Rycerze ruszają na IV krucjatę

IV wyprawa krzyżowa odbyła się w latach 1202 - 1204 . Jej celem było wsparcie państw łacińskich na Bliskim Wschodzie, jednak zakończyła się ona zdobyciem i złupieniem Konstantynopola i utworzeniem Cesarstwa Łacińskiego , cesarz bizantyjski zbiegł z miasta.

Początek

Czwartą krucjatę zaczęto planować pod koniec 1199 z inicjatywy papieża Innocentego III . Papież starał się zapewnić pomoc państwom łacińskim w Palestynie , bowiem poprzednia, III krucjata dała rezultaty w najlepszym razie połowiczne i stawało się jasne, że łacinnicy bez dalszej pomocy nie wytrzymają nacisku muzułmańskiego .

Pierwszym organizatorem i przywódcą przyszłej krucjaty został młody hrabia Szampanii - Tybald III . Następnie udział w wyprawie zadeklarowali: Ludwik, hrabia Chartres i Blois , Baldwin z Flandrii , kasztelan Brugii - Jan z Nesle, hrabia Hugon z Saint-Pol w Pikardii , i hrabia Gotfryd z Perche wraz ze swoimi wasalami . Wśród krzyżowców zabrakło jednak głów koronowanych, nie było również znaczniejszych uczestników poprzednich krucjat lub choćby walk w Palestynie.

Po zjazdach uczestników w Soissons w marcu i w Compiègne w maju 1200 zdecydowano, że wyprawa dotrze do Palestyny drogą morską. W celu ustalenia warunków przewozu wysłano posłów do Wenecji (pozostałe floty, które mogły wchodzić w rachubę jako przewoźnicy - pizańska i genueńska - właśnie toczyły ze sobą wojnę). W kwietniu 1201 Wenecjanie zgodzili się przetransportować wojsko krzyżowe (za cenę wysoką, choć nie wygórowaną) i wystawić 50 własnych okrętów. Datę wypłynięcia ustalono na czerwiec 1202 .

Zaraz po podpisaniu układu z Wenecją przyszłą krucjatę spotkało pierwsze niepowodzenie - w maju 1201 zmarł hrabia Tybald z Szampanii, jej naturalny przywódca. Dwóch proszonych o to feudałów odmówiło podjęcia przywództwa, dopiero na początku września 1201 przyjął ten obowiązek markiz Bonifacy z Montferratu , pochodzący z rodziny znanej już z udziału w poprzednich krucjatach.

Wiosną 1202 , gdy rycerstwo krzyżowe poczęło zbierać się w Wenecji, pojawiły się pierwsze poważne problemy. W kwietniu 1202 zmarł głosiciel krucjaty Fulko z Neuilly , a w maju - hrabia Gotfryd z Perche, a do Wenecji przybyło zbyt mało krzyżowców. Ponadto liczni krzyżowcy z Flandrii i z Francji , mający własne floty, pożeglowali do Palestyny na własną rękę. W efekcie w Wenecji zamiast planowanych 33 tysięcy żołnierzy zgromadziło się tylko 10-12 tysięcy. To przekładało się na niemożność zapłaty - ze zbiórek w sierpniu 1202 zgromadzono tylko 1/3 zapłaty dla Wenecjan, którzy w związku z tym zwlekali z transportem.

Szukając wyjścia z nabrzmiewającej konfliktem sytuacji, doża Enrico Dandolo zaproponował krzyżowcom odroczenie płatności pozostałej części wynagrodzenia dla Wenecjan w zamian za zdobycie dla Wenecji dalmatyńskiego miasta Zadar , które wraz z całą Dalmacją należało do Królestwa Węgier . Mimo wielu głosów sprzeciwu - spora część krzyżowców, nawet, jak się wydaje, wódz wyprawy Bonifacy z Montferrat, sprzeciwiała się atakowi na inny kraj chrześcijański - propozycję Wenecjan przyjęto i latem 1202 doża złożył śluby krzyżowe.

