Kartagina Nowe Miasto (
łac.
Karthago, późn. Carthago,
fenickie
Qrt-ḥdšt = Kart Chadaszt,
arab.
قرطاج = Kartadż lub
hebr.
קרתגו = Kartago) –
starożytne
miasto-państwo w północnej
Afryce
na wybrzeżu
Morza Śródziemnego
w pobliżu dzisiejszego
Tunisu
, założone w
IX w. p.n.e.
przez
Fenicjan
z
Tyru
. Bardzo ważny ośrodek handlowy.
Szczyt potęgi Kartagina osiągnęła w
III w. p.n.e.
W tym samym stuleciu wdała się w serię wojen z
Rzymem
, które zakończyły się zagładą miasta w
146 p.n.e.
Po kilkudziesięciu latach Kartagina odrodziła się, jako rzymska kolonia. Po podboju Północnej Afryki przez
Arabów
w
VII
w. miasto zaczęło tracić na znaczeniu i w końcu opustoszało.
Historia
Kartagina przed I wojną punicką
Wnętrze Katedry św. Ludwika
Autorzy klasyczni –
Timajos
,
Dionizjusz z Halikarnasu
,
Wellejusz Paterkulus
– jako datę założenia miasta podają
814 rok p.n.e.
. Według
Filistosa z Syrakuz
miasto założyli Zoros i Karchedon, koloniści z
Tyru
, miasta w
Fenicji
. Według innej tradycji, przekazanej przez Justinusa, Kartaginę założyła
Elissa
, żona Acherbasa, kapłana
Melkarta
z
Tyru
. Kiedy
Pigmalion
, brat Elissy, kazał zamordować jej męża, Elissa z grupą osadników uciekła przez
Cypr
do północnej Afryki i w
Utyce
założyła miasto. W ciągu wieków imię Elissy, której oddawano boską cześć, zastąpiono w tradycji imieniem
Dydony
.
W okresie od
VII
do
VI w. p.n.e.
– gdy rdzenna Fenicja została podbita przez
Asyrię
– Kartagińczycy podporządkowali sobie zachodnie kolonie fenickie. Pierwsza wzmianka o Kartaginie pojawia się w
654 p.n.e.
, kiedy miasto założyło swoją kolonię na
Ibizie
. W
VII w.p.n.e.
Kartagińczycy osiedlili się na wybrzeżach
Sardynii
i
Sycylii
. Od
VI w. p.n.e.
konkurowali z
Grekami
o dominację nad zachodnią częścią
Morza Śródziemnego
. W
550 p.n.e.
kartagiński wódz
Malchus
podbił część Sycylii. W
535 p.n.e.
Kartagińczycy w sojuszu z
Etruskami
pokonali u wybrzeży
Korsyki
pod Alalią greckich kolonistów z
Fokaji
, którzy uprawiali
korsarstwo
. Wódz
Malchus
przez pewien czas sprawował w Kartaginie najwyższą władzę. Jednak oskarżony o tyranię i skazany na śmierć został zastąpiony przez Magona, założyciela dynastii
Magonidów
.
W
IV
i
III w. p.n.e.
Kartagińczycy osiągnęli hegemonię w zachodnim basenie Morza Śródziemnego. W czasach rozkwitu Kartagina była
timokratyczną
republiką
oligarchiczną
, rządzoną przez rody arystokratyczne (np. ród
Barkas
). Najwyższą władzę stanowiło dwóch wybieranych sędziów (szofetim) oraz Rada Stu i Rada Trzydziestu. Silne wpływy polityczne mieli kapłani świątyń głównych bóstw:
Baala
i
Astarte
.
Wobec osłabienia pozycji
Etrusków
Kartagina w
509 p.n.e.
zawarła traktat z
Rzymem
. Traktat określał strefy wpływu obu państw. Chcąc wykorzystać zaangażowanie Greków w konflikt z Persami, Kartagina próbowała podbić silne państwa greckie na Sycylii –
Syrakuzy
,
Akragas
i
Himerę
. Jednak armia kartagińska, którą dowodził
Hamilkar
, syn Magona, poniosła w
480 p.n.e.
klęskę w starciu z wojskami
Gelona
i
Terona
– tyranów greckich miast. Konsekwencją klęski pod Himerą było odsunięcie od władzy Magonidów –
Hannona
i Gisgona. W
409 p.n.e.
wybuchła kolejna wojna z Grekami, kiedy miasto
Segesta
zwróciło się do Kartaginy o pomoc w lokalnym konflikcie. Wojskowa ekspedycja, którą dowodził Hannibal Magonida zdołała pokonać Greków, jednak kolejne lata przyniosły następne starcia z Grekami, na których czele stanął
strateg
Dionizjusz z Syrakuz. Trwające aż do śmierci Dionizjusza w
367 p.n.e.
walki ustaliły granicę wpływów w Sycylii na rzece Halykos. W
310 p.n.e.
