Iryd
77 Ir Układ okresowy pierwiastków
Iryd Iryd
Dane ogólne
Nazwa, symbol, l.a.	Iryd, Ir, 77
Grupa, okres, blok	9 , 6, d
Właściwości metaliczne	metal przejściowy
Właściwości atomowe Masa atomowa 192,217 u Promień atomowy 135 (obl. 180) pm Promień walencyjny 137 pm Konfiguracja elektronowa [Xe]4f145d76s2 Zapełnienie powłok 2, 8, 18, 32, 15, 2 Elektroujemność 2,20 ( Pauling ) 1,55 ( Allred ) Stopień utlenienia 2, 3, 4, 6 Właściwości kwasowe tlenków średnio zasadowe
Właściwości fizyczne Stan skupienia stały Gęstość 22420 kg/m3 Twardość 6,5 Kolor srebrzystobiały Temperatura topnienia 2739 K 2465,85 °C Temperatura wrzenia 4701 K 4427,85 °C Objętość molowa 8,52×10-6 m³/ mol Ciepło parowania 605 kJ/mol Ciepło topnienia 26,1 kJ/mol Ciśnienie pary nasyconej 1,47 Pa (2716 K) Prędkość dźwięku 4825 m/s (293,15 K)
Pozostałe dane Ciepło właściwe 130 J/(kg*K) Konduktywność 19,7×106 S /m Przewodność cieplna 147 W/(m*K) Potencjały jonizacyjne I. 880 kJ/mol II. 1680 kJ/mol III. 2600 kJ/mol IV. 3800 kJ/mol
Najbardziej stabilne izotopy izotop wyst. o.p.r. s.r. e.r. MeV p.r. 189Ir {syn.} 13,2 dnia w.e. 189 Os 191Ir 37,3% stabilny izotop z 114 neutronami 192m2Ir {syn.} 241 lat i.t. 0,155 192mIr 192Ir {syn.} 73,83 dnia β- 1,454 192 Pt 193Ir 62,7% stabilny izotop z 116 neutronami 194Ir {syn.} 171 dni β- 194 Pt
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Iryd (Ir, łac. iridium) – pierwiastek chemiczny , metal przejściowy . Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa iris oznaczającego tęczę .

Występowanie

Iryd występuje w skorupie ziemskiej w ilości 3×10^-6 ppm . Odkryty w 1803 r. przez Smithsona Tennanta. Najważniejszym minerałem irydu jest osmiryd – naturalny stop osmu i irydu. Drugim minerałem irydu jest platynoiryd – stop platyny i irydu. Większe ilości irydu – nawet ok. 500 ppb – znaleziono w osadach skalnych pochodzących z pogranicza kredy i trzeciorzędu – m.in. w osadach skalnych krateru Chicxulub położonego na półwyspie Jukatan w Meksyku , a także w wielu miejscach w Europie – w Danii , Hiszpanii czy we Włoszech . Takie anormalne stężenie w/w metalu jest przesłanką świadczącą, że pod koniec kredy z Ziemią zderzył się meteoryt lub planetoida , powodując wymieranie wielu organizmów, w tym dinozaurów . Iryd jest bowiem metalem często znajdowanym w obiektach kosmicznych, natomiast jego naturalna zawartość w skorupie ziemskiej jest bardzo niska.

Właściwości fizykochemiczne

Iryd jest twardym, kruchym srebrzystobiałym metalem. Należy do najcięższych pierwiastków ; jego gęstość wynosi około 22000 kg/m³. Jest metalem szlachetnym , jednym z najmniej reaktywnych pierwiastków chemicznych. W warunkach standardowych (T = 298 K (25 °C), p = 1013 hPa ) nie ulega działaniu tlenu , chloru , kwasów , ani zasad . Nie roztwarza go nawet tzw. woda królewska , czyli mieszanina kwasu azotowego z kwasem solnym (w stos. obj. 1:3), która atakuje takie szlachetne metale jak platyna czy złoto. W ten sposób możliwe jest oddzielenie irydu od innych metali szlachetnych, z którymi współwystępuje w przyrodzie (patrz wyżej). W podwyższonej temperaturze iryd reaguje z tlenem, tworząc tlenki – ditlenek irydu IrO₂ oraz tritlenek diirydu Ir₂O₃, które są nietrwałe i dysocjują w wyższych temperaturach na pierwiastki składowe. Niemetalem, z którym iryd reaguje najchętniej jest siarka , a także selen . Ma on podobne właściwości chemiczne do dwóch sąsiednich pierwiastków – osmu i platyny , z tego też powodu łączone one są w grupę noszącą nazwę platynowce ciężkie – w analogii do triady żelaza ( Fe , Co , Ni ) i platynowców lekkich ( Ru , Rh , Pd ).

Iryd, podobnie jak i pokrewne mu metale, łatwo tworzy liczne związki kompleksowe (koordynacyjne) z wieloma ligandami , zarówno prostymi (np. aniony i cząsteczki nieorganiczne), jak i złożonymi (np. duże cząsteczki organiczne). Kompleksy irydu, obok rodu czy platyny, mają szerokie zastosowanie w przemyśle.

Działanie biologiczne

Działanie biologiczne irydu i jego związków jest słabo poznane. Prawdopodobnie nie jest tak szkodliwy, jak większość metali ciężkich, jednakże niektóre jego związki mogą być toksyczne.