Rzeczpospolita Polska (II Rzeczpospolita)
← ← ← ← ← 1918–1945 → →
Flaga Polski Flaga Polski Godło Polski
Hymn : Mazurek Dąbrowskiego
Położenie Polski
Konstytucja	mała ( 1919 - 1921 ) marcowa ( 1921 - 1935 ) kwietniowa ( 1935 - 1945 )
Język urzędowy	polski , niemiecki [1]
Język używany	polski , niemiecki , jidysz , litewski , rosyjski , białoruski , ukraiński
Stolica	Warszawa
Ustrój polityczny	demokratyczny ( 1919 - 1926 ) autorytarny ( 1926 - 1945 )
Typ państwa	republika parlamentarna ( 1919 - 1926 ) republika prezydencka ( 1926 - 1939 ) republika prezydencka w stanie wojny ( 1939 - 1945 )
Ostatnia głowa państwa	prezydent (ostatni) Władysław Raczkiewicz
Ostatni szef rządu	Prezes Rady Ministrów (ostatni) Tomasz Arciszewski
Powierzchnia  • całkowita	b/d. na świecie 389 720¹ km²
Liczba ludności  ( 1938 )  • całkowita   •  gęstość zaludnienia  • narodowości	34 849 000 (szacunek 1939 r., wg spisu 1931 r. 31 918 000) 89,7 osób/km² Polacy , Ukraińcy , Żydzi , Białorusini , Niemcy
Jednostka monetarna	marka polska ( 1918 - 1924 )- na terenie całego kraju od kwietnia 1920 złoty polski ( 1924 - 1939 )
odzyskanie niepodległości • ogłoszenie • uznanie	od Niemiec i Austro-Węgier 7 października 1918 11 listopada 1918
Inkorporacja (1922):	Litwa Środkowa
wycofanie uznania międzynarodowego dla władz RP (utrata podmiotowości prawnej)	Wielka Brytania , USA , ZSRR , po nich pozostałe państwa konstytuującej się ONZ 6 lipca 1945
Religia dominująca	rzymskokatolicka , greckokatolicka , prawosławie , judaizm
Strefa czasowa	UTC +1 - zima UTC +2 - lato
Terytoria zależne	Wolne Miasto Gdańsk
Terytoria autonomiczne	województwo śląskie
Mapa Polski

Belweder w Warszawie , siedziba Naczelnika Państwa, a później Prezydenta RP

Słup graniczny z 1920 w Gorganach na granicy z Czechosłowacją

II Rzeczpospolita – państwo polskie odrodzone w 1918 po 123 latach zaborów .

Nazwa podkreśla ciągłość z I Rzecząpospolitą ( 1569 – 1795 ), zlikwidowaną traktatami rozbiorowymi zawartymi pomiędzy Austrią , Prusami i Rosją w drugiej połowie XVIII wieku ( 1773 – 1795 ). Urzędowym językiem II Rzeczypospolitej był polski , a walutą początkowo marka polska a od 1924 złoty polski .

Daty graniczne

Za formalny początek II Rzeczypospolitej przyjmuje się 11 listopada 1918 , kiedy to Józef Piłsudski objął władzę wojskową z rąk Rady Regencyjnej w Warszawie . Trzy dni później ( 14 listopada 1918 ) przejął również władzę cywilną a zarówno Rada Regencyjna, jak i Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej rozwiązały się przekazując władzę Piłsudskiemu jako Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa .

Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR ( kampania wrześniowa ) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów (we wrześniu 1939 ) legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II Wojny Światowej był Rząd RP na uchodźstwie , a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju - Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe ( Armia Krajowa ).

Wycofanie uznania dyplomatycznego dla Rządu RP na uchodźstwie przez Wielką Brytanię i USA 6 lipca 1945 i w konsekwencji pozostałe kraje świata zrzeszone w konstytuującej się wówczas Organizacji Narodów Zjednoczonych uważać należy za faktyczny koniec prawnomiędzynarodowy II Rzeczypospolitej. Ostatecznym aktem jej formalnego istnienia było przekazanie w 1990 insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej przez Ryszarda Kaczorowskiego - ostatniego Prezydenta II Rzeczypospolitej na uchodźstwie - pierwszemu wybranemu w wolnych wyborach Prezydentowi RP ^[2] - Lechowi Wałęsie .

