Jazygowie (Jaxamatae, Ixibatai, Iazyges) - lud
sarmacki
.
Starożytność
Od Donu do Dunaju
Jazygowie byli ludem
koczowniczym
, który początkowo zamieszkiwał obszar położony na północny zachód od
Morza Azowskiego
między
Dnieprem
i
Donem
.
Należeli do pierwszych Sarmatów, którzy przekroczyli Don i zainicjowali wędrówkę ze
stepów
nad dolną
Wołgą
- na początku
II wieku p.n.e.
pod naciskiem sąsiednich plemion, głównie
Roksolanów
ustępujących przed
Aorsami
ze swoich siedzib na wschód od Dniepru, Jazygowie przenieśli swoje siedziby bardziej na zachód, na stepy nad dolnym
Dniestrem
.
Na nowych terenach ich najbliższymi sąsiadami zostali
Bastarnowie
i Tyrageci. Niektóre plemiona jazygockie dotarły aż do
delty
Dunaju
, wchodząc w kontakt z
Rzymianami
oraz
Dakami
.
W latach
78
-
76 p.n.e.
odbyła się rzymska wyprawa karna przeciwko Jazygom zamieszkałym na północ od Dunaju. Była to pierwsza z wielu zanotowanych potyczek między Sarmatami a Rzymianami.
W wojnie
Pontu
z
Rzymem
Jazygowie stanęli po stronie
Mitrydatesa VI Eupatora
.
Po ustanowieniu przez Rzymian
limesu
na Dunaju, Jazygowie próbowali kilkakrotnie najazdów na rzymską prowincję
Mezję Dolną
. Świadkiem najazdu w
16 roku n.e.
był
Owidiusz
, który przebywał w tym czasie na zesłaniu w
Tomi
(dzisiejsza
Konstanca
), mieście greckim w rzymskiej Mezji Dolnej, i pozostawił kilka relacji o Jazygach.
Nad Dunajem i Cisą
Po rozgromieniu Bastarnów przez
Daków
pod wodzą
Burebisty
, Jazygowie przekroczyli
Karpaty
(po 20 n.e.) i osiedlili się w północnej części
Kotliny Panońskiej
oraz na terenach dzisiejszej południowej i wschodniej
Słowacji
, mając za sąsiadów plemiona germańskie, m.in.
Markomanów
i
Kwadów
.
Jazygowie częściowo wyparli, głównie jednak podporządkowali sobie
celto
-dackich mieszkańców nowo zajętych terenów.
Tacyt
wymienia Kotynów i Orsów, miejscowe plemiona żyjące na północny wschód od dzisiejszego
Budapesztu
, które płaciły Jazygom
daninę
. Miejscowa ludność utrzymała jednak swoją odrębność przynajmniej do
III wieku n.e.
, przy tym wywierając na nich istotny wpływ, potwierdzony badaniami
archeologicznymi
wczesnych grobów sarmackich.
Jazygowie, których Rzymianie zawsze nazywali „Sarmatami”, przebywali na Nizinie Węgierskiej ponad 450 lat, a ponieważ byli odcięci od swych krewniaków z obszaru północnoczarnomorskiego, ich dzieje mają niewiele wspólnego z historią innych ludów sarmackich, które pozostały na wschodzie. Główne ogniwo wiążące stanowiły grupy Roksolanów i
Alanów
, które wycofując się na zachód, po różnych zaburzeniach na stepach północnego Nadczarnomorza, przekraczały
Karpaty
i przyłączały się do Jazygów. Przybysze zazwyczaj zakłócali zastany porządek rzeczy, pogarszali stosunki z sąsiednimi ludami, a zwłaszcza z Imperium Rzymskim, co powodowało dla nich i dla miejscowych sarmackich Jazygów groźne w skutkach następstwa.
Dzieje Jazygów na
Węgrzech
można podzielić na trzy okresy: wczesny (około
20
—
160
n.e.), środkowy (160—
260
n.e.) i późny (260—
430
n.e.).
