Ikonoklazm ( gr. eikōn – "obraz"; klao – "łamać", "obrazoburstwo") – ruch szerzący się w VIII - IX wieku na terenach Bizancjum i państwa Franków oraz w Niderlandach w XVI w.

Wprowadzenie

Teologiczny problem prezentowania sacrum przewija się w trzech religiach monoteistycznych . Wszystkie trzy przypisują transcendencję do dziedziny sacrum, co sprawia, że zajmuje ona miejsce "poza" i "ponad" widzialnymi sprawami ludzkimi.

W judaizmie , jak i w chrześcijaństwie , zakaz przedstawiania wizerunku Boga znajduje korzenie biblijne :

"Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią. Nie będziesz oddawał im pokłonu i nie będziesz im służył, ponieważ Ja Pan, twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym, który karze występek ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia względem tych, którzy Mnie nienawidzą. " ( Wj 20,4-5, Biblia Tysiąclecia, III wydanie).

Z drugiej strony, zakaz kultu obrazów miał ścisły związek ze Starym Przymierzem (zob. Pwt 4:15 - Bóg nie objawił się Żydom w widzialnej postaci), dlatego chrześcijaństwo , które opiera się na Nowym Przymierzu, uznaje kult obrazów za mający uzasadnienie biblijne - w Nowym Testamencie. Jezus jest "obrazem Boga niewidzialnego" (Kol 1:15), kto zobaczył Jego, zobaczył i Ojca (por. J 14:9).

Jeśli chodzi o islam – zakaz przedstawiania boskości wynika z zakazu idolatrii , w szczególności kultu świętych głazów lub kamieni ustawianych (w celach kultowych), których istnienie potwierdzają badania archeologiczne prowadzone na terenach zamieszkanych przez pustynne plemiona koczowników i pasterzy. Zakaz przedstawiania Boga został rozszerzony i objął też oblicze proroka.

Chrześcijaństwo

Ikonoklazm, czyli Kłótnia o Obrazy, był ruchem wrogim kultowi ikon, świętych obrazów, które stanowiły przedmiot adoracji we Wschodnim Cesarstwie rzymskim^[1].

Pojawił się w VIII i IX w. i przejawiał w prowadzonym na szeroką skalę niszczeniu ikonostasów , fresków , a nawet klasztorów i prześladowaniem osób adorujących ikony (ikonoduli).

Pierwszy ikonoklazm (726-787)

Cesarz Leon III Izauryjczyk , panujący w latach 717 do 741 , w roku 726 nakazał usunąć obraz Chrystusa, który znajdował się nad drzwiami pałacu cesarskiego, zastępując go zwykłym krzyżem. Dało to początek ikonoklazmowi. Zakazał czczenia ikon Chrystusa , Dziewicy Marii i świętych i nakazał zniszczenie istniejących wizerunków.

Spór na temat ikonoklazmu narodził się wskutek sprzeciwu wobec niszczenia ikonostasów ze strony licznych chrześcijan, zarówno żyjących we Wschodnim Cesarstwie rzymskim, jak i poza nim^[].

Święty Jan z Damaszku stał na czele jednego z tych ruchów sprzeciwu. Jednak pozycja cesarza zyskała wsparcie w wyniku sukcesów politycznych: oblężenie Konstantynopola w latach 717 - 718 , koniec płacenia daniny plemionom arabskim. Syn Leona III, Konstantyn V (cesarz w latach 741 - 775 ) odnosił również sukcesy militarne, co wzmocniło jego pozycję przeciw ikonodulom .

Sobór nicejski II w roku 787 zezwolił ponownie na kult obrazów, zakazując surowo handlowania nimi. Uzasadnienie doktrynalne było następujące: skoro Chrystus się wcielił, wolno przedstawiać fizyczną postać Syna Bożego i malować wizerunki świętych.

Drugi ikonoklazm (813-843)

Leon V , (cesarz od 813 do 820 ), natychmiast po objęciu tronu, wprowadził drugi ikonoklazm i to bardziej rygorystyczny od poprzedniego. Jego polityka była kontynuowana przez Michała II i Teofila . Wdowa po Teofilu, Teodora , regentka na rzecz nieletniego syna Michała III , proklamowała 11 marca 843 , podczas uroczystości w Hagia Sophia ^[2], powrót do ikonolatrii , pod warunkiem że Teofil nie zostanie potępiony. Od tego czasu, na pamiątkę zwycięstwa nad ikonoklazmem, pierwsza niedziela Wielkiego Postu jest czczona przez Cerkwie prawosławne jako święto Triumfu Prawosławia (Triumfu Ortodoksji).

Jako jedyny symbol adoracji cesarze usiłowali narzucić monogram Chrystusa w postaci dwóch pierwszych liter jego imienia: greckich X i P (Khi i Rho). Była to religia jedynego Boga, w której postać Chrystusa zajmuje miejsce bliższe świętym. Można więc także interpretować ikonoklazm jako próbę zjednoczenia pod flagą cesarską wszystkich wschodnich chrześcijan w celu wzmocnienia sił wobec poważnego zagrożenia zewnętrznego. Gdy zagrożenie ustało, znikła też potrzeba ikonoklazmu^[].

Ikonoklazm w Galii (do X w.)

W Europie Zachodniej biskupi katoliccy otwarcie sprzeciwiali się kultowi podobizn i obrazów, szczególnie pod rządami Karolingów . W następstwie Synodu Frankfurckiego ( 794 ) Karol Wielki stanął po stronie ikonoklazmu, zaś Ludwik I Pobożny ustanowił w 817 arcybiskupem Turynu swojego zaufanego teologa Klaudiusza, który nie tylko otwarcie zwalczał adorację obrazów, ale także wyrażał w swych dziełach typowo protestanckie poglądy^[] (podważanie zbawienia z dobrych uczynków, nieomylności Kościoła i papieża, sensu modlitwy do zmarłych i za zmarłych, odpuszczenia grzechów dzięki pielgrzymkom do Rzymu, kluczowego znaczenia Eucharystii itp)^[]. Innym znanym ikonoklastą galijskim był święty Agobard z Lyonu^[]. Biskupi z Galii i Hiszpanii ponownie potępili kult obrazów na synodzie w Paryżu w 824 . Ikonoklazm na Zachodzie ustał dopiero około X wieku, kiedy rządy objęli władcy całkowicie poddani papieżowi ^[].

Przypisy