Agatokles, tyran Syrakuz, na czele 14 tysięcznej armii przeprowadził desant na afrykańskie ziemie Kartaginy. Udało mu się rozbić wojska kartagińskie i zająć Utykę i Hippo Acra. Kiedy popłynął na Sycylię, by pomóc oblężonym przez Kartagińczyków Syrakuzom, jego pozostawione w Afryce wojska poniosły klęskę w starciu z najemnikami kartagińskimi. Po tych wydarzeniach nastąpił rozkwit Kartaginy, która stała się potęgą handlową. W
278 p.n.e.
na Sycylii wylądował
Pyrrus
, król
Epiru
i zajął całą wyspę z wyjątkiem
Lilibeum
. W
276 p.n.e.
połączone siły Kartaginy i Rzymu wyrzuciły Pyrrusa z wyspy.
Konflikt interesów między Kartaginą i rosnącym w potęgę Rzymem doprowadził do wybuchu w
264 p.n.e.
pierwszej wojny punickiej
. Zakończyła się ona w
241 p.n.e.
klęską Kartaginy, która utraciła posiadłości na Sycylii i zobowiązała się do wypłacenia Rzymowi w ciągu 10 lat kontrybucji w wysokości 3200 talentów srebra. Zrujnowany skarb państwa nie był w stanie wypłacić należnego
żołdu
licznym najemnikom, co doprowadziło do wybuchu
rebelii
. Została ona stłumiona, ale kartagińska gospodarka poniosła dalsze straty. W dodatku, wykorzystując sytuację, Rzymianie zajęli
Sardynię
i Korsykę (w
238 p.n.e.
) oraz zmusili Kartaginę do zapłacenia dodatkowych 1200 talentów kontrybucji.
Utrata Sycylii, Sardynii i Korsyki uderzyła w gospodarkę, handel i pozycję polityczną Kartaginy. Jej władze postanowiły więc zrekompensować sobie te straty nowymi podbojami. Stronnictwo
Hannona Wielkiego
optowało za rozszerzeniem posiadłości w Afryce, zaś stronnictwo
Hamilkara Barkasa
(warstwy kupieckie i wojskowe) preferowało podjąć podboje w
Hiszpanii
, której południowa część należała do Kartaginy.
Przeważyli zwolennicy Hamilkara i Kartagina skierowała ekspansję ku Hiszpanii. Hamilkar zmusił do posłuszeństwa niektóre ludy i zajął kopalnie złota i srebra w górach Morena w
236 p.n.e.
Napływ drogocennych kruszców do Kartaginy ożywił jej gospodarkę i umożliwił spłatę kontrybucji Rzymowi. Hamilkar zyskał bogactwo, które zapewniło całemu rodowi
Barkidów
dużą niezależność polityczną. Barkidzi zaczęli tworzyć w Hiszpanii podstawy nowego imperium kartagińskiego, gdyż skostniały ustrój oligarchiczny Kartaginy był niereformowalny i zachowawczy. Hamilkar prowadził ciągłe wyprawy na północne i zachodnie tereny Hiszpanii aż do śmierci w
229 p.n.e.
Do tego czasu opanował połowę
Półwyspu Iberyjskiego
.
Następca Hamilkara,
Hazdrubal
, rozpoczął na wielką skalę konsolidację opanowanych obszarów. Zbudował miasto
Nowa Kartagina
, które stało się centrum politycznym i gospodarczym Hiszpanii, a zarazem, co było głównym zamysłem Hazdrubala, stolicą "monarchii" Barkidów w Hiszpanii i jednym z najpiękniejszych miast ówczesnego świata. Wraz ze wzrostem potęgi Barkidów w Hiszpanii, rosła zawiść oligarchów i arystokracji kartagińskiej (co uwidoczniło się podczas
II wojny punickiej
), mimo że stale napływała do Kartaginy należna państwu część dochodów z kopalń.