Uznanie międzynarodowe

Józef Piłsudski niezwłocznie po objęciu władzy cywilnej wystosował depeszę do społeczności międzynarodowej, informując ją o powstaniu niepodległego państwa polskiego ^[3]. Pierwszym państwem, jakie uznało niepodległość II Rzeczpospolitej były Niemcy, jednak już 15 grudnia 1918 roku Polska zerwała z tym państwem stosunki dyplomatyczne ^[4]. Szersze uznanie niepodległości Polski na arenie międzynarodowej związane było z postawą Francji i Wielkiej Brytanii. Wkrótce po rozejmie w Trewirze i zawieszeniu broni na froncie polsko-ukraińskim, najpierw Francja w dniu 24 lutego 1919 roku, a następnie Wielka Brytania 25 lutego uznały niepodległość Polski ^[5]. 27 marca tego samego roku niepodległość Polski uznała Stolica Apostolska ^[6].

Terytorium i granice

Powierzchnia kraju

388 634 km² (1 stycznia 1938), a po zajęciu Zaolzia w październiku 1938 * 389 720 km².

Długość granic

Całkowita długość granic Polski - 5529 km

Granice z sąsiednimi państwami wg długości

• z Niemcami - 1912 km
• z ZSRR - 1412 km
• z Czechosłowacją - 984 km
• z Litwą - 507 km
• z Rumunią - 349 km
• z Wolnym Miastem Gdańsk - 121 km
• z Łotwą - 109 km
• granica morska - 71 km(z Mierzeją Helską 140 km)

Ustalenie granic

Granice II Rzeczypospolitej zostały ustalone traktatowo poprzez: Traktat wersalski , Traktat ryski , Traktat w Saint Germain , Traktat w Trianon i rozstrzygnięcia międzysojuszniczej Rady Ambasadorów (w odniesieniu do granicy Polski z Czechosłowacją na Śląsku Cieszyńskim i granicy z Litwą ). W 1921 w następstwie traktatu wersalskiego , wyników plebiscytu i trzech powstań śląskich do Polski przyłączono wschodnią część Górnego Śląska . Śląsk Opolski pozostał częścią niemieckiej Republiki Weimarskiej .

Sąsiedzi

• Niemcy - centralne i Prusy Wschodnie ,
• ZSRR - republiki (graniczące) Ukraińska SRR i Białoruska SRR ,
• Czechosłowacja od 1938 do Niemiec ,
• Słowacja od 1939 zależna od Niemiec ,
• Litwa ,
• Łotwa ,
• Rumunia ,
• Węgry - od 1939 ( Ruś Zakarpacka / Podkarpacka )

Terytoria zależne i autonomiczne

• autonomia Śląska - polska część Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego ,
• Wolne Miasto Gdańsk - Gdańsk i okolice

Punkty ekstremalne granic

• Północ: N55*51'8,45" (N55,852250*) - wieś Somino nad rzeką Przeświatą na wysokości łotewskiego Droryszcza, powiat brasławski , województwo wileńskie .
• Południe: N47*43'31,8" (N47,725492*) - okolice południowego źródła potoku Menczil, powiat kosowski , województwo stanisławowskie .
• Wschód: E28*21'44,3" (E28,362371*) - wieś Spasibiorki przy linii kolejowej na Połock , powiat dziśnieński , województwo wileńskie .
• Zachód: E15*47'12,4" (E15,786773*) - osada Muchocinek nad Wartą niedaleko jeziora Meszyn, powiat międzychodzki , województwo poznańskie .

Losy granic II Rzeczypospolitej

Po zbrojnej agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 , okupacji wojskowej wschodnich terenów II Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i ustaleniu w dniu 28 września 1939 przez III Rzeszę i ZSRR w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni niemiecko-sowieckiej linii granicznej na okupowanych wojskowo przez Wehrmacht i Armię Czerwoną terenach Polski mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów.

Do Rzeszy bezpośrednio zostały wcielone: województwo pomorskie, śląskie, poznańskie ( Kraj Warty ), łódzkie z Łodzią , Suwalszczyzna , północna i zachodnia część Mazowsza oraz zachodnie części województw krakowskiego i kieleckiego.

