Ibn Chaldun,
arab.
ابن خلدون (ur.
27 maja
1332
w
Tunisie
, zm.
17 marca
1406
w
Kairze
) -
arabski
filozof, historyk, prekursor socjologii, politologii i ekonomii, któremu przypisuje się stworzenie arabskiej filozofii historii i socjologii. Jego dzieła wywarły duży wpływ na
średniowieczną
kulturę.
Pozostawał w służbie władców północnej Afryki i
Grenady
. Był m.in. autorem historycznego dzieła Kitab al-ibar.
Opisał historię Arabów,
Berberów
i
Persów
. Jego najbardziej znane dzieło to Muqaddimah. Skrytykował w nim najczęściej popełniane przez pozostałych historyków błędy. Wyłożył w nim również teorię o społeczeństwie. Ponadto zawarł w swym dziele myśl asabiyah rozumianą jako więź grupowa. Zasłynął z nowatorskiej, jak na tamte czasy, koncepcji racjonalnego wyjaśniania zjawisk historycznych i społecznych.
Biografia
Życie Ibn Chalduna jest, jak na czas, w którym żył, nadzwyczaj dobrze udokumentowane, gdyż pozostawił po sobie
autobiografię
التعريف بابن خلدون ورحلته غربا وشرقا wydaną przez Muḥammad ibn Tāwīt at-Tandschī, w Kairze w 1951, w której dosłownie cytuje liczne dokumenty dotyczące jego życia. Niechętnie jednak szafuje informacjami z życia prywatnego, dlatego dowiadujemy się niewiele o jego stosunkach rodzinnych.
W epoce Ibn Chalduna
Afryka Północna
, po upadku
Almohadów
(1147–1269) była opanowana przez trzy
dynastie
, osłabiające się we wzajemnych walkach. W dzisiejszym
Maroku
rezydowali
Merynidzi
(1196–1464). W zachodniej
Algierii
panowali
Abdalwadydzi
(1236–1556), zaś
Hafsydzi
(1228–1574) władali wschodnią Algierią,
Tunezją
i
Cyrenajką
. Stale zagrożone atakami sąsiadujących plemion
berberyjskich
, dynastie te walczyły o
hegemonię
w Afryce Północnej.
Ibn Chaldun pochodził z rodziny szlacheckiej banū chaldūn, żyjącej od wielu pokoleń w
Sewilli
(
Andaluzja
). W swojej autobiografii Ibn Chaldun wyprowadza swoje pochodzenie z czasów
proroka Mahometa
z rodu arabsko-jemeńskiego z
Hadramaut
, który na początku islamskich podbojów przybył do
Hiszpanii
. Jego rodzina, która w Andaluzji sprawowała wiele wysokich urzędów, wyemigrowała w okresie początkowej
rekonkwisty
, ok. połowy XIII wieku, do
Ceuta
w północnej Afryce. Za czasów dynastii Hafsydów - panowania emira Jahji I w latach 1228-1249 niektórzy członkowie rodziny Ibn Chalduna sprawowali urzędy polityczne, ojciec i dziadek wycofali się za to z życia politycznego i wstąpili do
mistycznego
zakonu
(
Tarika
).
Wychowanie i edukacja
Wysoka pozycja jego rodziny sprawiła, że Ibn Chaldun mógł podjąć studia u najlepszych wtedy nauczycieli północnej Afryki. Ibn Chaldun otrzymał klasyczne arabskie wykształcenie:
Koran
, naukę o języku arabskim, stanowiącą podstawę do zrozumienia Koranu i islamskiego prawa,
hadis
i
naukę o prawie
(
fikh
). Mistyk, matematyk i filozof al-Ābilī nauczył go podstaw
matematyki
,
logiki
i
filozofii
, przy czym Ibn Chaldun studiował głównie dzieła
Awerroesa
,
Awicenny
,
Ar-Raziego
i
at-Tusiego
. W wieku 17 lat Ibn Chaldun stracił oboje rodziców w rezultacie grasującej na trzech kontynentach epidemii „
czarnej śmierci
“, szalejącej również w Tunisie.
W zgodzie z rodzinną tradycją celem Ibn Chalduna była polityczna kariera. Wobec ciągle zmieniających się władców i stosunków w polityce w północnej Afryce tego czasu wymagało to ciągłego balansowania między zawieraniem znajomości i ich porzucaniem, aby w razie potrzeby nie ulec upadkowi razem z krótkotrwałymi władcami. Biografię Ibn Chalduna, prowadzącą z więzienia po najwyższe urzędy i na emigrację, czyta się miejscami jak
powieść przygodową
.
