Klemens VIII Clemens Octavus
Hipolit Aldobrandini Ippolito Aldobrandini
Papież
Klemens VIII
Herb Klemens VIII Protector noster, aspice Deus Spojrzyj Boże, obrońco nasz
Data i miejsce urodzenia	24 lutego 1536 Fano
Data i miejsce śmierci	3 marca 1605 Rzym
Wielki penitencjariusz
Okres sprawowania	12 czerwca 1586 – 30 stycznia 1592
Papież
Okres sprawowania	30 stycznia 1592 – 3 marca 1605
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Prezbiterat	1580
Sakra biskupia	2 lutego 1592
Kreacja kardynalska	18 grudnia 1585 przez Sykstusa V
Kościół tytularny	San Pancrazio
Pontyfikat	30 stycznia 1592

Klemens VIII, Hipolit (Ippolito) Aldobrandini (ur. 24 lutego 1536 w Fano – zm. 3 marca 1605 w Rzymie ) – papież od 30 stycznia 1592 do 3 marca 1605 roku.

Jego trzynastoletni pontyfikat przypadł na schyłkowy okres wojen religijnych we Francji, które zakończyły się zwycięstwem katolicyzmu. Dzięki poparciu, jakiego udzielił francuskiemu królowi Henrykowi IV , doprowadził do uwolnienia Stolicy Apostolskiej spod dominacji Hiszpanii^[1]. Był też twórcą potęgi rodu Aldobrandini .

Wczesne życie

Ippolito Aldobrandini urodził się 24 lutego 1536 w Fano i ochrzczono go 4 marca tegoż roku w miejscowej katedrze^[2]. Był on jednym z ośmiorga dzieci florenckiego adwokata Salvestro Aldobrandini (1499-1558), który z powodu opozycji wobec rządów Medyceuszy musiał uchodzić z Florencji i ostatecznie osiadł w Rzymie. Ojciec zapewnił Ippolito gruntowne wykształcenie; studiował prawo na uniwersytetach w Padwie , Perugii i Bolonii , uzyskując tytuł doktora^[3].

Za pontyfikatu Piusa V (1566-1572) na rodzinę Aldobrandinich spłynęło sporo zaszczytów. Giovanni Aldobrandini, starszy brat Ippolito, został mianowany biskupem Imoli (1569) i kardynałem (1570)^[4]. Ippolito został natomiast mianowany przez Piusa V adwokatem konsystorialnym (1568) i audytorem Roty Rzymskiej (1570). W 1571 towarzyszył kardynałowi Michele Bonelli podczas misji dyplomatycznej w Hiszpanii^[5].

Po śmierci Piusa V w 1572 i przedwczesnej śmierci jego brata Giovanni w 1573 wydawało się, że kariera Ippolito jest skończona. Podczas pontyfikatu papieża Grzegorza XIII (1572-1585) Ippolito, jako stronnik zmarłego papieża, nie odgrywał żadnej roli, zajmując podrzędne stanowisko w Rocie Rzymskiej. W tym czasie nawiązał przyjazne stosunki z Filipem Neri , przyszłym świętym. Prawdopodobnie pod jego wpływem w 1580 przyjął święcenia kapłańskie^[6].

Kardynał i legat papieski

Wybór papieża Sykstusa V 24 kwietnia 1585 stanowił punkt zwrotny w karierze Ippolito. Nowy papież, podobnie jak on zwolennik Piusa V, już 15 maja 1585 mianował go swym datariuszem. Kilka miesięcy później, 18 grudnia 1585 Ippolito został kreowany kardynałem-prezbiterem i 15 stycznia 1586 otrzymał kościół tytularny San Pancrazio. 12 czerwca 1586 objął urząd wielkiego penitencjariusza ^[7].

W latach 1588 - 89 kardynał Ippolito Aldobrandini przebywał w Polsce (m. in. w Bytomiu , Będzinie i Olkuszu ) jako nuncjusz apostolski oraz obserwator z ramienia papiestwa paktów bytomsko-będzińskich , w których zdecydowano o rezygnacji z polskiego tronu Maksymiliana Habsburga (wziętego do niewoli przez Jana Zamoyskiego po bitwie pod Byczyną ). W rokowaniach tych początkowo nieufnie traktowany przez stronę polską^[8], także jako osoba naciskająca na Jana Zamoyskiego w kwestii podjęcia tych rozmów^[9] (pomimo uznania przez legata argumentacji kanclerza) odegrał jednak znaczącą rolę w zawarciu porozumienia^[8]. Obecny (od 21 marca 1589) podczas obrad sejmu pacyfikacyjnego w Warszawie , od którego otrzymał specjalne podziękowanie za postawę w rokowaniach z arcyksięciem Maksymilianem. Po tych wydarzeniach doszło do zerwania współpracy między legatem a kanclerzem wielkim koronnym wskutek braku zgody między nimi w kwestii różnowierców i reformy elekcji ^[10].