Hazdrubal podczas konsolidacji swego "imperium" wprowadził do religii państwowej bogów hellenistycznych i tubylczych. Przeciągnął w ten sposób na swoją stronę kolonistów greckich z Hiszpanii oraz wodzów miejscowych plemion wraz z ich ludami. To ułatwiło mu bezwzględny wyzysk ludności przy pracach w rolnictwie, rzemiośle i w górnictwie. Stałe zapotrzebowanie na siłę roboczą zaspokajał wyprawami na tereny jeszcze nie opanowane.
Zawiści w Kartaginie towarzyszyło zaniepokojenie Rzymu rosnącą potęgą Punijczyków w Hiszpanii. Chcąc ograniczyć ten rozwój i zabezpieczyć bogate miasto
Sagunt
przed Hazdrubalem, wysłali Rzymianie poselstwo do Nowej Kartaginy. Efektem było zawarcie w
226 p.n.e.
układu, który zabraniał Kartagińczykom przekraczać w ich wyprawach rzekę Iberus (obecnie utożsamianą z rzeką Jukar). Układ ten był jednak korzystny dla Kartagińczyków, gdyż nie zabraniał prowadzić podbojów w innych częściach Hiszpanii.
Śmierć Hazdrubala w
221 p.n.e.
i przejście władzy w ręce
Hannibala
(syn
Hamilkara Barkasa
) zapoczątkowały systematyczne przygotowania do wojny z Rzymem. Mimo młodego wieku Hannibal bez jakiegokolwiek oporu zmobilizował wszystkie zasoby swojej "monarchii" i spożytkował na cele militarne. Rozwinięto wywiad wojskowy, obwarowano liczne miasta, a lwią część środków przeznaczano na wyekwipowanie i przygotowanie armii lądowej. Flota w zamierzeniach Hannibala miała spełniać funkcje pomocnicze, była zresztą wielokrotnie słabsza od rzymskiej, gdyż Barkidzi podbój Hiszpanii prowadzili na lądzie. Dla armii sprowadzono z Afryki
słonie bojowe
i zasilono ją wojownikami z zaprzyjaźnionych plemion.
Stworzony przez Hannibala plan wojny z Rzymem przewidywał zaatakowanie Rzymian w
Italii
, do której wojsko miało dotrzeć drogą lądową przez
Pireneje
i
Alpy
. Po drodze armię mieli zasilić
Galowie
mieszkający w południowej
Galii
i północnej Italii. Gdy zaprzyjaźniony z Rzymem Sagunt zaatakował jedno z iberyjskich plemion, Hannibal ruszył na miasto i zdobył je po kilkumiesięcznym oblężeniu w
219 p.n.e.
Rzym zażądał wycofania się Kartaginy z Saguntu. Odmowa zapoczątkowała
II wojnę punicką
, która zakończyła się klęską Kartaginy. Utraciła ona wszystkie pozaafrykańskie posiadłości, musiała zwrócić ziemie odebrane
Numidyjczykom
, oddać Rzymowi prawie całą flotę oraz zapłacić 10 tys. talentów kontrybucji.
Klęska Kartaginy zwiększyła znaczenie wrogich Barkidom oligarchów, ale pozycja Hannibala wśród kół demokratycznych była nadal silna. Utrata posiadłości zamorskich pogorszyła sytuację materialną kupców i rzemieślników. Niezadowolenie społeczeństwa z rządów oligarchów i przekonanie, że ich bezczynność przyczyniła się do klęski w wojnie, umożliwiły Hannibalowi powrót do polityki w
196 p.n.e.
Obejmując urząd
sufeta
obiecał przeprowadzenie reform demokratycznych i usprawnienie podupadającej gospodarki.
Wprowadzenie surowej kontroli finansów umożliwiło wcześniejszą spłatę Rzymowi kontrybucji, bez obciążania ludności nadzwyczajnymi podatkami. Zmniejszenie obrotów handlowych (utrata ziem zamorskich) skłoniło Hannibala do forsowania samowystarczalności rolnej, intensyfikacji upraw winnej latorośli oraz sadzenia gajów oliwnych i figowych. Dzięki temu Kartagina uniezależniła się od importu wina i oliwy z
Rodos
i Sycylii, co wzmocniło jej finanse. Mimo że pod względem politycznym Kartagina była państwem drugorzędnym, ekonomicznie była nadal silna.
