Kobieta – określenie osobnika płci żeńskiej z rodzaju Homo . Kobieta różni się od mężczyzny budową morfologiczną i anatomiczną . Owulacja u kobiety pojawia się co około 28 dni (w cyklu miesiączkowym ), niezależnie od pory roku, co wyróżnia ją spośród większości samic ssaków .

Wizerunek kobiety widniejący na plakietce amerykańskiej sondy kosmicznej Pioneer 10

Anatomia kobiety

• Różnice w budowie anatomicznej między kobietą a mężczyzną dotyczą narządów rozrodczych oraz sylwetki ciała
• Dojrzała kobieta posiada w pełni wykształcone gruczoły sutkowe , służące do karmienia.
• Średnia wzrostu i wagi kobiet jest niższa niż u mężczyzn
• Wielkość mózgoczaszki kobiet oraz ich współczynnik encefalizacji są mniejsze niż u mężczyzn^[1]
• Kobiety posiadają delikatniejsze, słabiej zaznaczone owłosienie skóry
• Miednica kobiety jest proporcjonalnie szersza niż miednica mężczyzny, co umożliwia ciążę i poród .

Psychika

Zgodnie z przewidywaniami psychologii ewolucyjnej w procesie ewolucji ukształtowały się odrębne mechanizmy psychiczne u kobiet i mężczyzn:

• Większość kobiet najwięcej czasu spędzały opiekując się potomstwem i z tego względu nie uczestniczyły w wyprawach łowieckich. Opieka nad potomstwem wymagała dużych nakładów, przez co kobiety starały się wybierać partnerów, którzy tworzyliby stałe związki, pomagając im przy wychowywaniu potomstwa, przy czym partnerzy w związkach niekoniecznie musieli być partnerami seksualnymi kobiet. Z tego też powodu kobiety dłużej podejmują decyzję przy wyborze partnera, ze względu na brak pewności co do jego wierności.
• Zgodnie z hipotezą łowiecką w ewolucyjnej historii kobiety rzadziej odbywały dłuższe, samodzielne wędrówki za zwierzyną, mając odmienną orientację przestrzenną. Słabiej niż mężczyźni potrafią orientować się w przestrzeni względem kierunku i odległości, częściej natomiast kierują się względem umiejscowionych w przestrzeni obiektów.
• Przy doborze partnera kobiety częściej wybierają mężczyzn wyższego wzrostu, zaradniejszych i o wyższej inteligencji^[2]. Badania antropologiczne wykazują, że częściej nieudane związki partnerskie lub małżeństwa występują wśród par, w których mężczyzna jest niższy od kobiety. Mężczyźni i kobiety rzadziej też łączą się w pary, w których mężczyzna zarabia mniej niż kobieta.
• Kobiety, postrzegając problemy i formy, częściej uwzględniają wieloelementowość obiektów, praktycznie od razu obserwują oraz analizują szczegóły, a dopiero potem skupiają uwagę na całości problemu lub obiektu. Z tego powodu szybciej dostrzegają drobne zmiany, szczegóły, lecz mają większe problemy nad skupieniem się na całościowym problemie.

Innym punktem widzenia jest podejście kulturowe , które zakłada, iż pozycje społeczne są narzucane przez kulturę, w której człowiek się wychowuje. Społecznymi aspektami płci zajmuje się dziedzina gender studies .

Pozycja społeczna kobiety

Wyznaczniki

Hillary Clinton – sekretarz stanu USA

Na społeczną pozycję kobiet wpływają:

• znaczenie pokrewieństwa "po kądzieli" – i to zarówno sposób określania pokrewieństwa ( patrylinearny lub matrylinearny ), jak konsekwencje spadkowe tegoż, czyli czy kobieta ma prawo dziedziczyć, w jakim stopniu, czy można dziedziczyć po matce lub krewnych matki, itd. Znaczenie pokrewieństwa po matce w judaizmie nie oznacza automatycznie wysokiej pozycji kobiety w społeczeństwie ortodoksyjnych Żydów, jej ograniczony dostęp do różnych wymiarów sfery publicznej wyklucza to bowiem.
• samodzielna podmiotowość prawna kobiety
• prawo kobiety do decydowania o własnym małżeństwie i własnej rozrodczości
• dostęp do sfery publicznej:
  • do edukacji
  • do polityki (np. bierne i czynne prawo wyborcze)
  • do ważnych funkcji gospodarczych
  • do kultury , imprez i wydarzeń publicznych, jako odbiorca i jako twórca
  • do praktyk i funkcji religijnych
  • do pracy zawodowej (poza gospodarstwem domowym) – a w tym zakresie także to, czy jej zarobki są równe zarobkom mężczyzny na podobnym stanowisku, czy nie

Podziału ról, polegający na wypełnianiu przez kobiety obowiązków w gospodarstwie domowym, przez mężczyzn zaś czynności związanych z zapewnianiem środków egzystencji, nie oznacza automatycznie niższej pozycji kobiety w danym społeczeństwie – wiele tak skonstruowanych społeczeństw plemiennych jest matriarchalnych lub egalitarnych.

