Początki chrześcijaństwa

Geneza chrześcijaństwa

Chrześcijaństwo powstało w I połowie I wieku w rzymskiej prowincji Judei wśród wyznawców judaizmu , jako wynik działalności Jezusa z Nazaretu . W okresie silnych napięć politycznych i społecznych na terenie Palestyny pojawiło się wielu charyzmatycznych nauczycieli i proroków często uważanych przez swoich uczniów za oczekiwanego mesjasza ( Józef Flawiusz naliczył ich ponad 10). Jezus również występował jako wędrowny kaznodzieja i podobnie jak pozostali skupiał wokół siebie uczniów i wyznawców (wśród których wyróżnił 12 apostołów ). Według źródeł chrześcijańskich znał on Jana Chrzciciela . Jezus rozpoczął swą działalność publiczną około trzydziestego roku życia. Przez trzy lata głosił nauki między Galileą a Judeą , zyskując wśród ludzi sławę mędrca i uzdrowiciela. Skazany na śmierć przez rzymskiego namiestnika Judei Poncjusza Piłata umarł w Jerozolimie według tradycji 14 dnia Nisan (dzień poprzedzający święto Paschy)^[1]

Uczniowie przekonali się wówczas, że Jezus nie był mesjaszem w sensie żydowskim (to znaczy wyzwolicielem Żydów spod rzymskiej okupacji), lecz część z nich pod wpływem opisanego w Nowym Testamencie doświadczenia osobistego kontaktu z cudownie powstałym z martwych Jezusem poczęła oczekiwać jego ponownego przyjścia i obiecanego udziału w zbawieniu. Zmartwychwstanie było od początku centralną tezą wiary chrześcijańskiej i motywem działania pierwszych chrześcijan.

Pierwsze wspólnoty

Brak dokumentów historycznych (oprócz pism chrześcijańskich) uniemożliwia dokładniejsze odtworzenie pierwszych lat kształtowania się wspólnoty wyznawców Jezusa. Zgodnie z Dziejami Apostolskimi wspólnota uzyskała umocnienie w wierze w święto Szawuot (Zielone Świątki), kiedy upłynęło 50 dni od ukazania się uczniom Jezusa. Zgodnie z biblijnym opisem na uczniów zstąpił Duch Święty w postaci widzialnych języków ognia, udzielając uczniom mocy do głoszenia Dobrej Nowiny o zmartwychwstaniu Jezusa. Wtedy uformowała się pierwsza wspólnota chrześcijańska w Jerozolimie , zwana judeochrześcijanami . Wspólnota powstała wokół apostołów oraz matki i braci Jezusa, której początkowo przewodzili apostołowie (z Kefasem - czyli świętym Piotrem - na czele), a potem Jakub Brat Pański ^[2]. Wspólnota głosiła ideę "zbawienia przez uczynki"^[3]. Pierwsi wyznawcy Jezusa praktykowali wspólnotę dóbr i nazywali siebie "świętymi". Kilka lat później powstał drugi ważny ośrodek wczesnego chrześcijaństwa w Antiochii . Stanowili go poganochrześciajnie pod przywództwem świętego Pawła głoszący "zbawienie z wiary"^[4]. W 70 r. po upadku antyrzymskiego powstania , zniszczeniu Jerozolimy i rozproszeniu się Żydów wspólnota jerozolimska upadła. Pierwsi chrześcijanie (z języka greckiego 'należący do Pomazańca (tj. do Jezusa Chrystusa)') wywodzący się z Żydów zachowywali przepisy Tory ; między innymi obrzezanie . Ponadto na pamiątkę Jezusa praktykowali chrzest i eucharystię zwaną "łamaniem chleba". Z późnego judaizmu zostały zaczerpnięte takie wierzenia jak: istnienie aniołów czy życie wieczne .

Ekspansja

Rozprzestrzenienie się nowej wiary było początkowo związane z istniejącą na Bliskim Wschodzie diasporą , wśród której pozyskiwano nowych wyznawców. Diaspora od dawna była silnie zhellenizowana - to właśnie z niej wywodzący się badacze Starego Testamentu , dokonali przekładu na grekę ( Septuaginta ), a Filon z Aleksandrii powiązał judaizm z ówczesnymi prądami filozoficznymi. Te pierwsze lata kształtowania się nowej religii zwane są "pierwotnym" lub "wczesnym chrześcijaństwem".