Z terytorium Rzeczypospolitej pomiędzy linią granicy niemiecko-sowieckiej z 28 września 1939 a określoną w dekrecie wschodnią granicą ziem polskich wcielonych bezpośrednio do Niemiec ( określoną jako nowa wschodnia granica Rzeszy) Adolf Hitler utworzył odrębny twór administracyjny podporządkowany Rzeszy - Generalne Gubernatorstwo .

Pozostałe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na wschód od linii granicznej ustalonej na terytorium Polski w układzie pomiędzy III Rzeszą a ZSRR zostało w październiku 1939 anektowane przez ZSRR.^[7] Formalną podstawą były pseudoplebiscyty w postaci wyborów w 1939 , a następnie aneksja w trybie uchwały Rady Najwyższej ZSRR .

Były to akty prawne równoległe do dwóch dekretów Adolfa Hitlera - (z 8 i 12 października 1939 r.), którymi jednostronnie wcielił zachodnie terytoria Polski do Rzeszy (zobacz: Tereny Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę ), tworząc jednocześnie z centralnych ziem II Rzeczypospolitej Generalne Gubernatorstwo .

Wszystkie powyższe akty prawne, rozporządzające jednostronnie suwerennym i określonym traktatami międzynarodowymi terytorium II Rzeczypospolitej były sprzeczne z ratyfikowaną przez Niemcy i Rosję Konwencją haską IV (1907) . Były one w konsekwencji nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej . Wywodziły się z doktryny przyjętej traktatem o granicach i przyjaźni z 28.09.1939 r. wyłącznie przez III Rzeszę i ZSRR o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego z dniem 28 września 1939 , po kapitulacji Warszawy jako stolicy Polski .

W wyniku postanowień konferencji w Teheranie , konferencji jałtańskiej i konferencji poczdamskiej po zakończeniu II wojny światowej , Rzeczpospolita Polska (od 1952 pod nazwą Polska Rzeczpospolita Ludowa ), objęła centralną i zachodnią część terytorium II Rzeczypospolitej, a także przyznane przez mocarstwa Ziemie Odzyskane i stała się prawnomiędzynarodowym sukcesorem II Rzeczypospolitej. Natomiast ziemie na wschód od Bugu , Kresy Wschodnie , czyli województwa wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie, a także część województwa białostockiego i lwowskiego, zostały wcielone do ZSRR .

Ustrój polityczny

System władzy w II Rzeczypospolitej Polskiej ( 1918 - 1939 ) określony został do 1926 jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym . Po zamachu stanu ( przewrót majowy 1926 ) ustrój państwa uległ modyfikacji w trybie zmiany konstytucji ( nowela sierpniowa ) i faktycznego sposobu wykonywania władzy, w konsekwencji został przekształcony w system prezydencko-autorytarny (od obozu politycznego sprawującego władzę zwany sanacją ).

Kalendarium wydarzeń politycznych

• 7 października 1918 - Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Królestwa Polskiego od Niemiec i Austro-Węgier .
• 11 listopada 1918 – objęcie władzy wojskowej w Warszawie przez Józefa Piłsudskiego
• 22 listopada 1918 - po raz pierwszy użyto oficjalnie określenia Republika Polska, co oznaczało zniesienie ustroju monarchistycznego w Polsce.
• 1918 - 1921 – sześć wojen i konfliktów granicznych:
  • 27 grudnia 1918 – powstanie wielkopolskie
  • 17 sierpnia 1919 – wybuch I powstania śląskiego (następne: 19 / 20 sierpnia 1920 i 3 maja 1921 )
  • wojna polsko-bolszewicka
  • wojna polsko-ukraińska
  • konflikt polsko-litewski
  • polsko-czechosłowackie konflikty graniczne