Przebieg

Zadar

Ta część wojska krzyżowego, która zgodziła się spełnić żądanie Wenecjan, wypłynęła z Wenecji 8 października 1202 i 10 listopada tego roku dotarła na redę portu w Zadarze. Tutaj relacje kronikarzy się rozbiegają - Robert de Clari twierdzi, że miasto bez walki poddało się krzyżowcom i Wenecjanom, natomiast Gotfryd z Villehardouin szczegółowo opisał przebieg walk o Zadar. Tak więc według niego oblężenie zaczęło się 13 listopada, a zakończyło 24 listopada 1202 zdobyciem miasta przez krzyżowców i Wenecjan. Atak na Zadar potępił papież, ekskomunikując krzyżowców. Niedługo później, na ich prośbę, udzielił im rozgrzeszenia, ale tylko Frankom - Wenecjanie pozostali ekskomunikowani, co wytworzyło kuriozalną sytuację, w której część krzyżowców była wyłączona z Kościoła.

Uznając ryzyko zimowej żeglugi za zbyt wielkie, zwycięskie wojska pozostały na zimę w Zadarze. Natomiast flota flandryjska pod wodzą Jana z Nesle zimowała w Marsylii .

Oferta Aleksego Angelosa

Na przełomie 1202 i 1203 do Zadaru dotarli posłowie króla Niemiec Filipa Szwabskiego . Na naradzie dowódców wyprawy przedstawili przesłanie swego władcy, który nakłaniał krzyżowców do udzielenia pomocy Aleksemu Angelosowi , następcy tronu bizantyjskiego .

Aleksy Angelos był synem cesarza Bizancjum Izaaka II Angelosa , obalonego w 1195 . Po ucieczce z więzienia przez Włochy dotarł na dwór króla Niemiec, którego zdołał przekonać do poparcia swojej sprawy, czyli odzyskania tronu. Aleksy szczodrze szafował obietnicami, przyrzekając podporządkowanie kościoła bizantyjskiego papieżowi i sowite wynagrodzenie w pieniądzu: 100 tysięcy srebrnych marek dla Wenecji za transport krzyżowców i wystawienie 50 własnych okrętów z desantem, 100 tysięcy srebrnych marek dla pozostałych krzyżowców, za zdobycie Konstantynopola , utrzymanie przez Bizancjum 10 tysięcznej armii krzyżowej przez rok oraz osobiste sponsorowanie przez Aleksego 500 krzyżowców do obrony Palestyny - dożywotnio, a nawet osobisty udział w krucjacie.

Po wielu sporach przywódcy krucjaty przyjęli propozycję Aleksego, to znaczy w zamian za wymienione wyżej korzyści ze strony Aleksego zobowiązali się do zdobycia i przekazania mu Konstantynopola . Narada ta okazała się decydującym punktem w dziejach czwartej krucjaty, ponieważ doprowadziła do ostatecznego zwichrowania jej kierunku - przeciw Bizancjum zamiast przeciw muzułmanom. Do dziś jest sporne, czy, w jakim stopniu i przez kogo decyzja krzyżowców była manipulowana. Posądza się o to Wenecję, papiestwo, a nawet króla niemieckiego, realizujących swoje interesy rękami krzyżowców. Skutkiem tej decyzji było między innymi to, że szeregi zasadniczej części wojska krzyżowego zaczęły stopniowo topnieć, gdyż przeciwnicy awantury konstantynopolitańskiej korzystali z każdej sposobności, by na własną rękę podążać do Palestyny.

Korfu

Na początku kwietnia 1203 Wenecjanie zniszczyli zabudowania i umocnienia Zadaru, po czym 7 kwietnia flota krzyżowa wyruszyła do Konstantynopola . Pierwszym przystankiem była wyspa Korfu w Cieśninie Jońskiej. Podczas pobytu na Korfu omal nie doszło do rozłamu w wojskach krzyżowych - okazało się, że połowa żołnierzy i dowódców jest przeciwna atakowi na Konstantynopol i chce płynąć bezpośrednio do Palestyny.

Po przybyciu na Korfu Aleksego Angelosa rozpoczęły się negocjacje między wodzem krucjaty a rozłamowcami. Ostatecznie konflikt załagodzono - przeciwnicy ataku na Konstantynopol zobowiązali się pozostać w armii do końca września 1203 .

