Jędrzejów
Herb Herb Jędrzejowa
Dewiza : Miasto Zegarów
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	jędrzejowski
Gmina • rodzaj	Jędrzejów miejsko-wiejska
Założono	VII - XII wiek
Prawa miejskie	16 lutego 1271
Burmistrz	Marek Zbigniew Wolski
Powierzchnia	11,37 km²
Wysokość	201-301 m n.p.m.
Ludność (2010) •  liczba •  gęstość	30 135 1496,4 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 41
Kod pocztowy	28-300
Tablice rejestracyjne	TJE
Położenie na mapie Polski Jędrzejów
50°38'N 20°18'E / 50.633, 20.3 Na mapach: 50°38'N 20°18'E / 50.633, 20.3
TERC ( TERYT )	2602024
SIMC	0947030
Miasta partnerskie	[1] Reichenbach Nadwirna Keszthely
Urząd miejski ul. 11 Listopada 33 28-300 Jędrzejów
Strona internetowa miasta

Rynek miasta

Muzeum zegarów słonecznych przy rynku

Wzór podpisu ulic w Jędrzejowie

Jedna z uliczek w centrum miasta

Jędrzejów – miasto w woj. świętokrzyskim , w powiecie jędrzejowskim , siedziba gminy miejsko-wiejskiej Jędrzejów . W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. kieleckiego .

Położenie geograficzne

Miasto Jędrzejów leży w odległości 38 km od Kielc , 78 km od Krakowa i około 101 km od Częstochowy . Przez miejscowość płyną dwie niewielkie rzeki - Jasionka i Brzeźnica. Kraina geograficzna na której znajduje się Jędrzejów nazywa się Płaskowyżem Jędrzejowskim , który jest częścią Wyżyny Małopolskiej . Przed powstaniem osad ludzkich na terenie Jędrzejowa znajdowały się bagna . Rzeźba terenu nie jest zbytnio urozmaicona. Najniżej położony punkt znajduje się w dolinie Brzeźnicy (201 m n.p.m.), zaś najwyższy szczyt to wzgórze Gaj (301 m n.p.m.) na północy Jędrzejowa.

Historia

Początki osady

Pomiędzy VII a XII w. na terenie dzisiejszego Jędrzejowa istniała osada o nazwie Brzeźnica. Jednak w wyniku ostatnich badań archeologicznych stwierdzono, że ludzkie osiedla musiały powstać tu zdecydowanie wcześniej. Jednym z takich przykładów są znalezione w pobliskiej wsi Skroniów monety z podobizną Cesarza Diokleciana . Po tym odkryciu archeologowie stwierdzili, że osada ta prowadziła ożywione kontakty handlowe z Imperium Rzymskim . Było to zasługą dogodnego położenia. Brzeźnica leżała blisko szlaku bursztynowego prowadzącego z Akwilei do Kłajpedy . Z Rzymianami handlowano produktami takimi jak skóra i wapień z Gór Świętokrzyskich w zamian za pieniądze.

Pierwsze udokumentowane dzieje

Pierwsze wzmianki o wsi Brzeźnica pojawiły się w dokumencie fundacyjnym klasztoru cysterskiego wydanego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika z 1153 roku. Pismo to ostatecznie zatwierdziło istnienie klasztoru cysterskiego, który został założony w 1149 roku przez cystersów przybyłych z Morimond w Burgundii . W dokumencie tym wymienił nadania poczynione na rzecz mnichów , w tym siedzibę wspólnoty, czyli Brzeźnicę z kościołem św. Wojciecha. Nazwę osady zapisano łamaną łaciną jako Brysinch. Tę nazwę do dziś zachowała rzeka przepływająca przez Jędrzejów, ale dla osady już w XII w. weszła i utrwaliła się nazwa Jędrzejów. Na przełomie 1166 / 67r . odbył się tutaj wielki zjazd książąt i możnych z okazji uroczystego poświęcenia kościoła klasztornego. Był to przebudowany kościół św. Wojciecha , którzy mnisi dostosowali do swoich potrzeb i któremu dodali wezwanie Najświętszej Maryi Panny. Wystawiony wtedy dokument nie mówi już o Brzeźnicy, ale nazywają ją - oczywiście po łacinie Andrzeiow, Andreiow i Andreow.

Początki Polski i I Rzeczpospolita

W początkach państwa polskiego okolice Jędrzejowa wchodziły w skład ziemi krakowskiej , ziemi sandomierskiej oraz ziemi wiślickiej. Rzeka Nida była granicą kościelną między diecezjami gnieźnieńską i krakowską . Podczas rozbicia dzielnicowego region jędrzejowski wchodził w skład dzielnicy krakowsko-sandomierskiej.