Kardynał Aldobrandini uczestniczył w obydwu konklawe w 1590 oraz w konklawe 1591 . Na wszystkich był wymieniany jako kandydat na papieża, ale jego wyborowi sprzeciwiała się frakcja prohiszpańska w Kolegium Kardynałów^[11]. Sytuacja zmieniła się dopiero po śmierci Innocentego IX (30 grudnia 1591).

Wybór na papieża

30 stycznia 1592 kardynał Ippolito Aldobrandini został wybrany na papieża i przyjął imię Klemens VIII. 2 lutego 1592 w Kaplicy Sysktyńskiej przyjął sakrę biskupią z rąk kardynała Alfonso Gesualdo , biskupa Ostii i dziekana Świętego Kolegium^[12]. Tydzień później, 9 lutego 1592, został uroczyście koronowany w Bazylice Watykańskiej przez kardynała-diakona Francesco Sforza di Santa Fiora^[13]. Nowy papież na swoje motto biskupie obrał fragment psalmu 83: Protector noster, aspice Deus (Spojrzyj Boże, obrońco nasz)^[14].

Pontyfikat

Papież Klemens VIII. Pomnik w Bazylice S. Maria Maggiore

Reformy kościelne

Papież Klemens VIII był mocno oddany dziełu reformy trydenckiej. Poważnie traktował swoje diecezjalne obowiązki duszpasterskie, dokonując regularnych wizytacji rzymskich parafii. Dbał o poziom moralny duchowieństwa i kurii; zdarzało się nawet, że udzielał imiennych reprymend kardynałom prowadzącym nieuporządkowane życie osobiste (np. Giovanni Battista Deti , Alessandro d'Este)^[15]. Sam dawał dobry przykład, prowadząc skromny, niemalże ascetyczny tryb życia^[16]. Był przy tym osobą bardzo pracowitą, ale brakowało mu niekiedy zdecydowania, co powodowało odwlekanie decyzji^[17]. Pozostawał pod dużym wpływem swego duchowego mistrza Filipa Neri oraz swego spowiednika, historyka Cesare Baronio , którego później mianował kardynałem. Okazywał też dużą hojność dla biednych i chorych^[18].

Za pontyfikatu Klemensa VIII ukończono prace nad poprawioną wersją Wulgaty (tzw. edycja klementyńska, 1592), rozszerzono Indeks ksiąg zakazanych (1596), wydano poprawiony ceremoniarz (1600), brewiarz (1602) i mszał (1604)^[19]. W 1599 papież ustanowił centralną komisję do spraw misji, która 23 lata później przerodziła się w Kongregację Rozkrzewiania Wiary ^[20]. Nie zajął natomiast stanowiska wobec sporu teologicznego między dominikanami a jezuitami dotyczącego wpływu łaski Bożej na wolę człowieka^[21].

Nepotyzm

Klemens VIII jako kardynał był przeciwnikiem nepotyzmu i po wyborze na papieża początkowo trzymał się tego stanowiska. Wprawdzie jego sekretarzami już w 1592 zostali jego siostrzeniec Cinzio Passeri Aldobrandini oraz bratanek Pietro Aldobrandini , ale zwlekał z wyniesieniem ich do godności kardynalskiej aż do września 1593. Od tego momentu jednak nie ustępował poprzednikom we wspieraniu własnej rodziny. W następnych latach obaj kardynałowie otrzymali szereg bardzo dochodowych urzędów kurialnych; Pietro został m.in. kamerlingiem (1599) i arcybiskupem Rawenny (1604), a Cinzio prefektem Sygnatury Apostolskiej (1599) i legatem w Awinionie (1604)^[22]. Mimo formalnie równej pozycji obu kardynałów rzeczywista władza dość szybko przeszła w ręce młodszego i bardziej uzdolnionego Pietro, który został faktycznym władcą Państwa Kościelnego i głównym doradcą Klemensa VIII. Ta różnica w znaczeniu wkrótce zaznaczyła się także w ilości posiadanych beneficjów i wysokości uzyskiwanych dochodów. Roczne dochody Pietro sięgały 40 tysięcy skudów, Cinzio jedynie 20 tysięcy skudów^[23], a po kilku latach dysproporcja ta wzrosła jeszcze bardziej (Pietro 130 tys. skudów w 1600, Cinzio jedynie 30 tys. skudów^[24]). Mniejsze znaczenie polityczne Cinzio rekompensował sobie sprawowanym mecenatem artystycznym (był patronem poety Torquato Tasso )^[25]. Kardynał Pietro w 1598 otrzymał w darowiźnie sporą posiadłość ziemską we Frascati , gdzie wybudował Villa Aldobrandini^[26].