• 26 stycznia 1919 – wybory do Sejmu Ustawodawczego
• 20 lutego 1919 – Mała Konstytucja
• 28 czerwca 1919 – podpisanie Traktatu Wersalskiego z Niemcami (zob. też. Mały traktat wersalski )
• 13 - 19 sierpnia 1920 – bitwa warszawska
• 2 lutego 1921 – układ sojuszniczy z Francją
• 2 marca 1921 – układ z Rumunią
• 17 marca 1921 – konstytucja marcowa
• 18 marca 1921 – traktat ryski z Rosją radziecką
• 16 grudnia 1922 – zabójstwo prezydenta Narutowicza
• 15 marca 1923 – Rada Ambasadorów zatwierdziła przebieg wschodniej granicy II RP
• 28 kwietnia 1924 – powołanie Banku Polskiego , początek reformy walutowej Grabskiego
• 12 - 14 maja 1926 – zamach majowy (stanu) Piłsudskiego (początek sanacji )
• 4 grudnia 1926 – powstał Obóz Wielkiej Polski w poznańskim "Hotelu Bazar", inicjatorem był Roman Dmowski
• 16 listopada 1930 – tzw. " wybory brzeskie "
• 14 czerwca 1932 - kryzys gdański ; ORP Wicher wymusił respektowanie prawa RP do obecności zbrojnej w porcie Wolnego Miasta Gdańska
• 25 lipca 1932 – pakt o nieagresji ze Związkiem Radzieckim
• 26 stycznia 1934 – deklaracja o niestosowaniu przemocy z Niemcami
• 14 kwietnia 1934 – powstał Obóz Narodowo-Radykalny , organizacja polityczna studentów i młodej inteligencji prawicowej
• 23 kwietnia 1935 – ustanowienie konstytucji kwietniowej
• 12 maja 1935 – śmierć Józefa Piłsudskiego
• 1936 – utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego
• 2 lutego 1937 – utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego
• 1 października 1938 - wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie i przyłączenie go do Polski
• 2 stycznia 1939 – śmierć Romana Dmowskiego
• 31 marca 1939 – gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji dla Polski (deklaracja udzielenia pomocy w razie zagrożenia militarnego)
• 23 sierpnia 1939 – pakt Związku Radzieckiego z hitlerowskimi Niemcami (tzw. Pakt Ribbentrop-Mołotow )
• 25 sierpnia 1939 – układ sojuszniczy między Polską i Wielką Brytanią
• 1 września 1939 - najazd III Rzeszy , początek kampanii wrześniowej , początek II wojny światowej
• 17 września 1939
  • (rano) - najazd ZSRR
  • (wieczorem) - ewakuacja rządu II Rzeczypospolitej przez Kuty do Rumunii
• 28 września 1939 - kapitulacja Warszawy
• 2 października 1939 - dekret o rozwiązaniu Sejmu i Senatu
• 5 października 1939 - kapitulacja ostatniego oddziału polskiego, Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie (weszła w życie następnego dnia)

Władze

Naczelnik Państwa

• Józef Piłsudski – 22 listopada 1918 - 9 grudnia 1922

Prezydenci

Po przewrocie majowym w 1926 faktycznie najwyższą władzę w państwie posiadał Józef Piłsudski , który piastował urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych .

Premierzy

W latach 1918 - 1939 Prezydium Rady Ministrów mieściło się w obecnym Pałacu Prezydenckim

W 1928 roku oddano do użytku nową salę posiedzeń sejmu. Senat przejął na własność wcześniejszą siedzibę, którą przebudowano tak, by lepiej spełniała swą funkcję

Rząd RP na uchodźstwie

Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR ( kampania wrześniowa ) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II Wojny Światowej był Rząd RP na uchodźstwie a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju - Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe ( Armia Krajowa ).

Podział administracyjny

Podział administracyjny II RP ( 1930 )

Podział administracyjny II RP w chwili wybuchu wojny z Niemcami

Podział administracyjny II RP ( 1937 )
Tablice rejestracyjne ( 1937 )	Województwo	Siedziba	Powierzchnia w tys. km² ( 1930 )	Ludność w tys. osób ( 1931 )
20-24	białostockie	Białystok	26,0	1 263,3
25-29	kieleckie	Kielce	22,2	2 671,0
30-34	krakowskie	Kraków	17,6	2 300,1
35-39	lubelskie	Lublin	26,6	2 116,2
40-44	lwowskie	Lwów	28,4	3 126,3
45-49	łódzkie	Łódź	20,4	2 650,1
50-54	nowogródzkie	Nowogródek	23,0	1 057,2
55-59	poleskie	Brześć nad Bugiem	36,7	1 132,2
60-64	pomorskie	Toruń	25,7	1 884,4
65-69	poznańskie	Poznań	28,1	2 339,6
70-74	stanisławowskie	Stanisławów	16,9	1 480,3
00-19	Miasto Warszawa	Warszawa	0,14	1 179,5
85-89	warszawskie	Warszawa	31,7	2 460,9
75-79 ?	śląskie	Katowice	5,1	1 533,5
80-84	tarnopolskie	Tarnopol	16,5	1 600,4
90-94	wileńskie	Wilno	29,0	1 276,0
95-99	wołyńskie	Łuck	35,7	2 085,6