Kilka lat po śmierci Jezusa chrześcijaninem stał się Szaweł z Tarsu (zwany później Pawłem), początkowo zagorzały prześladowca nowej religii. Nowy Testament opisuje, że gwałtowna przemiana jakiej doznał Szaweł dokonała się na skutek spotkania ze zmartwychwstałym Jezusem . Prawdopodobnie około 40 roku, a więc mniej więcej kilka lat po śmierci Jezusa, przybył do Jerozolimy i tu poznał Piotra i Jakuba Brata Pańskiego , po czym rozpoczął pracę misyjną w diasporze i wśród pogan. W wyniku jego działalności, a także misyjnych podróży św. Piotra, św. Jana Ewangelisty i innych apostołów chrześcijaństwo znajdowało wyznawców poza Palestyną - w Egipcie , Azji Mniejszej , Syrii , Grecji , Italii , także w Rzymie . Jeszcze większe znaczenie dla rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa miały poglądy teologiczne Pawła oraz określone w jego listach (które stanowią istotną część kanonu Nowego Testamentu zasady doktrynalne i etyczne, które stały się wspólną podstawą wiary chrześcijańskiej, opartej na przewadze łaski nad uczynkami, filozoficznie pojmowanej Miłości (której wyrazem była śmierć Jezusa) nad żydowskim Prawem oraz na kulcie Jezusa Chrystusa - zbawiciela ukrzyżowanego i zmartwychwstałego.

Około 50 roku w wyniku wzrastającej liczby wyznawców wywodzących się spośród Greków, Rzymian i innych ludów pogańskich pojawił się w łonie chrześcijańskiej wspólnoty spór w jakim stopniu prawo mojżeszowe obowiązuje nowych nieżydowskich adeptów. Według Dziejów Apostolskich (rozdz. 15) konflikt został rozwiązany poprzez dekret apostołów zwalniający chrześcijan pogańskiego pochodzenia z konieczności obrzezania i ograniczający nakazy do tzw. praw noachickich obowiązujących w ówczesnym judaizmie prozelitów, czyli niejedzenia mięsa ofiarowanego bożkom oraz unikania spożywania krwi. Judeochrześcijanie , kierowani przez Jakuba "brata Pańskiego" , utrzymali jednak zachowywanie żydowskiego Prawa; z tej tradycji wywodziły się późniejsze odłamy ebionitów i nazarejczyków którzy odcinali się od "ortodoksyjnego" pogańskiego chrześcijaństwa.

Najważniejsze wspólnoty chrześcijańskie w tamtym okresie to – oprócz Judei – Damaszek , Antiochia Syryjska , Cezarea , Ikonium , Efez , Ateny , Laodycea , Filadelfia (Bizancjum) , Korynt , Tesaloniki , Smyrna , Fillipia i Rzym . Pierwsze gminy chrześcijańskie ustaliły zasadę jednoosobowego przywództwa biskupa.

Okres poapostolski

W okresie poapostolskim nastąpiło rozwarstwienie chrześcijaństwa. Kierunkiem przeciwstawnym zarówno judeochrześcijaństwu, jak i chrześcijaństwu pawłowemu był gnostycyzm , łączący elementy chrześcijańskie z praktykami pogańskimi i filozofią grecką. Różne sekty gnostyckie przyjmowały różne wersje nauki o wyzwoleniu duszy z ciała poprzez ezoteryczną wiedzę. W opozycji do gnostyków i judeochrześcijan kształtowały się struktury organizacyjne głównego nurtu chrześcijaństwa, który określono terminem - katolicki (powszechny). Kształtowały się też struktury władzy, które na samym początku nosiły wyraźny służebny charakter. Od przełomu I/II wieku znane były trzy struktury władzy (usługiwania) w Kościele: biskup , prezbiter , diakon . Wzrastało znaczenie zboru rzymskiego, po męczeńskiej śmierci w stolicy apostołów Piotra i Pawła.

Tam, gdzie liczba chrześcijan była znaczna biskupstwa przybierały tytuł patriarchatów , lub stolic apostolskich. W II i III wieku znane już były patriarchaty w Antiochii, Aleksandrii i Rzymie. Później dołączyły jeszcze patriarchaty w Konstantynopolu ( 381 r.) i Jerozolimie ( 451 r.), tworząc tak zwaną Pentarchię: Aleksandria , Antiochia , Jerozolima , Konstantynopol i Rzym . Z czasem rosło znaczenie biskupów stolicy imperium - Rzymu, którzy zaczęli rościć sobie pretensje do prymatu, motywując je pierwszeństwem św. Piotra wśród apostołów i uznając Piotra za założyciela gminy chrześcijańskiej i pierwszego biskupa Rzymu. W II - III w. zaczęła się również kształtować teologia i filozofia chrześcijańska , której wyrazem były pisma Ojców Apostolskich, oraz apologetyka , patrystyka ( Ojcowie Kościoła i inni pisarze starochrześcijańscy ).