Kardynał Pietro Aldobrandini

Hojność papieża dla krewnych nie ograniczała się tylko do duchownych z jego rodziny. Jego jedyna bratanica Olimpia już w 1585 wyszła za swego dalekiego kuzyna Gianfrancesco Aldobrandini^[27], który teraz także uzyskał tytuł papieskiego "bratanka". Gianfrancesco otrzymał szereg stanowisk wojskowych, m.in. generała Kościoła, kasztelana zamku św. Anioła i dowódcy gwardii papieskiej. Jego roczne dochody osiągnęły w 1598 ponad 60 tysięcy skudów, do czego dochodziły liczne darowizny wypłacane mu z papieskiego skarbca na rozkaz Klemensa VIII^[28]. Jego żona Olimpia otrzymywała od papieża stałą pensję w wysokości 2 tysięcy skudów miesięcznie, a w 1601 dostała od niego dawny pałac księcia Urbino w rzymskim Corso (obecnie Palazzo Doria-Pamphili)^[29]. W maju 1601 dzięki papieskiej darowiźnie Gianfrancesco zakupił dobra ziemskie w prowincji Emilia ( Meldola i Sarsina ) za 150 tysięcy skudów^[30].

Silvestro, najstarszy syn Gianfrancesco i Olimpii, w wieku zaledwie 13 lat (w 1603) został mianowany przez Klemensa VIII kardynałem. Najstarsza córka Margherita wyszła za księcia Parmy Ranuccio I Farnese (1600), a druga córka Elena w 1602 wyszła za księcia Mondragone Antonio Carafa. Oba małżeństwa zaaranżował kardynał Pietro Aldobrandini, jednak nie przyniosły spodziewanych korzyści politycznych^[31]. W 1599 do Kolegium Kardynalskiego powołany został też 19-letni Giovanni Battista Deti, krewny matki papieża.

Oceniano, że w ciągu trzynastu lat pontyfikatu Klemens VIII przekazał na rzecz swojej rodziny ponad milion skudów, nie licząc regularnych dochodów uzyskiwanych przez jego krewnych z tytułu nadanych im stanowisk^[32].

Polityka wewnętrzna

Pontyfikat Klemensa VIII to okres wzmożonej działalności Rzymskiej Inkwizycji, która w tym czasie skazała na śmierć ponad trzydzieści osób^[18]. Jedną z jej ofiar był eks-dominikanin Giordano Bruno , spalony w 1600 za głoszenie dość oryginalnych tez filozoficznych^[33]. Skrupulatnie egzekwowano też przepisy ograniczające prawa społeczności żydowskich.

Klemens VIII wykazywał się także sporą surowością w walce z bandytyzmem szerzącym się w Państwie Kościelnym, zatwierdzając wyroki śmierci orzeczone nawet w stosunku do wpływowych bandytów, jak np. Troio Savelli, wywodzącego się z jednego z najpotężniejszych rodów rzymskich^[34]. Surowość ta budziła niekiedy uzasadnione wątpliwości. W 1599 za jego przyzwoleniem stracono 22-letnią szlachciankę Beatrice Cenci, która zabiła swojego ojca Francesco Cenci. Mimo oczywistości jej winy opinia publiczna współczuła jej, było bowiem powszechnie wiadomo, że jej ojciec okrutnie ją traktował i miał napastować ją seksualnie, a ponadto wcześniej był karany za złe traktowanie swych sług oraz sodomię. Pomimo tych okoliczności, papież nie ułaskawił dziewczyny. Wraz z nią zostali straceni także jej matka Lucrezia i starszy brat Giacomo^[35].