Pierwsze zdobycie Konstantynopola

Flota krzyżowa opuściła Korfu 24 maja 1203 i dotarła w okolice Konstantynopola 23 czerwca tego roku, po czym 24 czerwca przedefilowała pod murami Konstantynopola. Wojsko krzyżowe wyładowało się na ląd w pobliżu Chalcedonu i założyło tam obóz. Tego samego dnia doszło do pierwszej potyczki z miejscowym oddziałem greckim oraz do wymiany listów z cesarzem Aleksym III Angelosem . Cesarz zażądał od krzyżowców, by opuścili tereny cesarstwa; w odpowiedzi krzyżowcy zażądali, by cesarz oddał tron Aleksemu Angelosowi.

Walki z Grekami rozpoczęły się 5 lipca 1203 - krzyżowcy wygrali pierwsze starcie, zmuszając cesarza do ustąpienia z obozu i schronienia się za mury Konstantynopola . 6 lipca krzyżowcy opanowali Galatę , co stanowiło preludium do szturmu na właściwe miasto. Po trzech dniach odpoczynku, 10 lipca 1203 , okręty weneckie przerwały łańcuch zagradzający wejście do Złotego Rogu , a krzyżowcy przypuścili atak na mury miasta w rejonie zamku Blacherny. Murów broniła cesarska gwardia wareska , stawiająca zacięty opór, wobec czego kolejne szturmy były bezskuteczne. Dopiero 17 lipca wspólny szturm krzyżowców i Wenecjan doprowadził do wdarcia się do miasta i do załamania się greckiej obrony. Nocą z 17 na 18 lipca cesarz Aleksy III Angelos uciekł z miasta, pozostawiając je na łasce krzyżowców. Konstantynopol został zdobyty.

W zdobyciu Konstantynopola niewątpliwie pomogła krzyżowcom bierność jego mieszkańców - w innym przypadku wojska krzyżowe, wielokrotnie mniej liczne od oddziałów greckich, niezbyt dobrze wyposażone i mało zdyscyplinowane, nie byłyby w stanie doprowadzić oblężenia do końca. Jednak na Aleksym III zemściła się jego dotychczasowa polityka - mieszkańcy miasta uwolnili obalonego, więzionego dotychczas Izaaka II Angelosa i przywrócili mu władzę. W negocjacjach z przywódcami krucjaty 18 lipca 1203 Izaak II Angelos zgodził się na koronację swego syna Aleksego Angelosa na współcesarza, czego dopełniono 1 sierpnia 1203 .

Drugie zdobycie Konstantynopola

Wejście krzyżowców do Konstantynopola, obraz Eugène Delacroix , 1840

Krzyżowcy pozostali w obozie pod murami Konstantynopola , mając wolny wstęp do miasta. Znów podniosły się głosy, że skoro zobowiązania wobec Wenecji i Aleksego zostały spełnione, to najwyższy czas, zgodnie z celem krucjaty, skierować się do Palestyny. Jednakowoż pozostawała jeszcze kwestia wypłacenia krzyżowcom przez Aleksego obiecanych im kwot. Nowy cesarz zastał pusty skarb i praktycznie żadnych widoków jego zapełnienia w krótkim czasie, zaś krzyżowcy żądali zapłaty natychmiast. Ostatecznie Aleksy zapowiedział krzyżowcom i Wenecjanom, że nie zapłaci im w umówionym terminie, lecz w marcu 1204 oraz zaproponował, by do tego czasu pozostali w okolicach miasta. Mimo kolejnej fali wrzenia w szeregach krzyżowców na naradzie latem 1203 propozycja Aleksego została przyjęta. Latem i jesienią 1203 krzyżowcy pomagali Aleksemu IV w opanowaniu Tracji .

Jednak cesarz nadal nie dotrzymywał swoich zobowiązań finansowych. Krzyżowcy, Wenecjanie i Grecy coraz bardziej tracili do siebie zaufanie, do czego przyczyniały się starcia między łacinnikami a mieszkańcami miasta oraz piractwo Wenecjan na Morzu Marmara . W listopadzie 1203 cierpliwość krzyżowców się wyczerpała. Po kolejnej burzliwej naradzie przedstawiono cesarzowi ultimatum , żądając natychmiastowej zapłaty i grożąc rabunkiem miasta. Przyparty do muru Aleksy IV odmówił.