Jędrzejów stał się miastem 16 lutego 1271  r., kiedy to książę Bolesław Wstydliwy nadał prawa miejskie na prawie magdeburskim . Miasto liczyło wtedy ponad 3 tysiące mieszkańców. Niecałe dwa stulecia później jeden z opatów - Nieustęp, nadał prawo mieszkańcom do wybudowania ratusza, sukiennic, postrzygalni i wagi miejskiej. Budynki te przyczyniły się do szybkiego rozwoju osady, niestety nie zachowały się do dnia dzisiejszego.

W czasie wojny północnej Jędrzejów i Małogoszcz zostały złupione przez wojska szwedzkie Karola XII . 19 lipca 1702 r. pod Kliszowem wojska saskie pod dowództwem Augusta II i polskie pod dowództwem Hieronima Lubomirskiego stoczyły bitwę ze Szwedami. Do niedawna można było zwiedzić chatę wiejską i stół, przy którym zasiadać mieli August II, Stanisław Leszczyński i Karol XII .

Insurekcja kościuszkowska

W klasztorze cystersów przez pewien czas mieszkał Tadeusz Kościuszko wraz z wojskiem, przygotowując się do bitwy z Denisowem . Książę Józef Poniatowski zgłosił się do obozu Kościuszki jako ochotnik. W powstaniu brało udział wielu mieszkańców ziemi jędrzejowskiej, w tym Stefan Dembowski, dziedzic majątku Potok, jeden z najbliższych współpracowników Kościuszki, desygnowany na jego następcę w razie jego śmierci.

Powstanie listopadowe

Mieszkańcy Jędrzejowa od początku brali udział w powstaniu listopadowym . Jednym z członków sprzysiężenia podchorążych był ppor. Ludwik Borkiewicz z otoczenia księcia Konstantego . Przed zamachem na wielkiego księcia, w mieszkaniu Borkiewicza odbyła się narada spiskowców pod przewodnictwem Piotra Wysockiego . Ze znaczniejszych postaci ziemi jędrzejowskiej w powstaniu udzielali się Jan Ledóchowski z Krzelowa, poseł jędrzejowski i sędzia pokoju w Jędrzejowie oraz Roman Sołtyk z Koneckiego, właściciel dóbr ziemskich w Mokrsku. Okrzyk Ledóchowskiego: nie ma Mikołaja!, poparty przez galerię sejmu doprowadził do detronizacji cara. Żołnierze z jędrzejowskiego weszli w skład 10 pułku pod dowództwem podpułkownika Piotra Wysockiego i brali udział w obronie Woli . Zasilili również 1 pułk Krakusów jako 3 szwadron jędrzejowski, a w pomieszczeniach klasztoru cysterskiego urządzono polski szpital wojskowy.

Powstanie styczniowe

W styczniu 1863 udało się nie dopuścić do branki . Odbijanie spisowych odbyło się jeszcze w innych punktach regionu, m.in. w Wodzisławiu . Tutejszy kler prowadził agitację w czasie powstania, np. ks. Walenty Witkowski, którego władze cesarskie określiły jako wroga państwa. Wielu księży ukarano karami pieniężnymi za sprzyjanie powstańcom oraz udział w manifestacjach w czasie pogrzebów powstańców. Walki powstańcze w okolicach Jędrzejowa trwały półtora roku, doszło do ok. 30 potyczek, m.in. pod Małogoszczem , Oksą, Warzynem, Ciernem, Obiechowem oraz w rejonie Wodzisławia i Jakubowa. Bitwy te toczyły się m.in. pod dowództwem Langiewicza .

II Rzeczpospolita

3 marca 1915 do Jędrzejowa przybył Józef Piłsudski razem z I Brygadą . Marszałek bywał gościem w domu Przypkowskich, których potomkowie do dziś są kustoszami Muzeum im. Przypkowskich. Pobyt Józefa Piłsudskiego w Jędrzejowie upamiętnia marmurowa tablica, wmurowana na fasadzie muzeum. Tablicę tę kazali usunąć w czasie okupacji Niemcy, przetrwała ona zamurowana pod tynkiem do 1981 .

II wojna światowa

Pomnik poświęcony działaniom żołnierzy AK w pobliżu klasztoru oo. cystersów

Podczas kampanii wrześniowej miasto nie ucierpiało zanadto i nie było dużych ofiar wśród ludności. Utworzono tu getto dla ludności żydowskiej , znajdujące się na ulicach: Kilińskiego, Pińczowska, Duch-Imbora i Głowackiego, kilkadziesiąt osób wywieziono do Auschwitz . Naziści wymordowali ok. 3000 mieszkańców w tym całą ludność żydowską. W okolicy działały oddziały partyzanckie nazywane Jędrzejowskim Obwodem AK. Największym sukcesem tych oddziałów był udany zamach na gestapowca Helmuta Kappa , dzięki którym powstała Republika Pińczowska . 14 stycznia 1945 wojska radzieckie wkroczyły do miasta^[].

