym została zawieszona. Zaostrzył się spór z Indiami o północny Kaszmir i tzw. NEFA (Północno–Wschodni Obszar Graniczny; z ang. North–Eastern Frontier Area, współcześnie część indyjskiej stanu Arunachal Pradesh , graniczącego z Bhutanem i Birmą). W wyniku wojny chińsko-indyjskiej w 1962 Chiny zajęły sporne terytorium Aksai Chin ^[14].

W 1966 zwolennicy Mao Zedonga proklamowali " rewolucję kulturalną "^[15]; politykę "regulacji" potępiono jako "odbudowę kapitalizmu", a jej realizatorów Liu Shaoqi i Deng Xiaopinga odsunięto od władzy. Rządy w Chinach przejęło niewielkie grono osób skupionych wokół Mao Zedonga i mianowanego jego następcą marszałka Lin Biao . Władzę w terenie przejęło wojsko. "Rewolucja kulturalna" zdezorganizowała życie kraju i spowodowała ogromne ofiary w ludziach. W 1969 doszło do chińsko-sowieckich starć nad rzeką Ussuri.

Po śmierci Lin Biao w 1971 premier Zhou Enlai podjął próbę częściowej rezygnacji z celów "rewolucji kulturalnej", wspartą przez Deng Xiaopinga, od 1973 ponownie wicepremiera. Ich usiłowania spotkały się z energicznym przeciwdziałaniem "radykalnej" frakcji w kierownictwie partii. Po śmierci Zhou Enlai'a w styczniu 1976 premierem został Hua Guofeng . W kwietniu 1976 na placu Tian'anmen doszło do pierwszych w ChRL masowych wystąpień ludności z żądaniem porzucenia polityki "budowania komunizmu" i "walki klasowej" wysuwanych przez Mao Zedonga. Deng Xiaopinga kolejny raz odsunięto od władzy.

Po śmierci Mao

Śmierć Mao Zedonga we wrześniu 1976 (przewodniczącym KC został po nim Hua Guofeng) zaostrzyła walkę w kierownictwie KPCh. Poprzez swoisty zamach stanu usunięto przywódców frakcji "radykalnej", skupionej wokół Jiang Qing, wdowy po Mao Zedongu, tzw. bandę czworga . Ponadto, na zjeździe KPCh w 1981 dokonano krytycznej oceny dorobku Mao Zedonga i potępiono "wielki skok" oraz "rewolucję kulturalną" . Jednakże kierownictwo KPCh nie mogło sobie pozwolić na całkowitą degloryfikację i potępienie Mao, jak to miało miejsce na przykład w ZSRR po śmierci Stalina . W Chinach nie funkcjonował nikt taki jak Włodzimierz Lenin - to znaczy ktoś, do czyjego dorobku można by się odwołać, z pominięciem Mao. Dlatego też, Przewodniczący pozostał w Chinach ważnym symbolem ideowym, zaś dla Chińczyków liczą się przede wszystkim jego zasługi: zjednoczenie kraju po paśmie wojen domowych i niedopuszczenie do uzależnienia Chin od Związku Radzieckiego.

Era Deng Xiaopinga

W 1977 na stanowisko wicepremiera i wiceprzewodniczącego KC powrócił Deng Xiaoping; na plenum KC 1978 przewagę zdobyli zwolennicy odejścia od "rewolucji kulturalnej". W latach 1980 - 1981 od władzy odsunięto Hua Guofenga , jego stanowiska objęli opowiadający się za reformami Zhao Ziyang (premier do 1987) i Hu Yaobang (przewodniczący KC i następnie sekretarz generalny KC).

Proces zmian zapoczątkowany w 1978 doprowadził w dziedzinie polityki do potępienia "rewolucji kulturalnej" oraz rehabilitacji osób wówczas represjonowanych, proklamowano "otwarcie na świat" oraz zapoczątkowanie "socjalistycznej gospodarki rynkowej". Doprowadziło to m.in. do przywrócenia gospodarki rodzinnej w rolnictwie, odrodzenia sektora prywatnego, utworzenia pierwszych specjalnych stref ekonomicznych (1979), zezwolenia na inwestycje kapitału zagranicznego w 14 nadbrzeżnych miastach Chin (1984).

Reformom wewnętrznym towarzyszyły zmiany w polityce zagranicznej. Już na przełomie lat 60. i 70. ChRL zaczęła stopniowo wychodzić z izolacji. W 1971 zajęła miejsce Tajwanu w Radzie Bezpieczeństwa ONZ . W latach 70. ożywiły się kontakty z USA. W 1979 oba kraje nawiązały stosunki dyplomatyczne^[16]. W latach 80. nastąpiła normalizacja stosunków z ZSRR.

W 1987 funkcję sekretarza generalnego KC KPCh po Hu Yaobangu objął Zhao Ziyang . Inflacja , wzrost kosztów utrzymania i zahamowanie reform politycznych wywołały niezadowolenie społeczeństwa. W czerwcu 1989 masowe demonstracje na placu Tian'anmen w Pekinie zostały krwawo stłumione przez wojsko^[17]. W wyniku tych wydarzeń usunięto Zhao Ziyanga, a jego miejsce zajął Jiang Zemin , który w 1994 został także przewodniczącym ChRL.

W lutym 1997 zmarł Deng Xiaoping . KPCh kontynuuje jego politykę reform gospodarczych przy zachowaniu pełni władzy politycznej. Nadal stosuje się represje wobec działaczy opozycyjnych, ruchów społecznych (sekta Falun Gong ), Kościoła katolickiego , mniejszości narodowe (Tybetańczycy, Ujgurzy).

Chiny na przełomie wieków

W 1997 pod jurysdykcję Chin wrócił Hongkong , a w 1999 Makau . Na przełomie 2002/2003 władze przejęła nowa, młodsza ekipa. W 2002 sekretarzem generalnym KPCh został Hu Jintao , który w 2003 objął także stanowisko przewodniczącego ChRL. W tym samym roku premierem został Wen Jiabao .

Zobacz też

• historia Azji ,
• Chiny ,
• historia Tajwanu .

Bibliografia

Przypisy