Pisma

Początkowo nauczanie chrześcijańskie było przekazywane ustnie, ale w miarę ekspansji geograficznej powstała konieczność spisywania dokumentów. Pierwszym autorem chrześcijańskim był prawdopodobnie Paweł z Tarsu , którego listy kierowane do poszczególnych gmin, rozsypanych po całym wybrzeżu Morza Śródziemnego, zachowały się do dziś. Siedem z nich wszyscy badacze uważają za autentyczne - pochodzą one z okresu między rokiem 50 a 60 . Spisywano także - z powodu odchodzenia naocznych świadków - mowy i opisy czynów Jezusa ( Ewangelia ). Pisma uznane później za kanoniczne zostały spisane w 2 połowie I wieku, chociaż niektóre listy są czasem datowane na początek II wieku. Proces kształtowania się kanonu trwał ponad 250 lat. W IV wieku ustalono ostateczny kanon świętych ksiąg chrześcijańskich, który otrzymał później nazwę Nowego Testamentu , i który razem z żydowskimi świętymi księgami Starego Testamentu tworzył Biblię , czyli Pismo Święte.

Okres prześladowań

Prześladowania początkowo miały lokalny charakter i były często wynikiem sporów chrześcijan z władzami żydowskimi. Sytuację zmieniła działalność misyjna Kościoła prowadząca do rozpowszechnienia się chrześcijaństwa wśród pogan.

Pierwszą falę prześladowań chrześcijan wiąże się z pożarem Rzymu w 64 , o podpalenie którego cesarz Neron oskarżył chrześcijan. W wyniku prześladowań, które trwały do śmierci władcy w 68 r. wielu rzymskich chrześcijan (kampania nie objęła prowincji) poniosło okrutną śmierć rzucani na arenach dzikim zwierzętom, albo paleni żywcem.

Druga fala prześladowań wiąże się z imieniem cesarza Domicjana ( 81 - 96 ). Chrześcijanie byli wtedy skazywani pod pretekstem "ateizmu", czyli nieskładania ofiar bogom. Zarzucano im również rzekomą wrogość wobec ludzi, tajne stowarzyszanie się, orgie, uprawianie zbrodniczej magii i czczenie osła. Wrogie nastroje były rozpowszechnione wśród ludów pogańskich Imperium i prześladowania spotykały się ze zrozumieniem i poparciem. Na Wschodzie, a zwłaszcza w Azji Mniejszej , gdzie popularny był boski kult cesarza, chrześcijaństwo oznaczało przestępstwo polityczne i tam prześladowania były szczególnie nasilone. Akcje władz ograniczył Trajan ( 98 - 117 ), który nakazał karać chrześcijan, lecz tylko tych, którzy na procesie odmówili składania ofiar bogom. Trajan zabronił także uwzględnienia anonimowych donosów oraz śledzenia chrześcijan. Dlatego te prześladowania dotykały głównie biskupów oraz poszukujących męczeństwa członków sekty montanistów . Nie zawsze też skazywano chrześcijan na śmierć, ale czasem też na przymusowe roboty w kopalniach i kamieniołomach albo zesłanie.

Prześladowania nie zmniejszały, a nawet zwiększały liczbę przyjmujących nową wiarę. Wśród ludzi wykształconych większy wpływ miały liczne antychrześcijańskie pisma, których autorzy ( Lukian z Samosaty , Celsus) oskarżali chrześcijan o fałszowanie prawdziwej (tj. greckiej) filozofii, naiwne zabobony i krytykowali chrześcijański tryb życia. W celu przeciwstawienia się tej krytyce powstała liczna literatura tzw. apologetyczna. Najwybitniejszymi apologetami byli Justyn Męczennik , Teofil Antiocheński , Ignacy Antiocheński , Minucjusz Feliks , Tertulian , Ireneusz z Lyonu , Hipolit Rzymski , Cyprian z Kartaginy .