Pomnik upamiętniający zamach na Helmuta Kappa

Ekonomia

Handel i usługi

Spośród różnego rodzaju firm zarejestrowanych w Jędrzejowie najwięcej jest sklepów spożywczych, sklepów przemysłowych i firm zajmujących się handlem obwoźnym. Jeżeli chodzi o usługi, to przeważająca liczba zarejestrowanych firm świadczy usługi budowlane. Następnie w kolejności to zakłady naprawcze różnego typu i usługi transportowe, sporo osób zapewnia usługi odzieżowe.

Przemysł

Na terenie Jędrzejowa rozwija się m.in. przemysł cementowy, metalowy i budownictwo. Na lokalnym rynku liczą się i wpływają na jego ogólny rozwój m.in. Zakłady mechaniczne "Bifamet", Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego "Kartel", Browar "Strzelec" oraz "Universal leaf Tobacco". Skutecznie rozwijają się firmy sektora prywatnego, które z powodzeniem konkurują na terenie całego kraju, a nawet za granicą.

Browar w Jędrzejowie

Tradycje warzenia piwa w Jędrzejowie sięgają przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy to cystersi zatrudnili pierwszych piwowarów. Jednym z nich był Piotr Nawrot, który według dokumentu z 1819 r. warzył piwo dla klasztoru od 22 lat, za co otrzymał wynagrodzenie w kwocie 200 złotych polskich. Duży zakład piwowarski w Jędrzejowie powstał na początku XX wieku. Nowoczesny- jak na owe czasy - budynek browaru wybudowano w 1906  r. Później także na potrzeby browaru wybudowano słodownie . W 1931  r. jędrzejowski browar produkował rocznie 8097 hektolitrów piwa, a słodownia uchodziła za jedną z największych w Europie. Współcześnie te wielowiekowe tradycje kontynuuje działający od 1995  r. zakład piwowarski (jeden z najnowocześniejszych w Polsce), należący do Browarów Polskich "Brok-Strzelec" SA.

Kultura i zabytki

Zegar słoneczny na rynku

W kulturze staropolskiej szczególny wkład wniosło kronikarsko-literackie piśmiennictwo Wincentego Kadłubka , zmarłego w Jędrzejowie oraz twórczość pisarska Mikołaja Reja z Nagłowic. A także Jan Chryzostom Pasek z Olszówki, Wespazjan Kochowski , Stanisław Trembecki , Wojciech Bogusławski i Stefan Żeromski . Nieopodal, w Zdanowicach, przechowywana jest biblioteka, dekoracje, kostiumy i inne akcesoria warszawskiego Teatru Narodowego, przekazane przez Wojciecha Bogusławskiego.

Muzeum im. Przypkowskich

Jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych Jędrzejowa jest Muzeum im. Przypkowskich , powstałe w wyniku przekazania państwu 3 lutego 1962 kolekcji zegarów słonecznych, przyrządów astronomicznych oraz biblioteki starodruków przez rodzinę Przypkowskich. W zbiorach znajduje się także list Zygmunta Starego z roku 1535 pisany do Mikołaja Przypkowskiego. Założycielem istniejącej do dziś biblioteki Muzeum stał się Jan Józef Przypkowski ( 1707 - 1758 ), profesor matematyki i astronomii na Uniwersytecie Jagiellońskim . Natomiast twórcą zbiorów astronomiczno-gnomonicznych, stanowiących podstawę muzeum był Feliks Przypkowski ( 1872 - 1951 ). Interesował się m.in. astronomią oraz gnomoniką . Zbiory obecnie obejmują ponad 600 zegarów słonecznych oraz astronomicznych przyrządów pomiarowych. Oprócz zegarów muzeum posiada bogaty dział grafiki i ekslibrisu z kolekcją księgoznaków liczącą ok. 20 000 egzemplarzy od XVI w. do czasów najnowszych. Powstał też dział gastronomii. Muzeum im. Przypkowskich obecnie zajmuje trzecie miejsce w świecie pod względem liczebności i wartości zegarów słonecznych, tuż po Planetarium w Chicago i Science Museum w Oxfordzie .

Kościoły

Klasztor Ojców Cystersów

Najstarszymi budowlami sakralnymi Jędrzejowa istniejącymi dotychczas są dwa kościoły: bł. Wincentego Kadłubka i św. Trójcy . Historia ich założenia sięga początków XII w. Pierwszy został założony ok. roku 1140, jako pierwsze opactwo w Polsce i filia burgundzkiego klasztoru Morimond. W 1152 r. założyli tutaj szpital klasztorny, jako najstarszy w Polsce. Opactwo to jest obecnie także sanktuarium bł. Wincentego Kadłubka (1160- 1223), który zrezygnował z biskupstwa krakowskiego i został cystersem w Jędrzejowie. Klasztor wzniesiony przez Gryfitów, przebudowany został w 1166 r., kolejnej przebudowie uległ w II poł. XV w. oraz w XVIII w. W wyniku przekształceń z romańskiego nabrał cech gotyckich i barokowych . W klasztorze jędrzejowskim znajdują się jedne z najciekawszych organów (1745-1754) w Europie, dzieło polskiego organmistrza Józefa Sitarskiego.

