Język nowogrecki, język grecki nowożytny, albo greka nowożytna, również: demotyk(a), po grecku: Νεοελληνική – język indoeuropejski , używany współcześnie w Grecji (ok. 11 mln mówiących) i na Cyprze (ok. 750 tys.). Jest on jednocześnie językiem urzędowym tych państw (na Cyprze obok tureckiego ).

Określenie język nowogrecki zamiast bardziej ogólnego język grecki używane jest w niektórych publikacjach (głównie językoznawczych , ale nie tylko) dla podkreślenia różnicy między starożytnym językiem greckim a językiem greckim współczesnym.

Powstanie współczesnego języka literackiego

Dziedzictwo języka starogreckiego , mającego bardzo długą i niezmiernie bogatą tradycję piśmienniczą, było przeszkodą w powstaniu współczesnego, nowoczesnego greckiego języka literackiego. W okresie ożywionych sporów o kształt języka literackiego (wiek XIX i praktycznie cały wiek XX ), zmagały się ze sobą dwie główne szkoły, forsujące własny pogląd na kształt greckiego języka literackiego.

Pierwsza z nich, dowodząc bogactwa języka klasycznego , pragnęła oprzeć język literacki na starogreckich formach i normach, także ortograficznych, argumentując, iż nie można wyprzeć się dziedzictwa niemal trzydziestu wieków istnienia języka. Tak powstał zaproponowany przez tę szkołę język katharewusa – język oczyszczony (z naleciałości).

Przedstawiciele drugiej szkoły wychodzili z założenia, że nie można zmuszać współczesnych użytkowników języka do używania sztucznie stworzonych form i postulowali oparcie języka literackiego na współczesnych, żywych dialektach greckich, odziedziczonych po grece średniowiecznej (zob. niżej) wraz z bogactwem ich leksyki (również tej zapożyczonej z innych języków). Popierany przez tę szkołę język nazwano dhimotikí (gr. δημοτική), tj. język ludu, demotyk.

Spór między dwiema szkołami przygasł dopiero w 1976 r., gdy zadekretowano prawnie oparcie języka literackiego na żywym języku (demotyku). Zwycięstwo języka potocznego jest jednak częściowe: do dziś w powszechnym użyciu jest bardzo wiele skostniałych, archaicznych form wyrazowych czy nawet całych frazeologizmów , przejętych z greki klasycznej za pośrednictwem katharewusy . Współczesny standard literacki jest przez to wielowarstwowy, funkcjonują w nim zarówno dawne starogreckie rdzenie wyrazowe , jak i nowsze – zapożyczone. Z jednej strony więc przykładowo sklep rybny nazywa się po grecku ιχθυοπωλείο (ichthiopolío) od starogreckiego ἰχθύς (ichthýs) – ryba i πωλέω (poléo; w dialekcie attyckim πωλῶ – poló) – sprzedaję, z drugiej strony zaś ryba nazywa się współcześnie ψάρι (psári).

Zróżnicowanie dialektalne języka nowogreckiego

Współczesne dialekty Grecji i Cypru

Oprócz standardu literackiego we współczesnym języku nowogreckim wyróżnić można szereg dialektów, w dużym stopniu wzajemnie zrozumiałych. Rozpadają się one na dwa główne zespoły:

• Zespół południowy, rozpada się na cztery grupy:

1. dialekty staroateńskie ( Megary , Eginy , Kimi) i dialekty Półwyspu Mani
2. dialekty Peloponezu (oprócz Mani), Wysp Jońskich i Epiru Północnego
3. dialekty Cyklad i Krety
4. dialekty Dodekanezu i Cypru (zob. dialekt cypryjski ).

• Zespół północny: dialekty Rumelii , Epiru , Tesalii , Macedonii i Tracji

Wszystkie powyższe dialekty wywodzą się z greki bizantyjskiej . Oprócz tego do wariantów języka nowogreckiego zalicza się często również języki kapadocki, pontyjski , cakoński i griko . Nie jest to jednak uzasadnione z punktu widzenia językoznawsta historycznego , ponieważ języki te mają odmienną historię od właściwego języka nowogreckiego.