Okres wczesny
We wczesnym okresie Jazygowie pozostawali wyraźnie w dobrych stosunkach z Rzymianami — zawarli widocznie z nimi układ, że będą służyć jako wojsko pomocnicze („auxiliare"). W latach
48
-
54
n.e. Jazygowie pojawiają się jako sprzymierzeńcy Wanniusza,
wasala
Imperium Rzymskiego, panującego nad Regnum Vannianum leżącym nad
Dunajem
. Po rozpadzie tego tworu zostali zaatakowani przez
Lugiów
i
Hermundurów
. Mimo że Jazygowie graniczyli z rzymską prowincją Panonią, w tym okresie do niej nie wkraczali - ich główna siła była skierowana przeciw Dakom, z którymi walczyli jako sprzymierzeńcy Rzymu w dackich wojnach
Trajana
w latach
85
—
88
i
101
n.e. Jednakże w
92
sarmaccy i germańscy wojownicy w
89 roku n.e.
napadli na
Panonię
, z której jednak zostali wyparci. Najazdy powtórzyły się w
93
, kiedy po pokonaniu Daków Jazygowie wtargnęli na obszar na południe od Dunaju i spustoszyli rzymską Mezję, lecz od tego czasu koalicja sarmacko-germańska przez kilkadziesiąt lat nie przekroczyła, umocnionego przez
cesarza
Domicjana
, rzymskiego
limesu
w rejonie
Dunaju
. Natomiast w latach
117
-
119
cesarz
Hadrian
odbył ciężką kampanię w obronie rzymskiej Dacji, zaatakowanej od wschodu przez Roksolanów, a od zachodu właśnie przez Jazygów. Sarmaci zostali odparci i zawarto układ, który legł u podstawy pokoju trwającego 50 lat.
Okres środkowy
W
167
roku
Markomanowie
,
Kwadowie
i mniejsze plemiona germańskie przedarły się przez
Dunaj
, rozpoczynając w ten sposób tzw.
wojny markomańskie
. Jazygowie, na wieść o wtargnięciu dawnych sojuszników do rzymskich prowincji, skierowali swoje uderzenie na zachód na Panonię oraz w 167 zajęli
Dację
. W 169 Sarmaci znowu przekroczyli Dunaj i najechali Panonię. W roku
175
Jazygowie zostali pokonani przez
Marka Aureliusza
w potyczce na zamarzniętym Dunaju, barwnie opisanej przez
Kasjusza Diona
. Zawarty wtedy pokój między Markiem Aureliuszem, który przyjął tytuł Sarmaticus, a Sarmatami, uczczony został wybiciem odpowiednich monet cesarskich, a Sarmaci musieli przyjąć ciężkie warunki: nakazano im trzymać się z dala od Dunaju i dostarczać armii rzymskiej rekrutów. Jednak wkrótce walki zostały wznowione i wojna Jazygów i Germanów z Rzymianami trwały aż do śmierci Marka Aureliusza. Jego następca,
Kommodus
zawarł z nimi pokój, w myśl którego barbarzyńcy zobowiązali się dostarczać rekrutów do rzymskiej armii i trzymać się w odległości 15 km od granicy.
Wojska rzymskie zasilone zostały kontyngentem 8000 jeźdźców jazygockich, z czego około 5500 musiało udać się na służbę wojskową do
Brytanii
. Stacjonowali oni na północnej granicy w oddziałach po 500 żołnierzy, m.in. w rzymskiej twierdzy w
Chester
, stanowiącej jeden z punktów obronnych
Wału Hadriana
, oraz w twierdzach w Bremetennacum (w Ribchester koło
Lancasteru
) i Morbium. Większość z nich nie powróciła już do ojczyzny. W Bremetennacum założono osadę
weteranów
, która istniała jeszcze na początku
V wieku n.e.
W 2 lata później, w
177
wybuchła II wojna markomańska i Jazygowie uzyskali pewne złagodzenie poprzednich warunków. Pozwolono im pływać po Dunaju we własnych łodziach, aby mogli kontaktować się z Roksolanami, którzy mieszkali na
Nizinie Wołoskiej
na wschód od Dacji i zaopatrywali ich w paciorki oraz inne towary pochodzenia wschodniego, wchodzące w skład typowego wyposażenia grobowego Jazygów.
Zmagania wojenne z Rzymem ciągnęły się z niewielkimi przerwami. Cesarz
Maksymin Trak
prowadził kampanię przeciwko Jazygom w latach
236
—
238
, odpierając ich i sprzymierzonych z nim Daków znad Dunaju, a po kampanii przybierając tytuł „Sarmaticus Maximus". Jazygowie dokonywali napadów na Dację w latach
248
—
250
oraz wspólnie z Kwadami na Panonię w roku
254
.