30 października 1592 Klemens VIII utworzył tzw. Kongregację Dobrego Rządu, zajmującą się finansami papiestwa^[36].

Jubileusz 1600 roku

Klemens VIII ogłosił rok 1600 rokiem jubileuszowym . Z tej okazji przeprowadził prace renowacyjne w Bazylikach Laterańskiej i Watykańskiej. 31 grudnia 1599 w obecności 80 tysięcy wiernych dokonał otwarcia Porta Santa (Świętych Drzwi) na znak rozpoczęcia jubileuszu. Ogółem Rzym odwiedziło przez cały rok 1600 około trzech milionów pielgrzymów^[37].

Unia brzeska

Utworzenie prawosławnego patriarchatu w Moskwie w 1589 zrodziło obawy o ingerencję Moskwy w sprawy ludności prawosławnej zamieszkującej Rzeczpospolitą. By się temu przeciwstawić, w polsko-litewskich kręgach polityczno-kościelnych powstał pomysł utworzenia Kościoła unickiego, tj. uznającego zwierzchnictwo papieża, ale zachowującego prawosławną liturgię. Klemens VIII udzielił poparcia temu projektowi. Decyzja części prawosławnych biskupów działających w I Rzeczypospolitej o przyjęciu unii zapadła na synodzie w Brześciu w październiku 1596. W dniu 23 grudnia 1596 Klemens VIII wydał bullę Magnus Dominus, zatwierdzającą te uchwały. Ponad milion prawosławnych przeszło wówczas do Kościoła katolickiego, jednak większość Rusinów nie przyjęła postanowień unii^[38].

Podbój Ferrary

Księstwo Ferrary było lennem papieskim rządzonym przez książąt z dynastii D'Este , władającej także należącym do Cesarstwa księstwem Modeny. Książę Alfons II d'Este nie miał potomstwa, toteż swoje posiadłości chciał przekazać swemu kuzynowi Cezarowi d'Este . Klemens VIII nie zgodził się jednak na to, gdyż Cezar był dzieckiem z nieprawego łoża. Kiedy Alfons zmarł w 1597, papież zadecydował, że księstwo Ferrary musi powrócić do Państwa Kościelnego. W styczniu 1598 do Ferrary wkroczyła armia dowodzona przez kardynała Pietro Aldobrandini, która anektowała księstwo, przekształcając ją w zwykłą prowincję rządzoną przesz legata papieskiego. Akcja ta spotkała się z poparciem miejscowej ludności, gdyż kardynał zniósł lub obniżył wiele podatków. Cezar d'Este, mimo starań o protekcję na wielu dworach, nie uzyskał realnego wsparcia w walce o Ferrarę. Zdołał się natomiast utrzymać w Modenie jako wasal cesarza^[39].

W samej Ferrarze początkowy entuzjazm dla nowej władzy wkrótce opadł. Szybko dała o sobie znać degradacja statusu miasta ze stolicy księstwa do zaledwie głównego miasta jednej z odległych prowincji. Wielu przedstawicieli wyższych warstw, związanych z obalonym rodem d'Este, wyemigrowało do Modeny^[40].

Polityka zagraniczna

Papież Klemens VIII i św. Franciszek Salezy

Krucjata antyturecka

Jako papież dążył, podobnie jak poprzednicy, do organizacji krucjaty przeciwko Turcji , na której czele miałby stanąć Jan Zamoyski. W tym celu nuncjusz papieski Germanicus Malaspina prowadził w Polsce w drugiej połowie 1592 rozmowy, starając się także (zgodnie z instrukcjami Klemensa VIII) załagodzić napiętą sytuację w Rzeczypospolitej^[41]. Ostatecznie wysiłki te spełzły jednak na niczym. W tej sytuacji papież samodzielnie sfinansował i wyekspediował na Węgry oddziały wojska najemnego. Na ich czele stał papieski bratanek Gianfrancesco Aldobrandini. Podczas jednej z takich wypraw w 1601 Gianfrancesco zmarł^[42].