Pierwsze lata w Tunisie, Maroku i
Grenadzie
Po zdobyciu wykształcenia w Tunisie został sekretarzem sułtana z dynastii Hafsydów Abu Iszak Ibrahim II. al-Mustansir. Już w 1347, kiedy Abu 'l-Hasan zajął Tunis utrzymywał dobre kontakty z dworem Merynidów.
Po przeprowadzce z Tunisu do
Fezu
Chaldun rozpoczął polityczną karierę w wieku 20 lat na stanowisku kātib al-ʿalāma(كاتب العلامة) w kancelarii von Ibn Tafrāgīn i na polecenie sułtana Abu Ishaq. W tym czasie Ibn Chaldun żył i działał w bezpośrednim sąsiedztwie
medresy
Bu Inania – dziś przy ulicy at-Tal'a l-kbira – którą uważa się za jeden z najpiękniejszych przykładów marokańskiej architektury. Zadanie kātib al-ʿalāma polegało na umieszczaniu
kaligraficznym
pismem typowych zwrotów wstępnych w oficjalnych dokumentach. Tamtejszy władca z dynastii Merynidów Abu Inan przyznał mu później posadę pisarza królewskich proklamacji, co nie przeszkodziło Chaldunowi spiskować przeciwko swemu pracodawcy. W rezultacie 25-letni Chaldun został 1357 wtrącony do więzienia na 22 miesiące. Dopiero po śmierci Abu Inana (1358) został zwolniony przez jego syna i następcę. Ibn Chaldun zjednoczył się przeciwko niemu z żyjącym na emigracji jego wujem, Abu Salimem. Po dojściu do władzy Abu Salim nadał Chaldunowi urząd sekretarza państwa كاتب السر والتوقيع والانشاء. Była to pierwsza posada, która spełniała oczekiwania Ibn Chalduna.
Po obaleniu Abu Salima przez Amara Ibn Abd Allaha, przyjaciela Ibn Chalduna, oczekiwania Ibn Chalduna nie spełniły się. Pod rządami nowego władcy nie powierzono mu żadnej ważnej funkcji. Amar, który dobrze znał polityczne zdolności Ibn Chaldun, skutecznie zapobiegł jego sojuszowi z Abdalwadydami w
Tilimsan
. Dlatego Ibn Chaldun zdecydował się na jesieni 1362 na wyjazd do Grenady. Mógł być pewien, że zostanie tam życzliwie przyjęty, gdyż wcześniej pomógł tamtejszemu sułtanowi z dynastii
Nasrydów
Muhammadowi V w Fezie, odzyskać władzę na tymczasowej emigracji. 1364 Muhammad powierzył mu dyplomatyczną misję do króla
Kastylii
,
Piotra I Okrutnego
, zawarcia układu pokojowego. Misja Ibn Chalduna powiodła się. Ofertę Piotra zwrócenia hiszpańskich włości jego rodziny i pozostania na jego dworze, odrzucił jednak uprzejmie.
W Grenadzie Ibn Chaldun wszedł w zatarg z
wezyrem
Ibn al–Chatibem, który obserwował z narastającą nieufnością stosunki między Chaldunem a sułtanem Muhammadem V. Ibn Chaldun usiłował uformować Muhammada na kształt swojego ideału mądrego władcy, zdaniem Ibn al-Chatiba było to nierozsądne przedsięwzięcie, zagrażające pokojowi – historia przyznała mu rację. Ostatecznie Ibn Chaldun musiał w wyniku dążeń Ibn al-Chatiba wracać do Afryki. Ibn al-Chatib został później oskarżony przez Muhammada V z powodu odbiegających od ortodoksji poglądów filozoficznych i stracony.
W autobiografii Ibn Chaldun niewiele pisze o konflikcie z Ibn al-Chatibem ani o powodach powrotu do Afryki. Orientalista Muhsin Mahdi interpretuje to jako spóźnione przyznanie się Ibn Chalduna do błędnej oceny Muhammada V.
Dzieła
Inaczej niż większość arabskich uczonych, Ibn Chaldun, obok swojej historii uniwersalnej, Kitāb al-ʿibar, nie napisał wielu dzieł. W swojej autobiografii nie zamieścił żadnej wzmianki o tych pismach, co naukowcy odczytują w ten sposób, że Ibn Chaldun postrzegał się przede wszystkim jako historyka i chciał być znany wyłącznie jako autor Kitāb al-ʿibar.
Z innych źródeł dowiadujemy się z kolei o dalszych dziełach, których powstanie przypada na okres życia Ibn Chalduna w północnej Afryce i Hiszpanii.