Innowacje i cechy charakterystyczne

Rozróżnienie pomiędzy językiem starogreckim, a współczesnym nowogreckim jest bardzo ważne. Greka starożytna to język o bogatej fleksji i bogatym systemie czasowym, natomiast w języku nowogreckim doszło do znacznych zmian gramatycznych i fonetycznych . Ponadto w języku nowogreckim występuje bardzo wiele słów tureckich , sporo jest także pożyczek z języków zachodnich ( francuski , angielski , niemiecki ), oraz (głównie w dialektach północnych) pewna liczba zapożyczeń z języków słowiańskich . Z drugiej strony język nowogrecki zachował też wiele wyrazów, których znaczenie i wymowa niemal nie zmieniły się od tysiącleci. Posiada też szereg neologizmów , opartych na rodzimych rdzeniach słowotwórczych mimo istnienia wspólnych, międzynarodowych terminów w innych językach europejskich, np. ξενοδοχείο (ksenodochío) – hotel, λεωφορείο (leoforío) – autobus, θερμίδα (thermída) – kaloria.

Liga bałkańska

Typologicznie język nowogrecki bywa często zaliczany do bałkańskiej ligi językowej , ze względu na obecność pewnych charakterystycznych cech, występujących także w innych językach ligi. Najbardziej charakterystyczne z nich to:

• zanik bezokolicznika – konstrukcje z czasownikami modalnymi tworzy się za pomocą specjalnej partykuły να (na) i osobowej formy czasownika głównego (por. bułg. да i analogiczne konstrukcje w innych językach ligi). W słownikach tradycyjnie za formę podstawową uważa się pierwszą osobę czasu teraźniejszego liczby pojedynczej,
• tworzenie czasu przyszłego za pomocą partykuły θα (thá), wywodzącej się od czasownika θέλω (thélo) o znaczeniu chcieć i czasownika w czasie teraźniejszym lub w aoryście (por. użycie bułg. ще, alb. do lub rum. czasownika a voi).

Gramatyka

W porównaniu z greką klasyczną język nowogrecki znacznie uprościł system gramatyczny. Rzeczowniki odmieniają się współcześnie tylko przez cztery przypadki : mianownik , dopełniacz , biernik i wołacz ( celownik wyszedł z użycia już w okresie średniogreckim , zastąpiony najczęściej dopełniaczem lub konstrukcją przyimka σε z biernikiem; wołacz utrzymuje się szczątkowo, przede wszystkim w rzeczownikach i przymiotnikach rodzaju męskiego, zwykle jednak równy jest formie mianownika). Pozostałe przypadki oddaje się za pomocą odpowiednich przyimków . Z drugiej strony język nowogrecki wykształcił rodzajnik nieokreślony, którego brakło w grece klasycznej. Zmniejszyła się też liczba deklinacji , a poszczególne wzorce odmiany uległy zmianom i znacznemu uproszczeniu. Główne innowacje w tym zakresie:

• końcówka -ς (-s) wskazuje zawsze albo mianownik rodzaju męskiego (wyjątkowo rodzaju nijakiego, np. το έτος, lub żeńskiego, np. η μέθοδος) albo dopełniacz rodzaju żeńskiego przy wspólnym mianowniku liczby mnogiej z końcówką -ες (-es).
• zanik skróconej formy mianownika rzeczowników rodzaju żeńskiego deklinacji III, np. gr. klas. ἡ Ἑλλάς : τῆς Ἑλλάδος → nowogr. η Ελλάδα : της Ελλάδος (Grecja : Grecji); gr. klas. ἡ γλαῦξ : τῆς γλαυκός → nowogr. η γλαύκα : της γλαύκας (sowa" : [tej] sowy). Analogicznej zmianie uległa odmiana dwutematycznego w grece klasycznej rzeczownika ἡ γυνή : τῆς γυναικός, obecnie posiada on już tylko jeden temat i odmienia się według wzorca η γυναίκα : της γυναίκας (kobieta : [tej] kobiety).
• przejście wielu wyrazów deklinacji III do deklinacji I lub II, np. gr. klas. ἡ μήτηρ : τὴν μητέρα → nowogr. η μητέρα : τη μητέρα (matka : matkę); gr. klas. ὁ πατήρ : τὸν πατέρα → nowogr. ο πατέρας : τον πατέρα (ojciec : ojca /biernik/)
• zmiana odmiany w liczbie pojedynczej rzeczowników o tematach zakończonych na -ί-, -ύ- na regularny wzorzec deklinacji I z końcówką -η-, np. ἡ πόλις : τῆς πόλεως : τὴν πόλιν → nowogr. η πόλη : της πόλης : την πόλη (miasto : miasta /dopełniacz/ : miasto /biernik/). Liczba mnoga tych wyrazów – po uwzględnieniu zmian wymowy (zob. niżej) – pozostała bez zmian. W katharewusie wyrazy te zachowują archaiczne formy również w mianowniku i dopełniaczu liczby pojedynczej. Wyrazy tej grupy nazywane są archéoklita (αρχαίοκλιτα).