Jednocześnie nastąpił rozwój heterodoksyjnych ruchów religijnych. Obok wspomnianych montanistów, zalecającym wyrzekanie się małżeństwa i dążenie do męczeńskiej śmierci były to różne sekty gnostyckie : zwłaszcza bazylidianie (uczniowie Bazylidesa ), walentynianie (uczniowie Walentyna Egipcjanina ) i marcjonici (uczniowie Marcjona ). Dużą popularność zdobyła dualistyczna, synkretyczna nauka Maniego – manicheizm , która uznawała naukę Jezusa na równi z nauką Buddy i Zoroastra za część prawdziwej gnosis . Tajemniczość relacji między osobami boskimi zainspirował wiele sporów: adopcjaniści (Paweł z Samosaty) głosili, że Jezus Chrystus był adoptowanym, a nie zrodzonym synem Boga, monarchianiści modalistyczni (patrypasjaniści, sabelianie) utrzymywali, że Bóg objawił się światu w różny sposób, raz jako Ojciec, raz jako Syn. Te spory spowodowały konieczność oddzielenia prawdziwej wiary od herezji, co w konsekwencji doprowadziło do umocnienia hierarchii biskupiej , która wzięła w swoje ręce nie tylko zarządzanie gminami chrześcijańskimi, ale także głoszenie prawd wiary, czuwanie nad jej czystością, a także nad dyscypliną i przestrzeganiem wzorca życia chrześcijańskiego. Ruchy heterodoksyjne tworzyły własne kościoły chrześcijańskie, albo negowały rolę hierarchii.

W III wieku powstały tzw. szkoły katechetyczne, które miały przygotowywać katechumenów do chrztu, ale zapoczątkowały także systematyczne studia teologiczne oraz filozoficzne. Najwybitniejsze były szkoły aleksandryjska i antiocheńska. Aleksandria, która stanowiła ważny ośrodek kultury greckiej z bibliotekami i szkołami pogańskich oraz żydowskich filozofów wydała pierwszych filozofów chrześcijańskich: Klemensa Aleksandryjskiego oraz Orygenesa .

Ponowny wybuch prześladowań wiąże się z cesarzami Septymiuszem Sewerem ( 193 - 211 ) i Maksyminem Trakiem ( 235 - 238 ). Septymiusz Sewer, początkowo tolerancyjny, miał wrogo nastawić się do chrześcijan w 202 kiedy to odmówili uczestniczenia w obchodach dziesięciolecia jego rządów (tzw. decennalia). Przypuszcza się, że cesarz Septymiusz wydał wtedy edykt przeciw chrześcijanom obowiązujący w całym państwie, nie ma to jednak większego poparcia w źródłach. Prześladowania Sewera objęły przede wszystkim Aleksandrię i Kartaginę .

Kolejny prześladowca chrześcijan, cesarz Maksymiusz Trak , występując jako mściciel zamordowanego w 235 Sewera Aleksandera (który chrześcijanom sprzyjał), w prześladowaniach skupił się głównie na pałacu cesarskim. Ucierpieli przede wszystkim członkowie dworu i wysocy urzędnicy.

W 250 został wydany pierwszy edykt godzący w ogół chrześcijański. Jego wydawca, cesarz Decjusz ( 249 - 251 ), nakazał w nim wszystkim mieszkańcom Imperium złożenie ofiar rzymskim bogom, na czym opierać miało się wydawanie specjalnego zaświadczenia zwanego libellus. Cesarz liczył na wzmocnienie przezeń jedności swojego państwa; było ono wtedy ciągle atakowane i wstrząsane wojnami domowymi. Dla wykonania edyktu powołano specjalne komisje, wydające owe zaświadczenia, którego brak prowadził do uwięzienia i procesu. Wprowadzanie zasad edyktu zależało głównie od gorliwości lokalnych władz; najbardziej zaciekle wdrażano edykt w Afryce i Azji . Prześladowania podzieliły chrześcijan na męczenników, którzy ponieśli śmierć, wyznawców, którzy odmówili złożenia ofiary ale przeżyli oraz upadłych (lapsi), którzy zostali złamani i - często w wyniku tortur i groźby śmierci - oddali cześć pogańskim bóstwom. Później w kręgach chrześcijan nastąpiła dyskusja, która doprowadziła do przyjęcia zasady ponownego przyjmowania odstępców (wbrew nowacjanom, którzy domagali się nieprzyjmowania "upadłych"). Prześladowania te zakończyła śmierć Decjusza pod Abrittus (obecnie Razgrad w Bułgarii ) w 251 .

