Czaszka Homo erectus (H. e. tautavelensis).
Homo erectus (człowiek wyprostowany) syn. pitekantrop (Pithecanthropus erectus) – prymitywny, kopalny gatunek człowieka z epoki środkowego
plejstocenu
, stanowiący szczebel ewolucyjny pośredni między
australopitekami
, a formami
człowieka
. Kolebką Homo erectus jest środkowo-wschodnia
Afryka
(
Etiopia
,
Kenia
,
Tanzania
), gdzie pojawił się prawdopodobnie na przełomie
pliocenu
i
plejstocenu
, około 1,8 miliona lat temu, i szybko rozprzestrzenił na tereny zachodniej i wschodniej
Azji
[1]. Afrykański przedstawiciel tego gatunku określany jest także jako
Homo ergaster
.[2]
Odkrycie i stanowiska
Pierwsze szczątki Homo erectus odkrył
Holender
Eugène Dubois
w 1891 roku w Trinil na
Jawie
, on też nadał mu nazwę pitekantrop (dosłownie: małpolud, z połączenia
gr.
wyrazów pithekos (πίθηκος) – małpa, i anthropos (άνθρωπος) – człowiek), wymyśloną (Pithecanthropus alalus) przez niemieckiego biologa
Ernsta Haeckela
jeszcze przed odkryciem jakichkolwiek kopalnych szczątków praczłowieka. Obecnie Homo erectus znany jest z licznych, choć na ogół bardzo ułamkowych znalezisk ze wszystkich 3 kontynentów
Starego Świata
. Głównie znaleziska pochodzą z
Jawy
i
Chin płn.
Homo erectus nie był pierwszym prymitywnym hominidem, który wyemigrował z afrykańskiej kolebki ewolucyjnej - dokonał tego
Homo georgicus
około 1,8 mln lat temu, chociaż przez długi czas tego nie stwierdzono. Homo erectus w
Europie
pojawił się najprawdopodobniej (według stanowiska tzw. długiej chronologii pierwszego zasiedlenia Europy) ok. 1 miliona lat temu, zaś Homo georgicus prawie 2 razy wcześniej. Potwierdzają to odkrycia dokonane w basenie Orce w
Andaluzji
, Atapuerca koło
Burgos
w
Hiszpanii
i w Monte Poggiolo koło Forli w północnych
Włoszech
. Najprawdopodobniej przybył z Afryki północno-zachodniej przez
Cieśninę Gibraltarską
, która mogła w tym czasie być znacznie węższa lub wręcz możliwa do pokonania suchą stopą.
Morfologia
Cechy anatomiczne odróżniające pitekantropa od
dzisiejszego człowieka
:
- znacznie mniejszy
mózg
średnio 1000 cm3 (występują okazy z pojemnością czaszki od 800 do 1200 cm3),
- osiągał wzrost zbliżony do współczesnych ludzi – około dwunastoletni tzw.
Chłopiec z Nariokotome
(klasyfikowany także jako Homo ergaster), którego szczątki odkryto w datowanych na 1,6 mln lat osadach w Kenii, mierzył 1,68 m wzrostu[3]
- silnie pochylone czoło
- wydatne wały nadczołowe
- puszka mózgowa bardzo niska i słabo wysklepiona
-
twarz
silnie
prognatyczna
-
zęby trzonowe
i
szczęki
bardzo masywne, brak
bródki
- sporadyczne występowanie
diastemy
Czaszka
Homo erectus wykazuje typowy zespół właściwości archaicznych, charakterystyczny dla wczesnych faz
ewolucji człowieka
. Natomiast szkieletem pozaczaszkowym Homo erectus nie różnił się od człowieka dzisiejszego. Jak każda grupa kopalna o szerokim rozprzestrzenieniu geograficznym i dużej rozciągłości czasowej, pitekantropy są grupą silnie zróżnicowaną, o dużej rozmaitości czasowej. Z tej przyczyny dzielono je do niedawna na szereg różnych
rodzajów
i
gatunków
. Np. znaleziska jawajskie i chińskie uważano za dwa odrębne: Phitecanthropus i Sinanthropus. Nawet w obrębie pitekantropów jawajskich wyróżniano kilka gatunków: Pithecanthropus erectus, Pithecanthropus robustus, Pithecanthropus modjokertenis i Pithecanthropus dubois. Szczegółowa analiza porównawcza dowodzi, że jednak w rzeczywistości wszystkie te formy nie różnią się od siebie bardziej niż poszczególne rasy człowieka dzisiejszego: w związku z tym przeważa pogląd, że wszystkie one są przedstawicielami jednego gatunku biologicznego. To wszystko da się przewidzieć w środkowo
plejstoceńskich
ludziach spoza terytorium Azji, którym także podawano odrębne nazwy systematyczne, a które w prawdzie należą do tego samego kręgu form co pitekantropy azjatyckie. Poszczególne znaleziska pitekantropów różnią się między sobą dość znacznie wiekiem geologicznym. Starsze mogły współwystępować z
australopitekami
przez około 800 tysięcy lat, do czasu ich wymarcia około 1 mln lat temu[4]. Najmłodsze skamieniałości pochodzące z
Jawy
sprzed około 200–400 tysięcy lat dowodzą, że Homo erectus przetrwał na Jawie co najmniej 250 tysięcy lat dłużej niż na kontynencie azjatyckim i około 1 mln lat dłużej niż w Afryce[5].