Karta tytułowa autografu: Lubab al-muhassal
Swoją pierwszą książkę, لباب المحصل في أصول الدين, podsumowujący komentarz do teologii ar-Razīs, napisał w wieku 19 lat pod nadzorem swojego nauczyciela al-Ābilī w Tunisie. Autograf, datowany na rok 1351 przechowywany jest w bibliotece
Eskurial
. Dzieło na temat sufizmu (islamski mistycyzm), شفاء السائل, powstał ok. 1373 w Fez. Dla Muhammada V, sułtana Grenady, Ibn Khaldun sporządził w trakcie pobytu na jego dworze rozprawę o logice (ʿAllaqa lis-sultān).
Kitāb al-ʿibar“ (pełny tytuł brzmi Kitab al-ibar wa diwan al-mubtada wa l-chabar fi ayyam al-arab wa l-adscham wa l-barbar wa man asarahum min dawi as-sultan al-akbar كتاب العبر وديوان المبتدأ والخبر في أيام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأك) - główne dzieło Ibn Chalduna, byo pierwotnie pomyślane jako historia Berberów. Autor wykroczył poza pierwotny pomysł, tak że to główne dzieło w wersji końcowej – wzbogacone o własną
metodologię
i
antropologię
– stanowi tzw. „historia uniwersalna“. Jest podzielone na siedem ksiąg, z których pierwszą, Muqaddima, uważa się za samodzielne dzieło. Księgi od drugiej do piątej obejmują historię ludzkości do epoki Ibn Chalduna. W księgach szóstej i siódmej znajdujemy w końcu historię ludów berberyjskich i Maghrebu, które dla historyka stanowią o prawdziwej wartości Kitab al-ibar, gdyż Ibn Chaldun zamieścił tu swoją wiedzę na temat plemion berberyjskich w północnej Afryce.
al-Muqaddima
Muqaddima المقدّمة w kairskim wydaniu z 1967 obejmująca 1475 stron, to przełomowe dzieło Ibn Chalduna, oceniane jako ważniejsze niż historia świata. Nad Muqaddimą Ibn Chaldun pracował przez całe życie; w bibliotece narodowej w Tunisie przechowywane są rękopisy dzieła z własnoręcznymi wpisami i poprawkami autora, które w dotychczasowych wydaniach drukiem zostały nieuwzględnione.
Tym dziełem Ibn Chaldun po raz pierwszy stworzył w islamskiej kulturze naukę, której przedmiotem była bazująca na faktach analiza islamskiej historii. Ibn Chaldun z pomocą własnej metodologii próbował zbadać przyczyny awansu i upadku arabskich dynastii. Podczas gdy arabsko-islamscy pisarze historyczni do tej pory starali się przedstawiać wydarzenia historyczne, a w szczególności historię dynastii w formie (annałów/roczników?) in annalistischer Form przy pomocy wcześniejszych, ustnych, później pisanych świadectw, Ibn Chaldun w swoim dziele co rusz stawia pytanie o przyczyny historycznego rozwoju, które przyporządkowuje do społecznych, kulturowych, klimatycznych i innych czynników. W swojej przedmowie do Muqaddimy, napisanej zgodnie z tradycją
Adab
arabską prozą rymowaną na najwyższym poziomie, Ibn Chaldun przedstawia historiografię jako jedną z najważniejszych gałęzi nauki, zajmującą się powstawaniem i rozwojem cywilizacji. Równocześnie dystansuje się od tradycyjnego pisarstwa historycznego i zastępuje je przez wprowadzony przez siebie rodzaj spojrzenia na historię. W tych, w islamskich naukach jedynych w swoim rodzaju obserwacjach i analizach, objaśnia legitymację władzy państwowej i jej źródła z pomocą przeinterpretowanego przez siebie staroarabskiego pojęcia Asabiyya عصبيّة. Tłumaczenie tego pojęcia jest trudne, jego znaczenia sięgają od „poczucia przynależności do plemienia“, „więzów krwi“ i „solidarności rodu“ po „poczucie grupowe“ i form solidarności, które nie mają swojej podstawy wyłącznie w pokrewieństwie. Asabiyya jest u Ibn Chalduna znaczącą przesłanką powstania i utrzymania władzy świeckiej (mulk) w każdej epoce historii. Władza świecka i jej utrzymanie jest podstawą każdej uporządkowanej cywilizacji.