Demografia

Zasięg języka polskiego 1918 ( Eugeniusz Romer : Geograficzno-Statystyczny Atlas Polski, Lwów 1921, wyd.2 - tablica 11)

Mapa języków II RP, 1937^[8]

Polacy w województwach kresowych w 1931 roku wg spisu powszechnego (%)

Polska, gęstość zaludnienia , 1930

Narodowości

Polska w okresie międzywojennym była krajem wielonarodowościowym, w którym Polacy stanowili od 64% do 69,2% populacji. Na większości obszaru wiejskiego Kresów Wschodnich Polacy stanowili mniejszość (na rzecz Ukraińców lub Białorusinów), natomiast większość w miastach^[9]. Polacy przeważali m.in. na Wileńszczyźnie i w ówczesnym województwie lwowskim . Na zachodzie przeważali w niektórych okolicach Niemcy . W wielu miejscowościach dominowała ludność żydowska .

Narodowości według spisu z 1931 r. (samookreślenie według używanego języka)^[10]

1. Polacy – 68,9%.
2. Ukraińcy – 10,1%.
3. Żydzi – 8,6%.
4. Rusini – 3,8%.
5. Białorusini – 3,1%.
6. Niemcy – 2,3%.
7. " tutejsi " – 1,8%.
8. Rosjanie – 0,4%.
9. inni – 1%.

Religie

Podział administracyjny:

• Podział administracyjny Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce (1918-1939)
• Podział administracyjny Kościoła greckokatolickiego w Polsce (1918-1939)

Ludność największych miast w 1939 r.

Warszawa , Plac Teatralny

Lwów , Kopiec Unii Lubelskiej

Kraków , Kazimierz

Katowice

Lublin

W Polsce istniały wówczas: 2 miasta o ludności powyżej 500 tys., 12 miast o ludności 100÷500 tys., 11 miast o ludności 50÷100 tys., 46 miast o ludności 20÷50 tys. i 83 miasta o ludności 10÷20 tys.

	miasto	liczba mieszkańców (tys.)	województwo
1	Herb Warszawy Warszawa	1289	warszawskie
2	Herb Łodzi Łódź	672	łódzkie
3	Herb Lwowa Lwów	340	lwowskie
4	Herb Poznania Poznań	272	poznańskie
5	Herb Krakowa Kraków	259	krakowskie
6	Herb Wilna Wilno	215	wileńskie
7	Herb Bydgoszczy Bydgoszcz	141	poznańskie/od 1.04.1938 r. pomorskie
8	Herb Częstochowy Częstochowa	138	kieleckie
9	Herb Chorzowa Chorzów	137 *	śląskie
10	Herb Katowic Katowice	134	śląskie
11	Herb Sosnowca Sosnowiec	130	kieleckie
12	Herb Lublina Lublin	122	lubelskie
13	Herb Gdyni Gdynia	120	pomorskie
14	Herb Białegostoku Białystok	107	białostockie
15	Herb Kalisza Kalisz	91	łódzkie
16	Herb Radomia Radom	86	kieleckie
17	Herb Kielc Kielce	80	kieleckie
18	Herb Torunia Toruń	78	pomorskie

* po przyłączeniu Hajduków Wielkich 1.05.1939 r.

Zobacz też

• Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce
• Historia Polski (1918-1939)
• Położenie międzynarodowe II Rzeczypospolitej
• Prasa II Rzeczypospolitej
• Sądownictwo II Rzeczypospolitej
• Polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Artykuły poświęcone II Rzeczpospolitej
• Artykuły traktujące o polityce wewnętrznej i zagranicznej II Rzeczpospolitej
• Dokumenty źródłowe

• Granice IIRP w programach GPS i Google Earth ( ang. )