Z początkiem grudnia 1203 zaczęły się drobne starcia zbrojne. Grecy wypadami z miasta nękali krzyżowców, którzy ze swojej strony gotowali się do szturmu. Dwukrotnie Grecy próbowali podpalić flotę wenecką. Sytuacja przedstawiała się raczej beznadziejnie dla krzyżowców, ponieważ ich zapasy topniały w oczach, a liczebność wojska nieubłaganie się zmniejszała.

Z pomocą przyszli im jednak sami Bizantyjczycy. Zbierając srebro i złoto na zapłatę dla krzyżowców Aleksy IV utracił resztki poparcia wśród ludu i arystokracji Konstantynopola , które już wcześniej zraził do siebie prołacińską postawą. Wyłoniła się przeciw niemu opozycja pod wodzą Aleksego Dukasa zwanego Murzuflos , szambelana dworu cesarskiego, który 7 stycznia 1204 zjawił się w Konstantynopolu , by pomóc w walce przeciw łacinnikom. Murzuflos przystąpił do zdecydowanych działań. 25 stycznia 1204 uwięził Aleksego IV Angelosa, 26 stycznia ogłosił się cesarzem, 2 lutego zgładził innego pretendenta do tronu - patrycjusza Mikołaja Kanabosa (okrzykniętego cesarzem przez lud 27 stycznia), wreszcie 8 lutego zamordował Aleksego IV Angelosa. Po naturalnej śmierci Izaaka II Angelosa (5 lutego) pozostał jedynym pretendentem do tronu i zdobył poparcie gwardii wareskiej - najważniejszej bizantyjskiej siły militarnej.

Zdobycie Konstantynopola, 1204 r.

Aleksy Dukas V Murzuflos konsekwentnie odmówił żądaniom krzyżowców, wobec czego na początku lutego 1204 walki rozgorzały na nowo. Poza motywem pieniężnym po stronie krzyżowców zagrał motyw ambicjonalny - łacinnicy poczuli się oszukani. Szeregowemu rycerstwu wojnę z Bizancjum przedstawiono jako wojnę przeciwko królobójcy Murzuflosowi. Wojsko krzyżowe było nieliczne, ale dobrze wyćwiczone po dwóch latach walk i pewne swoich racji. 10 marca 1204 rozpoczęto przygotowania do szturmu. Ze swojej strony Bizantyjczycy przygotowywali się do obrony, ściągając wojsko z prowincji i naprawiając mury, jednak brak im było ducha walki.

Pierwszy szturm nastąpił w piątek 9 kwietnia 1204 i po całodziennej walce skończył się niepowodzeniem. Następny szturm krzyżowcy przypuścili 12 kwietnia. W jego wyniku, po przełamaniu obrony na murach, hufiec Hugona z Saint-Pol i Piotra z Amiens wdarł się do miasta i zmusił Murzuflosa do ucieczki. Obrona się załamała i krzyżowcy wdarli się do miasta. Nastąpiła rzeź mieszkańców, która trwała do zmroku. Wieczorem większość krzyżowców wycofała się poza miasto. Nocą Aleksy Murzuflos uciekł z miasta, uciekli również pozostali pretendenci do tronu z rodzin Dukasów, Laskarysów i Angelosów. Rano gwardia wareska złożyła hołd Bonifacemu z Montferrat, uważając go za zdobywcę tronu. Od 14 do 16 kwietnia 1204 trwało plądrowanie miasta, z którego zrabowano niesłychane ilości złota i srebra - przy okazji niszcząc je bezprzykładnie. Samo plądrowanie miasta przez zdobywców było podówczas rzeczą normalną, dozwoloną prawem wojennym, lecz jego skala wykraczała poza spotykane przykłady.

Przyjmuje się, że w tym czasie kończą się dzieje IV krucjaty. Dalsze zdarzenia należą już do historii Cesarstwa Łacińskiego .

Skutki

Mapa ukazuje rozdrobnienie Bizancjum w okresie IV wyprawy krzyżowej około roku 1204 ne.

