Pierre Mignard , Klio – muza historii

Historiografia (z gr. Historia + grapho – pisać) – dział piśmiennictwa obejmujący gatunki historyczne . Historiografia to inaczej określenie całokształtu pracy historyka razem z jej rezultatem, czyli produkcją dziejopisarską.

Na historiografię składają się wszystkie rodzaje piśmiennictwa historycznego, będące wynikiem pracy historyka. Niemniej jednak praca historyka zależna jest od wielu czynników, takich jak uwarunkowania społeczne, filozofia, jego warsztat, stopień rozwoju nauki, uwarunkowania podejmowanych tematów, przyświecający cel, wyobrażenia mechanizmów przemian, baza źródłowa, stopień organizacji badań.

Historiografia obejmuje różne stopnie rozwoju myślenia historycznego. Są one prezentowane w dziełach historiograficznych (takich, gdzie została przedstawiona zobiektywizowana myśl historyczna).

Dziejopisarstwo polskie wieków średnich

Polska przystępując w X wieku do wspólnoty chrześcijańskich krajów Europy zachodniej tym samym dołączyła do zachodnioeuropejskiego ruchu historiograficznego. Historiografia zachodnioeuropejska nie była jedynym nurtem historiografii chrześcijańskiej epoki (od VI do XV wieku), jednak była jej główną odmianą. Bazowała na tzw. chrześcijańskiej teologii dziejów, gdzie Opatrzność określała wszystko, co się dzieje na świecie (boska władza nad światem i Bóg uczestniczy w każdym działaniu – wszystko dzieje się za jego wiedzą). Wyszczególnione były granice możliwego i niemożliwego poznania w postrzeganiu świata – sprawy ludzkie i sprawy boskie – stąd, za główne czynniki dziejotwórcze uważano władzę kościelną i władzę monarchów.

Średniowiecze wypracowało charakterystyczne gatunki dziejopisarstwa:

• roczniki (bazowały na chronologii)
• kroniki (bazowały głównie na opowiadaniu)

Do głównych dzieł historiograficznych wieków średnich należą:

• Cronica et gesta ducum sive principum Polonorum Galla Anonima
• Cronica Polonorum Wincentego Kadłubka
• Kronika wielkopolska
• Kronika Dzierzwy
• Kronika Polsko-śląska
• Kronika Książąt polskich
• Kronika Janka z Czarnkowa
• Kronika papieży i cesarzy Marcina Polaka
• Annales seu Cronicae inclyti Regni Poloniae Jana Długosza

Historiografia polska w XV wieku

Głównym centrum rozwoju historiografii w Polsce stał się Kraków. Historiografię uprawiano tutaj zarówno na dworze królewskim jak i w ośrodkach kościelnych oraz co było wówczas w Europie zjawiskiem wyjątkowym także na uniwersytecie. Wprowadził ją bowiem do swoich wykładów wybitny prof. Uniwersytetu Krakowskiego i jego wieloletni rektor Jan z Dąbrówki (ur. 1395 / 1400 , zm. 1472 ).

W historiografii polskiej XV w. pierwsze miejsce zajmuje Jan Długosz ( 1415 - 1480 ). Był on m.in. przybocznym sekretarzem biskupa krakowskiego i kardynała Zbigniewa Olesińskiego, kanonikiem katedry krakowskiej, wychowawcą i nauczycielem synów królewskich Władysława późn. króla czeskiego, następnie Kazimierza, który został kanonizowany, a także Jana Olbrachta i Aleksandra. Nie zdążył objąć arcybp lwowskiego na skutek śmierci.

Jan Długosz sporządził opis znajdujących się w katedrze krakowskiej zdobytych pod Grunwaldem krzyżackich chorągwi pt. " Banderia Prutenorum". Jego dziełem był zbiór herbów rycerskich w liczbie 93 pod tytułem "Znaki – czyli klejnoty królestwa polskiego", którego oryginał nie zachował się. napisał także dwa żywoty św. Stanisława i błogosławionej Kingi.

Największe dzieło polskiej średniowiecznej historiografii autorstwa J. Długosza Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego było utworem zainspirowanym przez zmarłego kardynała Zbigniewa Olesińskiego. Jako historyk J. Długosz oceniał całokształt dziejów Polski z punktu widzenia politycznego programu swojego zmarłego protektora. Był zdecydowanym zwolennikiem rodzimej dynastii. Nie krył, że wolałby widzieć na tronie mazowieckich Piastów niż Jagiellonów. Zgodnie z programem Z. Olesińskiego był zwolennikiem teokratycznej koncepcji stosunków między państwem a Kościołem. Dowodził, że państwo powinno zostać poddane pod jego władzę. Był orędownikiem silnej teokratycznej monarchii sprawującej rządy niezależne i sprawiedliwe.