Jego nauki o cywilizacji i kulturze (ilm al-umran) علم العمران obejmują obszerne dyskusje relacji między wiejsko-beduińskim a miejsko-osiadłym życiem, która dla niego stanowi główny
konflikt społeczny
. W tym kontekście, za pomocą teorii asabiyya wyjaśnia awans i upadek cywilizacji w islamskiej, jak i nieislamskiej historii, przy czym także religia i wiara uzupełniają i zabezpieczają działanie asabiyya, jak np. w trakcie panowania
kalifów
.
Beduini
, jako mieszkańcy wiejskich regionów posiadają silną asabiyya, a ich wiara jest silniejsza, podczas gdy mieszkańcy miast w ciągu wielu
pokoleń
coraz bardziej ulegają dekadencji i korupcji, a więc ich asabiyya słabnie. W przeciągu wielu pokoleń władza miejskiej dynastii opierająca się o asabiyya słabnie tak bardzo, że staje się ofiarą agresywnego wiejskiego plemienia z silną asabiyya, które po zdobyciu i częściowym zniszczeniu miast ustanawia nową dynastię.
Recepcja
Liczne ide, metody i teorie Ibn Chalduna były później postrzegane jako pierwociny europejskich teorii i dyscyplin. Np. jego objaśnienia przyczyn powstawania profitu i kapitału رَأْسُ المال uważa się za prekursorskie w stosunku do teorii wartości
Karola Marksa
, był przedstawiany jako ojciec nauki historycznej, socjologii i nauk politycznych, a od XVIII wieku interpretowany w różny sposób przez licznych europejskich autorów. W arabskim obszarze językowym jego dzieło posłużyło do uzasadniania ruchów sprzeciwu wobec
kolonializmu
, jak również do wyjaśnienia zacofania Afryki Północnej.
Pisma
- Ibn Khaldūn: Buch der Beispiele. Die Einführung. Übersetzt und eingeleitet von Mathias Pätzold. Reclam, Leipzig 1992.
- Ibn Chaldun: Ausgewählte Abschnitte aus der Muqaddima. Hrsg. und übersetzt von Annemarie Schimmel. Mohr, Tübingen 1951.
- Ibn Khaldûn: Le Livre des Exemples. Tome I. Autobiographie Muquaddima. Hrsg., übers. und mit Anmerkungen versehen von Abdesselam Cheddadi. Gallimard, Paris 2002 (neueste franz. Übersetzung.).
- Ibn Khaldûn: The Muqaddimah. An Introduction to History. Hrsg., übers. und mit Anmerkungen versehen von Franz Rosenthal. 3 Bde. Bollingen, New York 1958, 1986 (klassische Übersetzung).
- Ibn Khaldūn:al-Ta'rîf bi-ibn Khaldûn wa rihlatuhu gharban wa-sharqan. Hrsg. von Muhammad ibn Tâwît al-Tanjî. al-Qahirah, Kairo 1951 (Autobiografie).
- Ibn Khaldūn: Le Voyage d'Occident et d'Orient. Hrsg. und übersetzt von Abdesselam Cheddadi. Sindbad, Paris 1980, 1995 (franz. Übersetzung der Autobiografie).
Bibliografia
- Mohammed Kamil Ayad: Die Geschichts- und Gesellschaftslehre Ibn Haldūns. Forschungen zur Geschichts- und Gesellschaftslehre. Stuttgart – Berlin 1930 (klassische Dissertation).
- Fuad Baali: The Science of Human Social Organization. Conflicting Views on Ibn Khaldun's (1332-1406) Ilm Al-Umran. Edwin Mellen Press, Lewiston NY 2005 (umfassender Literaturüberblick).
- Carl Brockelmann: Geschichte der arabischen Literatur. Zweite den Supplementbänden angepasste Auflage. Bd. 2, 314-317. Brill, Leiden 1949
- Walter Joseph Fischel: Ibn Khaldūn in Egypt. His Public Functions and His Historical Research, 1382-1406. A Study in Islamic Historiography. Univ. of Calif. Press, Berkeley 1967. (Biografie und Bibliografie).
- Muhsin Mahdi: Ibn Khaldûn's Philosophy of History. A Study in the Philosophic Foundation of the Science of Culture. Allen and Unwin, London 1957, University Press, Chicago 1964, 1971.
- Róbert Simon: Ibn Khaldūn. History as Science and the Patrimonial Empire. Akadémiai Kiadó, Budapest 2002 (gründliche Erörterung des Diskussionsstands zu Ibn Chaldun).
- Mohammed Talbi: Ibn Khaldun et le sens de l'histoire. In: Studia Islamica (SI). Maisonneuve-Larose, Paris 26.1967, 73-148.
ISSN
0585-5292
Linki zewnętrzne