Cesarz Walerian ( 253 - 260 ) kontynuował politykę prześladowań za pomocą edyktów. Dążył do powrotu dawnych zwyczajów i religii rzymskich. Za największe zagrożenie w tych działaniach uznał chrześcijaństwo, toteż wystawił dwa edykty godzące bezpośrednio w tą grupę. Pierwszy, ogłoszony w 257 , zabraniał chrześcijanom zgromadzeń na cmentarzach, nakazywał też zamknięcie kościołów. Kolejny edykt z 258 nakazywał natychmiastowe karanie śmiercią każdego kto nie złożył ofiary rzymskim bogom; chrześcijanom z wyższych warstw konfiskowano majątek. Edykty Waleriana zakazały kultu chrześcijańskiego (do tej pory karano tylko za odmowę kultu pogańskiego). Szczególnie krwawe prześladowania trwały w Afryce i Egipcie; zginęli wtedy święci Cyprian i biskup rzymski Sykstus . Po śmierci Waleriana edykty zostały cofnięte przez jego syna Galienusa , który uważał, że konflikty religijne powinny walczyć ze sobą na polu idei a nie w rękoczynach. Kościół został uznany jako instytucja a cesarz namawiał biskupów do dochodzenia swych praw po nie dawnych prześladowaniach; chrześcijanie zaczęli znów uczestniczyć w życiu państwowym i urzędniczym. Nastąpił okres 40-letniego rozejmu w walce pogańskiego państwa z chrześcijaństwem.

Druga połowa III wieku była okresem burzliwej ekspansji chrześcijaństwa, zwłaszcza na Wschodzie. Chrześcijańskie stały się nie tylko miasta, ale także wsie. Najważniejszym ośrodkiem stał się Egipt, gdzie powstał ruch eremicki , Syria i Azja Mniejsza. Chrześcijaństwo przekroczyło granice cesarstwa. Terenem misji stała się Persja , w której król Szapur I zezwalał na powstanie Kościoła i spełnianie kultu. Misjonarze dotarli także do Indii. Pierwszym krajem chrześcijańskim stała się w 301 Armenia , gdy misjonarz Grzegorz Oświeciciel zyskał poparcie króla Tyridatesa II. Chrześcijaństwo rozwijało się także w Italii (zwłaszcza w Rzymie) i Afryce.

Ostatni akt prześladowań nastąpił za cesarza Dioklecjana ( 284 - 305 ), który próbując uratować upadające imperium rzymskie poprzez kult władzy cesarskiej połączył motywy polityczne z filozoficznymi. Wykorzystał mianowicie niechęć do chrześcijan neoplatońskiej szkoły filozoficznej sprzymierzonej z pogańskimi kapłanami. Edyktem z 299 nakazano wszystkim żołnierzom i urzędnikom złożyć bóstwom ofiarę pod groźbą usunięcia z stanowisk. Odmowa złożenia ofiary pociągać miała za sobą utratę przywilejów stanowych albo obrócenie w niewolnictwo; wszystkich chrześcijan uznano za niezdolnych do spełnienia aktów prawnych. Edykt z 303 nakazał zniszczenie świątyń chrześcijańskich, konfiskatę i spalenie ksiąg świętych; surowo zabraniał też gromadzenia się chrześcijan. Początkowo nie przewidywano karania śmiercią, ale od 304 , kiedy nakazano wszystkim chrześcijanom złożenie ofiar pogańskich wielu chrześcijan wystąpiło aktywnie przeciw władzy ponosząc męczeńską śmierć. Prześladowania przerwał częściowo edykt tolerancyjny cesarza Galeriusza z 311 , a w pełni tak zwany edykt mediolański z 313 , wydany przez współcesarzy Konstantyna i Licyniusza . Konstantyn postanowił pójść dalej i uczynić chrześcijaństwo składnikiem ideologii państwowej: na sztandary wojska i monety wprowadził monogramy Chrystusa, biskupom przyznał uprawnienia urzędników państwowych, budował kościoły chrześcijańskie, a w 321 ogłosił niedziele urzędowym dniem odpoczynku. Mariaż państwa z religią chrześcijańską przypieczętowała decyzja wyłączenia nieprawowiernych chrześcijan z edyktu tolerancyjnego. Odtąd protektorem wiary chrześcijańskiej był cesarz i władza państwowa.

Okres jedności Kościoła (313-1054)

Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .

Średniowieczne prawosławie i katolicyzm (1054-1517)

Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .

Chrześcijaństwo nowożytne (od 1517)

Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .

Linki zewnętrzne

• Historia Kościoła Katolickiego księdza Mariana Banaszaka
• Hiszpańska strona poświęcona pierwszym chrześcijanom
• Strona ze źródłami dotyczącymi pogańskiej krytyki chrześcijaństwa

Przypisy