Bezpośrednim skutkiem IV krucjaty było powstanie w Konstantynopolu Cesarstwa Łacińskiego, a w europejskiej części byłego Cesarstwa Bizantyjskiego - innych państw łacińskich. Dalszym skutkiem było wzmocnienie pozycji Wenecji, która na dłuższy czas wyrugowała Pizę i Genuę z handlu z Konstantynopolem . Należy także mieć na uwadze, że skoro IV krucjata nie trafiła do miejsca przeznaczenia - Palestyny, to tamtejsze państwa łacińskie nie otrzymały niezbędnej pomocy, co z pewnością skróciło ich żywot.

Za dalekosiężny skutek IV wyprawy krzyżowej (wraz z Cesarstwem Łacińskim i wymuszoną unią kościelną) uważa się pogłębienie rozłamu między chrześcijańskim Wschodem a Zachodem. Dotychczasowa niechęć przerodziła się w nienawiść i rozszerzyła swój zasięg z plebsu Cesarstwa Bizantyjskiego na bizantyjską hierarchię duchowną. Wojny Bizantyjczyków z Cesarstwem Łacińskim z pewnością doprowadziły do osłabienia Bizancjum i przyspieszyły jego późniejszy upadek pod ciosami Turków osmańskich .

Oceny

Po 800 latach IV krucjata pozostaje jednym z najbardziej kontrowersyjnych wydarzeń historycznych świata. Rozminięcie się skutków wyprawy - rozbicia Bizancjum - z jej zakładanymi celami - pomocą dla łacińskiej Palestyny - nie zdarzyło się żadnej innej krucjacie. Nie jest jasne, czy taki tok wydarzeń był przypadkowy, czy też były jakieś zakulisowe czynniki nim sterujące - tutaj często wskazuje się na Wenecję, która niewątpliwie była największym doraźnym beneficjentem opanowania Konstantynopola . Brak jednak dowodów, by polityka Wenecji - niewątpliwie bardzo zręczna - rzeczywiście była tak diaboliczna, by od samego początku prowadzić krzyżowców do walki z Bizancjum. Faktem jest degeneracja tej wyprawy na tle pozostałych krucjat, co razi tym bardziej, że jej cele były świetlane.

Oceny IV krucjaty są najczęściej negatywne. Efekt negatywny - zantagonizowanie prawosławnego Wschodu - nie został zrównoważony efektami pozytywnymi w postaci pomocy dla Palestyny. Przykład tej wyprawy stał się jednym ze sztandarowych argumentów o wrogości łacinników (w domyśle: papiestwa) wobec cerkwi prawosławnej . IV krucjatę i Cesarstwo Łacińskie powołuje się też jako przykład błędnej polityki religijnej, polegającej na zmuszaniu kościoła Wschodu do przyjęcia zachodniego modelu chrześcijaństwa i wyrzeczenia się własnej tradycji.

Bibliografia

• Angold M., Cesarstwo bizantyńskie 1025-1204. Historia polityczna,przeł. W. Brodzki, Kraków 1993, s.318-331.
• Browning R., Cesarstwo Bizantyńskie, przeł. G. Żurek, Warszawa 1997, s.173-175, 205-206.
• Hrochowie M. i W., W obronie Grobu Chrystusa. Krzyżowcy w Lewancie, przeł. Z. Dobrzyniecki, Warszawa 1992, s.186-208.
• Manteuffel T., Historia powszechna. Średniowiecze, wyd.5, Warszawa 1990, s.193-196.
• Ostrogorski G., Dzieje Bizancjum, przeł. pod red. H. Evert - Kappesowej, Warszawa 1967, wyd.2 Warszawa 1968, s.331-334,
• Pentek Z., Geoffroy de Villehardouin. Rycerz i kronikarz IV czwartej wyprawy krzyżowej, Poznań 1996.
• Rek S., „Partitio terrarum Imperii Romanie” i markiz Bonifacy z Montferrat, „Balcanica Posnaniensia” 4 (1989), s.69-78.
• Runciman S., Dzieje wypraw krzyżowych, przeł. J. Szwarskopf, Warszawa 1987, t.3: Królestwo Akki i późniejsze krucjaty, s.111-134.

Zobacz też

• Wyprawy krzyżowe