Analogicznie do zmian w odmianie rzeczownika uprościła się deklinacja przymiotników .

Dużemu zubożeniu uległ też system odmiany czasownika . Współcześnie występują już bowiem tylko trzy tryby : orzekający , łączący i rozkazujący (zniknął starożytny optativus ). Istnieją trzy aspekty : imperfectum , perfectum i aoristus i trzy czasy – teraźniejszy, przyszły i przeszły (szczątkowo także czas zaprzeszły ). Rozwinięciu uległa opozycja czasu teraźniejszego imperfectum i aorystu – oznaczających w grece nowożytnej odpowiednio czynność ciągłą i momentalną. Formy dawnej strony medialnej i biernej zastąpione zostały jedną stroną bierno-zwrotną. Starogreckie formy czasownika perfectum, plusquamperfectum zastąpione zostały formami opisowymi z czasownikiem posiłkowym έχω. Formy futurum zastąpiono opisowymi konstrukcjami z θα.

Czasowniki odmieniają się według jednej z dwóch koniugacji. Zarówno w odmianie rzeczownika, jak i czasownika znikła starożytna liczba podwójna .

Wymowa

W stosunku do greki klasycznej znacznym zmianom uległa też wymowa. Zniknął dawny akcent prozodyczny , zastąpiony dynamicznym . Zniknęły też dawne przydechy . Doszło również do regularnych zmian niektórych głosek oraz zanikły dyftongi . We współczesnej grece nie istnieje już też iloczas .

Zmiany w wymowie głosek

Zmianom uległy następujące głoski:

• dawne [ b ] zapisywane literą Β, β wymawia się jako [ v ], np. Βοιωτία ( Beocja ), wymawiane w grece klasycznej jako [ boɪɔ:'tia ], obecnie [ vio'tia ]. Rzadki we współczesnej grece dźwięk [b] zapisuje się dwuznakiem μπ. Głoska [b] występuje w większości w wyrazach obcego pochodzenia. Wewnątrz i na końcu wyrazu realizowana jest najczęściej jako [mb]. Przykłady: Μπέλφαστ = Belfast, ναϊτ κλάμπ [ nait 'kla(m)b ] night club (klub nocny).

• dawne [ d ] zapisywane literą Δ, δ wymawia się jako [ ð ] (jak th w ang. that), np. δημοκρατία (demokracja) wymawiane w grece klasycznej jako [ dɛ:mokra'tia ], obecnie jako [ ðimokra'tia ]. Rzadki w języku nowogreckim dźwięk [d] zapisuje się dwuznakiem ντ, realizowanym w nagłosie najczęściej jako [d], w pozostałych pozycjach najczęściej jako [nd], tak w wyrazach rodzimych, jak i zapożyczonych, a więc: κέντρο [ 'kendro ] (centrum), Ντόρτμουντ [ 'dortmund ] ( Dortmund ). Dźwięk [d] powstaje też w wyniku udźwięcznienia nagłosowej głoski [t] po [n] kończącym wyraz poprzedzający, np. στον τόπο [ ston 'dopo ] w miejscu (zob. niżej).

• dawne [ g ] zapisywane literą Γ, γ wymawia się jako [ ɣ ] (h dźwięczne), a przed [i] oraz [e] jak [ ʝ ] (zbliżone do polskiego j), a więc γεωγραφία (geografia) wymawia się dziś [ ʝeoɣra'fia ]. Rzadki współcześnie dźwięk [g] oddawany jest dwuznakiem γκ, realizowanym w nagłosie najczęściej jako [g], w pozostałych pozycjach jako [ng], a więc: Πωλ Γκωγκέν [ pol go(n)'gen ] ( Paul Gauguin ). Dźwięk [g] powstaje też w wyniku udźwięcznienia nagłosowej głoski [k] po [n] kończącym wyraz poprzedzający (zob. niżej).

• dawne ɛ: ("e" długie) zapisywane literą Η, η wymawia się jako [ i ], więc δημοκρατία [ ðimokra'tia ]. Dźwięk "e" oddawany jest za pomocą litery Ε, ε, oznaczającej w starożytności [ e ] krótkie. Tak więc γέννηση [ 'ʝenisi ] (narodziny, poród, por. pol. geneza). Jako [e] wymawia dziś również dyftong αι (zob. niżej).