Klasztor oo. cystersów z prawej strony

Kościół Świętej Trójcy

Zegar słoneczny na ścianie kościoła św. Trójcy

Kolej wąskotorowa

W Jędrzejowie rozpoczyna swój bieg Świętokrzyska Kolej Dojazdowa , zwana także "Ciuchcią-Express Ponidzie". Obecnie dysponująca trzema sprawnymi lokomotywami Lxd2 oraz parowozem Px48 . Kolejka wyrusza w lecie w każdą niedzielę o godzinie 10.00 ze stacji Jędrzejów Wąski (około kilometra od stacji głównej PKP) w malowniczą wycieczkę po rozlewisku Nidy . Wycieczka trwa cały dzień, po drodze na turystów czeka ognisko w Umianowicach i stacja końcowa przy zalewie w Pińczowie . Powrót do Jędrzejowa o 18.00.

Oświata

• Szkoła podstawowa nr 2 im. Komisji Edukacji Narodowej - dyrektor Marek Maj
• Szkoła podstawowa nr 3
• Szkoła podstawowa nr 4
• Szkoła Specjalna nr 5
• Gimnazjum nr 1 - dyrektor Aleksander Leszek Brzeźiński
• Gimnazjum nr 2
• Gimnazjum Specjalne nr 3
• I LO im. Mikołaj Reja w Jędrzejowie - dyrektor Marek Zygan
• Zespół Szkół Ponagimnazjalnych im. Ks. Stanisława Konarskiego
• ZSP nr 2 im. gen. Stefana Roweckiego "Grota" - dyrektor Władysław Blicharski

Osoby związane z Jędrzejowem

• Stanisław Konarski - pisarz
• Mikołaj Rej - pisarz
• Stanisław Czernik - poeta
• Maciej Jędrzejowczyk - drukarz
• Wincenty Kadłubek - kronikarz polski
• Franciszek Piasecki - rzeźbiarz
• Feliks Przypkowski - lekarz, twórca Muzeum im. Przypkowskich
• Tadeusz Przypkowski - bibliofil, fotograf, kolekcjoner
• Ignacy Kwarta - lekarz, komunista
• Magdalena Waligórska - aktorka
• Kazimierz Zenkteller - podoficer wojska polskiego

Infrastruktura i transport

Transport drogowy

Miasto ma bardzo dogodne położenie komunikacyjne - leży bowiem na przecięciu trzech ważnych szlaków drogowych:

• Warszawa - Kraków
• Kielce - Katowice
• Tarnobrzeg - Katowice

Przez Jędrzejów przebiegają drogi:

• 7 - Gdańsk - Elbląg - Warszawa - Kielce - Kraków - Chyżne
• 78 - Chałupki - Wodzisław Śl. - Gliwice - Zawiercie - Chmielnik
• 728 - Końskie -Jędrzejów
• 768 - Kazimierza Wielka -Jędrzejów

Lokalne połączenia autobusowe obsługuje przedsiębiorstwo PKS Jędrzejów. Posiada też linie dalekobieżne do Kielc i Łodzi . Dużą rolę odgrywają przewoźnicy prywatni, obsługujący linie do Kielc, Sędziszowa i prawie wszystkich miejscowości w polu 20 km od Jędrzejowa.

Transport kolejowy

Przez miasto przechodzi ważny szlak kolejowy łączący Kraków i Katowice z Warszawą i Lublinem . Jędrzejów posiada dwie stacje kolejowe:

• Jędrzejów na trasie Kielce - Kraków .
• Jędrzejów Wąski przy Świętokrzyskiej Kolei Dojazdowej .

Przypisy

Bibliografia

• W Jędrzejowskim Obwodzie AK, Andrzej Ropelewski, Warszawa 1986 r.
• Powiat Jędrzejowski, Współczesność i tradycje historyczne, Jędrzejów 2004 r.

Zobacz też

• Parafia bł. Wincentego Kadłubka w Jędrzejowie
• Parafia Matki Bożej Łaskawej w Jędrzejowie
• Parafia Trójcy Świętej w Jędrzejowie
• Kościół Trójcy Świętej w Jędrzejowie
• Cmentarz żydowski w Jędrzejowie

Linki zewnętrzne

• Strona Jędrzejowa
• Mapy: Emapi • Google Maps • Targeo • Zumi
• Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi
• Jędrzejów w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich , Tom III (Haag – Kępy) z 1882 r.