Polityka wobec Francji i Hiszpanii

Klemens VIII zerwał ze skrajnie prohiszpańską polityką swoich poprzedników. Obawiając się całkowitego zdominowania Kościoła przez Hiszpanię, która wypłacała pensje wielu kardynałom, a na konklawe w latach 1590-1592 próbowała jawnie wpływać na wybór papieża, dążył do odbudowania pozycji Francji jako mocarstwa katolickiego. Zmiana ta nie odbyła się jednak gwałtownie. Początkowo w wojnie domowej we Francji nadal popierał związaną z dworem madryckim Ligę Katolicką , ale uchylił się od poparcia kandydatury hiszpańskiej infantki Izabeli do tronu francuskiego. Ostatecznie 17 września 1595 uznał za króla Francji Henryka IV , króla Nawarry, który dopiero w 1593 nawrócił się z kalwinizmu na katolicyzm. Zabezpieczenie katolicyzmu we Francji i pojednanie z jej monarchą pozwoliło na przełamanie dominacji zwolenników Hiszpanii w Kolegium Kardynalskim. Dokonane w latach 1596-1604 nominacje doprowadziły do odtworzenia frakcji profrancuskiej w Kurii Rzymskiej^[43].

Klemens VIII skutecznie mediował w konfliktach między katolickimi państwami. W 1598 dyplomacja papieska uczestniczyła w zakończonych sukcesem negocjacjach pokojowych między Francją a Hiszpanią^[44]. W 1601 papież doprowadził do zawarcia kompromisowego pokoju między Francją a Sabaudią^[45]. Przyjął do wiadomości kończący wojny religijne we Francji edykt nantejski , ustanawiający tolerancję religijną dla hugenotów , choć uczynił to bardzo niechętnie^[46].

Wspieranie kontrreformacji

Klemens VIII wspierał liczne inicjatywy mające na celu odzyskanie dla Kościoła obszarów utraconych w wyniku reformacji. Zachęcał cesarza Rudolfa II do obrony praw Kościoła w Cesarstwie, a w jego własnym dominium do rugowania protestantów z urzędów publicznych i powierzania ich gorliwym katolikom. Wspierał wdrażanie reform Soboru Trydenckiego w katolickich państwach Cesarstwa, popierał też działalność jezuitów ^[47]. Nominacja Franciszka Salezego na biskupa Genewy w 1599 zapoczątkowała kontrreformację w Szwajcarii^[48].

Papież wspierał wysiłki króla polskiego Zygmunta III zmierzające do utrzymania tronu szwedzkiego, w nadziei na przywrócenie w Szwecji katolicyzmu. Pomimo pozbawienia go tronu przez Szwedów w 1599 nadal uważał go za prawowitego monarchę tego kraju^[49]. Na jego życzenie Klemens VIII w 1601 mianował kardynała Odoardo Farnese " protektorem Królestwa Szwecji"^[50].

Śmierć królowej Elżbiety I i wstąpienie na tron Jakuba Stuarta w 1603 wzbudziło nadzieję na zakończenie schizmy anglikańskiej. Papież nawiązał kontakt z nowym królem, który zaprzestał represjonowania angielskich i szkockich katolików. Papież utworzył wówczas kolegium szkockie w Rzymie dla katolików z tego kraju. Poprawa sytuacji katolików z Wysp Brytyjskich okazała się jednak krótkotrwała^[51].

Kanonizacje

Klemens VIII kanonizował Jacka Odrowąża (17 kwietnia 1594)^[52], Juliana z Cuenci (18 października 1594) i Rajmunda z Peñafort (26 kwietnia 1601)^[53].

Kardynałowie

Klemens VIII mianował 53 nowych kardynałów na sześciu konsystorzach^[54].

Śmierć

Papież Klemens VIII zmarł w Rzymie 3 marca 1605 o godzinie 5 nad ranem^[55], w wieku 69 lat. Pochowano go w kaplicy paoliańskiej w Bazylice S. Maria Maggiore^[56].

Zobacz też

• Poczet papieży
• Aldobrandini

Przypisy

Źródła

• Patrick Gauchat: Hierarchia Catholica Medii et Recentioris Aevi, Volumen IV, Sumptibus et Typis Librariae Regensbergianae, 1935
• Kazimierz Dopierała: Księga Papieży, Wyd. Pallotinum, Poznań 1996, s. 331-333
• Ludwig von Pastor : History of the Popes. T. XXIII-XXIV. London: 1933–1934.  ( ang. )
• Salvador Miranda: The Cardinals of the Holy Roman Church [dostęp 17-08-2010]

Poprzednik Innocenty IX

Papież 1592-1605

Następca Leon XI