Monoftongizacja

Zmiany wymowy dyftongów w języku greckim rozpoczęły się już w starożytności. W języku nowogreckim dyftongi te uległy już całkowitej monoftongizacji .

• dawne dyftongi [eu], [au] zapisywane Ευ, ευ i Αυ, αυ wymawia się dziś odpowiednio [ev] i [av] przed spółgłoską dźwięczną i samogłoską oraz [ef] i [af] w pozostałych położeniach. Tak więc Ευρώπη (Europa), czytane w starożytności jako [ eʊ'rɔ:pɛ: ], dziś wymawia się [ ev'ropi ].

• dawny dyftong [ai], zapisywany Αι, αι wymiawia się w języku nowogreckim jak [e], a więc dawne τῆς γυναῖкας ("tej kobiety"), zapisywane obecnie jako της γυναίκας wymawia się [ tiz ʝi'nekas ].

• dawne dyftongi [oi], [ei], zapisywane Οι, οι i Ει, ει wymawia się dziś jako [i]. A więc na przykład: δήμοι (gminy – zob. demos) wymawiane dawniej jako [ 'dɛ:moɪ ], w języku nowogreckim wymawia się jako [ 'ðimi ].

W zapisie języka nowogreckiego dwie kropki nad jotą i ypsilonem – Ϊ, ϊ, Ϋ, ϋ, że wspomniane wyżej połączenia głosek należy wymawiać oddzielnie, a więc na przykład Ρωμαϊκός (rzymski) wymawia się [ romai'kos ]. Innym sposobem oznaczenia utrzymujących się jeszcze w niektórych wyrazach dyftongów, jest znak akcentu nad pierwszą samogłoską (w dyftongach historycznych oznacza się drugi człon), np. πλάι [ plai ] (obok).

Afereza i apokopa

W języku nowogreckim występuje często zjawisko, tzw. aferezy – zaniku samogłoski początkowej wyrazu po wyrazie zakończonym na samogłoskę, np. μου΄ φερε, zamiast μου έφερε (przyniósł mi). Analogicznym zjawiskiem jest apokopa , czyli zanik samogłoski wygłosowej przed wyrazem z samogłoską w nagłosie, np. θ΄ ακούσει, zamiast θα ακούσει (usłyszy).

Udźwięcznienie

W języku nowogreckim częste jest zjawisko udźwięczniania spółgłosek bezdźwięcznych w otoczeniu spółgłosek dźwięcznych. Udźwięcznieniu ulegają:

• nagłosowe spółgłoski [k], [t] oraz zbitki [ks], [ts] po [n] w wygłosie wyrazu poprzedzającego, np. τον ξέρω [ton 'gzero] (znam go), στον τόπο [ston 'dopo] w miejscu i inne. Sama wygłosowa spółgłoska [n] ulega w takich przypadkach osłabieniu,
• nagłosowa spółgłoska [p] oraz zbitka [ps] po [n] w wygłosie wyrazu poprzedzającego, np. στην ψυχή [ stim bzi'çi ] (w duszy). Sama wygłosowa spółgłoska [n] zmienia się w takich przypadkach w osłabione [m],
• głoska [s] przed spółgłoskami dźwięcznymi [v], [ γ ], [ ð ], [z], [m], [n], [r], np. της μέρας [tiz 'meras] (dnia). Udźwięcznieniu uległo też w takim położeniu historyczne [s] wewnątrz wyrazu, np. κόσμος ['kozmos] (świat).

Zobacz też

• alfabet grecki
• język grecki
• języki helleńskie
• język mykeński
• język grecki klasyczny
• język koine
• język średniogrecki
• katharewusa

Bibliografia

• Małgorzata Borowska Μπαρμπαγιώργος. Książka do nauki języka nowogreckiego, OBTA, Wiedza Powszechna , Warszawa 2006,
• Maria Teresa Kamburelis Słownik minimum grecko-polski, polsko-grecki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1998
• Agnieszka i Kazimierz Korusowie Hellenike glotta. Poręcznik do nauki języka greckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków, 1998
• Aristarhos Matsukas Modern Greek. A complete course in understanding, speaking and writing, seria Teach yourself, Hodder & Stoughton, London 2003

Linki zewnętrzne

• Popularny dziennik grecki – po nowogrecku...
• ...i po angielsku