Wczesne formy pitekantropa odznaczają się na ogół prymitywniejszą budową niż formy późniejsze. Np. najstarsze pitekantropy mają największe żuchwy, bliskie lub nawet równe rozmiarami
żuchwom
niektórych australopiteków południowoafrykańskich. Ponieważ przodkami pitekantropów były niewątpliwie istoty typu australopiteków, występowanie takich form przejściowych nie jest dziwne, a kwestia, czy zaliczyć je jeszcze do australopiteków, czy już do pitekantropów, jest sprawą czysto umowną. Wyraźne zmiany w obrębie pitekantropów następowały również w pojemności puszki mózgowej. Dwie nadające się do zmierzenia czaszki z Trinil mają pojemność 780 i 960 cm3, późniejsze od nich czaszki z
Chin
– 1000–1200 cm3. tak więc różnice anatomiczne między poszczególnymi formami pitekantropów mogą być nie tylko odzwierciedleniem istniejących w łonie tego gatunku zróżnicowań rasowych, lecz również wynikają z tego, że formy te reprezentują nieco różne fazy
ewolucji
tego gatunku.
Kultura
Homo erectus jest najdawniejszym przedstawicielem istot człowiekowatych, o których wiadomo na pewno, że umiał posługiwać się
ogniem
. Od czasów pitekantropa datują się też zapewne początki w pełni rozwiniętego łowiectwa. Można przypuszczać[], że temu trybowi życia towarzyszyła już u pitekantropów struktura społeczna typu ludzkiego, oparta na rodzinach
monogamicznych
, zakazie
kazirodztwa
i podziale pracy wg płci i wieku. Brak bezpośrednich danych o istnieniu u pitekantropów zaczątków jakichkolwiek wierzeń i praktyk magicznych, są jednak dane[], że pitekantropy uprawiały
kanibalizm
. Niebagatelną rolę w pożywieniu Homo erectus stanowiła zwierzyna. Odkrycia wskazują na to, że pitekantropy polowały na antylopy, co było już bardziej skomplikowane niż polowanie na żółwie i drobne gryzonie, jak to czynił
Homo habilis
w wąwozie
Olduvai
. Homo erectus wynalazł
bolas
i
oszczep
. Obozowiska Homo erectus wykazują obecność przestrzennej organizacji. Przejawiało się to w odrębnej lokalizacji miejsc wytwarzania narzędzi kamiennych, obróbki kości oraz przygotowywania pokarmów. Szczątkom pitekantropów towarzyszą zwykle prymitywne narzędzia
kultury aszelskiej
(
Europa Zachodnia
) i narzędzia odłupkowe (
Europa Środkowa
i
wschodnia
).
Homo erectus w Polsce
Dotychczas na ziemiach polskich nie odkryto kostnych szczątków Homo erectus.
Najstarsze ślady działalności Homo erectusa na terenie Polski znaleziono w
Kończycach Wielkich
w
powiecie cieszyńskim
, w
województwie śląskim
, szacowane są na ok. 800 tys lat[6]. W okolicach Trzebnicy oraz u źródeł rzeki Pilicy (
jaskinia Biśnik
) znaleziono ślady obozowiska (narzędzia, kości zwierząt, paleniska) związanego z bytnością przedstawicieli tego gatunku datowane na okres ok. 0,5 mln lat.[]
Na szerokości geograficznej odpowiadającej środkowej Polsce także odkryto szczątki kostne Homo erectus w
Niemczech
, na obszarze
Turyngii
w miejscowości Bilzingsleben[7]. Na południe od ziem polskich szczątki kostne Homo erectus odkryto także w Vertesszöllös na
Węgrzech
(na północny zachód od Budapesztu). Najstarszym dobrze udokumentowanym śladem pobytu Homo erectus w najbliższym sąsiedztwie ziem polskich jest stanowisko Korolewo na
Ukrainie Zakarpackiej
. Datowane jest na okres ponad 800 tys. lat temu.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Susan C. Antón. Natural history of Homo erectus. „American Journal of Physical Anthropology”. 122 (S37), ss. 126–170 (2003).
doi:10.1002/ajpa.10399
(
ang.
).
- ↑ Praca zbiorowa: Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich. Mediasat Group SA, 2007, s. 52, seria: Historia powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. .
- ↑ Frank Brown, John Harris, Richard Leakey, Alan Walker. Early Homo erectus skeleton from west Lake Turkana, Kenya. „Nature”. 316, ss. 788–792 (1985).
doi:10.1038/316788a0
(
ang.
).
- ↑ Stanley H. Ambrose. Paleolithic Technology and Human Evolution. „Science”. 291 (5509). Ss. 1748–1753.
doi:10.1126/science.1059487
(
ang.
).
- ↑ C. C. Swisher III, W. J. Rink, S. C. Antón, H. P. Schwarcz, G. H. Curtis, A. Suprijo, Widiasmoro. Latest Homo erectus of Java: Potential Contemporaneity with Homo sapiens in Southeast Asia. „Science”. 5294, ss. 1870–1874 (1996).
doi:10.1126/science.274.5294.1870
(
ang.
).
- ↑
Homo erectus pochodził ze Śląska
. [dostęp 2010-10-22].
- ↑ D. Mania, U. Mania, E. Vlček. Latest finds of skull remains of Homo erectus from Bilzingsleben (Thuringia). „Naturwissenschaften”. 81 (3), ss. 123–127 (1994).
doi:10.1007/BF01131767
(
ang.
).