Okres późny
Upadek węgierskich Sarmatów w połowie III wieku wyznacza początek okresu późnosarmackiego. Na północ od nich osiedlili się
Gepidzi
, wojowniczy lud germański, a w roku
260
Goci
wkroczyli do Dacji, której Rzymianie nie mogli już dłużej obronić, i w roku
271
założyli tam potężne królestwo
Wizygotów
. Pomimo tego niebezpieczeństwa na wschodniej granicy, sarmaccy Jazygowie wspólnie z Kwadami kontynuowali najazdy na Panonię (najbardziej niszczycielski był najazd w latach
282
—
283
) aż do czasu ośmiu kolejnych wypraw rzymskich w latach
290
i
313
, kiedy Rzymianie najechali i spustoszyli terytorium Jazygów. W związku z tym cesarz
Galeriusz
oraz jego następcy,
Konstantyn
i
Licyniusz
, przybrali tytuł „Sarmaticus".
Rzymskie ekspedycje karne osłabiły Sarmatów, ale ich nie złamały. Ożywione działania wojenne Sarmatów, na które Rzymianie tak gwałtownie zareagowali, były — jak się wydaje — związane z wewnętrznymi zmianami, najprawdopodobniej spowodowanymi przybyciem nowej fali ludności ze wschodu (Roksolanowie, Alanowie).
W czasach panowania Konstantyna Jazygowie, broniący swojej ziemi przed
Gotami
, stali się nawet, przez pewien okres (w latach
321
-
322
), sojusznikami cesarza. Nazwa „Jazygowie” wyszła powoli w tym okresie z użycia, ponieważ przewagę osiągnęli przybysze należący do innego plemienia. Byli to prawdopodobnie Alanami ze stepów leżących na zachód od Dniestru, uciekającymi pod naporem Gotów w kierunku zachodnim.
Końcowe stadium okresu późnosarmaekiego na Węgrzech rozpoczęło się około roku
332
, gdy wybuchła wyniszczająca wojna domowa. Podległe plemię „Sarmatae Limigantes" powstało przeciwko swym panom, „Sarmatae Ardagarantes", zwanym także „Sarmatae Libri". W walce tej miało uczestniczyć ponad 100 000 wojowników. Wojna potoczyła się ona niekorzystnie dla „Ardagarantes". Niektórzy z nich uciekli do
Kwadów
i Gotów, lecz większość w liczbie 300 000 szukała schronienia na rzymskim terytorium, gdzie dano im ziemie w Mezji i Panonii.
W latach
355
i
357
Sarmaci „Limigantes" podbili i splądrowali górną Mezję i dolną Panonię, lecz pokonał ich cesarz Konstancjusz w
358
. „Ardagarantes" zostali wówczas osadzeni przez Rzymian w swoim dawnym kraju, a ich rodzimy książę Zizais został wyniesiony na tron. W następnym jednak roku, niezadowoleni z nowego miejsca zamieszkania, poprosili oni o zezwolenie na osiedlenie się w granicach Cesarstwa, później zaś usiłowali pomścić utratę terytorium w zdradzieckiej napaści na cesarza. Cesarzowi udało się zbiec, a Rzymianie wybili całe plemię.
Sarmackie najazdy na Panonię notowano znów w latach
364
,
374
i
378
; odparł je cesarz
Teodozjusz
. W roku
384
Teodozjusz, razem z synem
Arkadiuszem
i współregentem
Walentynianem II
, odniósł zwycięstwo nad Sarmatami.
Za koniec tego okresu uważa się zwykle mniej więcej rok 430, to jest rok zajęcia Węgier przez
Hunów
, lecz w źródłach pisanych Sarmaci na Węgrzech wspominani byli jeszcze prawie 50 lat później. W okresie schyłku
starożytności
i wczesnego
średniowiecza
Jazygowie znikają z areny dziejów - brak jest jakichkolwiek źródeł o ich losach w tym czasie.
Średniowiecze i czasy nowożytne
W średniowieczu mianem Jazygów określano niekiedy
Jasów
(Jazonów), lud pochodzenie alańskiego, który w okresie najazdów mongolskich przywędrował na Węgry wraz z
Kumanami
. Podobnie jak właściwi Jazygowie posługiwali się oni dialektem północno irańskim pokrewnym
językowi osetyńskiemu
.
Bibliografia
- do części „Starożytność”:
- Iwaszkiewicz P., Łoś W., Stępień M., Władcy i wodzowie starożytności. Słownik, WSiP, Warszawa 1998, s. 227, 231, 251, 256, .
-
Sulimirski T.
, Sarmaci, PIW, Warszawa 1979, s. 115-116, 156-166, .
- Prostko-Prostyński J. (red.), Słownik cesarzy rzymskich, Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., Poznań 2001, s. 85, .