Hannibal starał się ograniczyć wpływy oligarchii. Czy miała to być zemsta za jej bezczynność podczas niedawnej wojny, czy też trzeźwe i racjonalne działanie polityka pragnącego odbudowy kraju – można tylko przypuszczać. Faktem jest, że wyegzekwowanie należności pieniężnych od
plutokracji
kartagińskiej i rozwiązanie Trybunału Stu Czterech, spowodowało oskarżenie Hannibala o knowania przeciwko Rzymowi. Obawiając się rychłego aresztowania albo śmierci Hannibal w
195 p.n.e.
uciekł z Kartaginy. Wkrótce potem działalność Trybunału została przywrócona. Jednak w gospodarce kontynuowano politykę Hannibala, co zapewniło Kartaginie szybki rozwój.
Po ucieczce Hannibala w życiu Kartaginy największą rolę odgrywały trzy stronnictwa:
- prorzymskie – konserwatyści pragnący zachować wielką własność ziemską,
- demokratyczne – kontynuatorzy linii Barkidów, zwolennicy wskrzeszenia silnej Kartaginy (kupcy, rzemieślnicy i żołnierze),
- numidyjskie – propagowało współpracę z królem Numidii
Masynissą
(część ziemian, kupcy i rzemieślnicy liczący na interesy w Numidii).
Kilka dekad szybkiego wzrostu kartagińskiej gospodarki nie uszło uwadze Rzymu. Gdy
Kato Starszy
odwiedził Kartaginę w
153 p.n.e.
i ujrzał jej fantastyczne odrodzenie, stał się fanatycznym zwolennikiem jej całkowitego ujarzmienia.
Wypadki afrykańskie tamtych lat sprzyjały jego dążeniom. Królestwo numidyjskie, które wzrosło w siłę w wyniku klęski Kartaginy w drugiej wojnie punickiej, zaczęło rozwijać swoje miasta i handel. Stabilne rządy króla Masynissy sprzyjały wzmocnieniu militarnemu i gospodarczemu. Masynissa jako sojusznik Rzymu czuł się bezpieczny i coraz częściej napadał na terytorium Kartaginy. Umacniające się mimo ucieczki Hannibala stronnictwo demokratyczne wezwało do zbrojnego powstrzymania napadów Masynissy. Rozpoczęto działania wojenne, które przyniosły Kartagińczykom porażkę, a dla Rzymu stały się pretekstem do rozpoczęcia
III wojny punickiej
w
149 p.n.e.
W
146 p.n.e.
Rzymianie zdobyli Kartaginę. Miasto zostało zburzone, a ziemia na którym stało, zaorana i przeklęta (obsypana solą miała nic już nie urodzić). 90 proc. mieszkańców miasta zginęło podczas oblężenia i szturmu. Resztę Rzymianie sprzedali do niewoli. Jednak już kilkadziesiąt lat później na miejscu Kartaginy istniała kolonia rzymska, a
Cezar
w
44 roku p.n.e.
przywrócił jej starą nazwę. W czasach cesarstwa miasto kwitło, jako ośrodek senackiej prowincji
Africa Proconsularis
– będącej spichlerzem Rzymu. U jego schyłku stało się ośrodkiem silnie rozprzestrzeniającego się w północnej Afryce
chrześcijaństwa
.
W
439
roku Kartaginę zdobyli
Wandalowie
, którzy dziesięć lat wcześniej pojawili się w północnej Afryce, i uczynili ją swą stolicą. W
534
została odbita przez
bizantyjskie
wojska
Belizariusza
. Podbój północnej Afryki przez
Arabów
i zdobycie miasta w
697
– położyły kres chrześcijaństwu. Miasto z czasem straciło swe znaczenie i opustoszało.
Od
XIX
w. prowadzone są w Kartaginie prace wykopaliskowe. Najstarsze odnalezione ślady materialne pochodzą z połowy
VIII w. p.n.e.
Mury wokół miasta miały aż 32 km długości. Głównymi jego dzielnicami były:
akropol
, Byrsa i dzielnica portowa.
Bibliografia
- Sabatino Moscati, Świat Fenicjan, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971.
- Gilbert Charles–Picard, Hannibal, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy,
1971
- David Anthony Durham, Duma Kartaginy
- Krzysztof Kęciek, Dzieje Kartagińczyków, Wydawnictwo Attyka, Warszawa 2007.
Zobacz też
Linki zewnętrzne