Roczniki J. Długosza składają się z 12 ksiąg:

• I – zawiera opis ziem polskich, czasy przedchrześcijańskie i panowanie Mieszka I.
• II – panowanie Bolesława Chrobrego i Mieszka II
• III – panowanie Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Szczodrego
• IV – panowanie Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego
• V – okres dzielnicowy do 1173
• VI – do roku 1241
• VII – do koronacji Przemysła II (1295)
• VIII – do roku 1300
• IX – panowanie Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego
• X – panowanie Ludwika Węgierskiego, Jadwigi i Jagiełły do 1409
• XI – do roku 1435
• XII do początku 1480

Z jednej strony można Jana Długosza zaliczyć do najwybitniejszych europejskich historyków jego czasów, z drugiej strony ze swoją ortodoksyjnie prowidencjalistyczną wizją świata i teokratycznym programem politycznym nie całkiem zasługiwał na to miano. Chociaż utrzymywał kontakty z humanistami swoich czasów i po części nie było mu także obce humanistyczne piśmiennictwo, należał nie do nowego, ale starego, odchodzącego już świata, a jego dziejopisarstwo pomimo swych zalet w porównaniu z nową historiografią było dziejopisarstwem równie świetnym, co już wówczas anachronicznym. W takich jak on kategoriach uprawiali historię wówczas nie nowatorzy lecz epigoni.

Dziejopisarstwo polskie okresu Odrodzenia

Dziejopisarstwo Odrodzenia rozwinęło się na bazie przenikających do polskiej myśli włoskiego humanizmu, szybko de facto przyswojonych. Głównym założeniem rozumienia dziejów było rozumienie ich jako rezultatu świadomych i celowych działań władzy politycznej, rozpatrywanie ich z punktu widzenia motywacji oraz skuteczności w osiąganiu założonych celów. Odrodzenie wypracowało dwa modele historiograficzne:

• retoryczny (twórcą był Leonardo Bruni , proponował uprawianie historii jako literatury pięknej z dbałością o artystyczne wartości historycznej narracji)
• erudycyjno-krytyczny (zapoczątkowana przez Flavia Bionda, stawiała przed historiografią, głównie zadania poznawcze, na pierwszy plan wysuwała krytyczne weryfikowanie przez historyka podawane informacje).

Do głównych dzieł historiograficznych odrodzenia należą:

• Historia de rege Vladislao (Historia o królu Władysławie) Filipa Kallimacha
• Kronika Bernarda Wapowskiego
• De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX (O pochodzeniu i dziejach polaków ksiąg XXX) Marcina Kromera (1555)
• Tractatus de duabus Sarmatiis (Traktat o dwóch Sarmacjach, 1517) oraz Chronica Polonorum (Kronika Polaków, 1519) Macieja z Miechowa
• De vetustatibus Polonorum (O starożytności Polaków) Jodoka Ludwika Decjusza
• Annales, Sive de origineet rebus gestis Polonorum et Lituanorum libri VIII (Roczniki czyli o pochodzeniu Polaków i Litwinów ksiąg VIII) Stanisława Sarnickiego (1587)
• De bello Moscovitico libri sex (O wojnie moskiewskiej ksiąg sześć) Reinholda Heidensteina (1585)

Powyższe pozycje należały do sponsorowanych przez dwór. Istniało również dużo prywatnych inicjatyw historiograficznych:

• 'Dekady Leonarda Góreckiego (dziś dzieło zaginione)
• Kronika wszytkiego świata Marcina Bielskiego

Dużym zainteresowaniem ze strony historiografów cieszyły się dzieje historii najnowszej owego czasu

• Annales Polonici ab excessu divi Sigismundi primi (Roczniki polskie od zejścia dostojnego Zygmunta I) Stanisława Orzechowskiego (1554 r., wyd. 1611)
• Dzieje w koronie polskiej Łukasza Górnickiego
• Commentarius brevisrerum Polonicarum a morte Sigismundi Augusti (Krórki komentarz o sprawach polskich od śmierci Zygmunta Augusta) Jana Dymitra Solikowskiego (1647)
• Rerum polonicarum libri tres (Trzy księgi dziejów polskich) oraz Rerum polonicarum liber XIII (Dziejów polskich ksiąg XIII) Krzystofa Warszewickiego (1589)
• Acta interregni post obitum nimirum Sigismundi Augusti (Akta bezkrólewia mianowicie po zgonie Zygmunta Augusta) Świętowsława Orzelskiego

Rozwinął się także nurt historiografii regionalnej:

• Cronica sive historia Lithuaniae (Kronika czyli historia Litwy) Augustyn Rotundus (Mielski) (po 1551)
• Która przed tym nigdy światła nie widziała kronika polska, litewska, żmodzka i wszystkiej Rusi oraz O początkach, wywodach, dzielnościach sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego Macieja Stryjkowskiego.

Na marginesie powyższych rozwijała się biografistyka historyczna i heraldyka. Należałoby również wspomnieć Książeczkę o umiejętności dziejopisarskiej napisaną przez Stanisława Iłowskiego – pierwszy polski traktat z zakresu metodologii historii oraz Acta Tomiciana, będące fundamentalnym zbiorem źródeł dla historyków, zebranych przez Stanisława Góreckiego.

Zobacz też

• metodologia historii
• historia historiografii
• Acta Poloniae Historica