Związek z pozycją kobiety ma stopień stratyfikacji społecznej , to znaczy w społeczeństwach o strukturze horyzontalnej sytuacja kobiety jest zwykle lepsza, niż w tych o strukturze bardzo ustratyfikowanej, choć i to nie jest żelazną regułą.

Pozycja kobiet a cywilizacje

Cywilizacja Zachodu

Przed XX wiekiem

Europa barbarzyńców

Wśród "barbarzyńskich" plemion zamieszkujących Europę północną i zachodnią w starożytności i wczesnym średniowieczu, pozycja kobiety była zasadniczo dobra, choć reguły panujące w poszczególnych społeczeństwach różniły się. Ponieważ ich struktura społeczna miała niewielką stratyfikację, ważna była sieć równoległych, horyzontalnych relacji pokrewieństwa, pokrewieństwo po matce było równie ważne jak po ojcu. Dominującą pozycję mieli w tych społeczeństwach z reguły mężczyźni, kobiety dysponowały jednak silnymi prawami ( Modzelewski , 2004). O tej silnej pozycji świadczą np. takie elementy kultury Celtów jak kuwada .

Średniowiecze

W średniowieczu pozycja społeczna kobiety uległa gruntownemu pogorszeniu, do czego doprowadziło współdziałanie kilku, nawzajem warunkujących się czynników:

• Procesy feudalizacji spowodowały przeniesienie punktu ciężkości z horyzontalnych więzów pokrewieństwa na ich wymiar pionowy. Przykładanie tak dużej wagi do wszystkich krewnych po "mieczu" i "kądzieli" powodowało ryzyko rozdrobnienia własności ziemi. Ważniejsze stało się uproszczone pokrewieństwo w linii prostej, po mieczu – zmniejszało to automatycznie liczbę konkurentów do dziedziczenia ziemi ( Duby , 1986).
• Wbrew potocznemu wyobrażeniu kultura średniowieczna była kulturą kultu siły, kulturą która najwyżej ceniła sprawność fizyczną mężczyzny ( Aron Guriewicz nazywa ją wprost cywilizacją mężczyzn), co wynikało z dominującej pozycji rycerstwa jako grupy społecznej. Wartości innego rodzaju uległy w ogromnej części społeczeństwa zdeprecjonowaniu (Guriewicz, 1997).
• Ówczesna filozofia i teologia chrześcijańska widziała w kobiecie źródło zła, słabość wobec jego podszeptów, uważała kobietę za gorszą pod każdym względem od mężczyzny , utożsamiała ją z seksualnością i cielesnością, które to wymiary życia zwalczała, degradując je do sfery profanum (w starożytności i w społeczeństwach Europy barbarzyńskiej seks mieścił się w sferze sacrum )^[].
  • Lista rzeczy, których zabraniano w średniowieczu kobietom zawiera między innymi noszenie odkrytych włosów czy siedzenie podczas uczty między duchownymi. Regino z Prum, na początku X wieku zabronił wszystkim kobietom śpiewu w kościele^[]. Ciężarne i miesiączkujące kobiety uchodziły za nieczyste^[].

Hildegarda z Bingen

Konsekwencją tego wszystkiego była decydująca utrata prawnej podmiotowości kobiety, o której życiu niemal całkowicie decydowali mężczyźni. Wyjątek stanowiły tylko nieliczne kobiety o bardzo wysokiej pozycji społecznej (np. przypadki regencji matek małoletnich władców). Społeczeństwo średniowieczne stawiało też kobiecie bardzo ostre wymagania w płaszczyźnie moralności seksualnej, za zdradę małżeńską mogła ją czekać w niektórych krajach i okresach nawet kara śmierci , podczas gdy mężczyznom groziły znacznie łagodniejsze kary (np. ogolenie głowy).

Kościół promował postawę całkowitego wyrzeczenia się przez kobietę swej "diabelskiej" seksualności przez wstępowanie do zakonów , a nawet trwanie przy dziewictwie pomimo zamążpójścia ( beatyfikacja Kingi ). Jacques Le Goff sugeruje, że do ukrytych przyczyn należała także nierównowaga demograficzna , która powodowała istnienie nadwyżki kobiet w stosunku do mężczyzn, za których można by je wydać.

Stulecia takiej niechęci do kobiet eksplodowały pod koniec epoki w postaci masowych polowań na czarownice .

Paradoksalnie jednym z nielicznych sposobów na jakąś osobistą czy intelektualną niezależność dla ówczesnej kobiety mogło być wstąpienie do klasztoru . Takie posunięcie umożliwiło odważną twórczość intelektualną wybitnym przedstawicielkom epoki, niemieckim mniszkom: Hildegardzie z Bingen oraz Hroswicie .

Elitarne zjawisko XII-wiecznej amour courtois (miłości dwornej) i otaczania kobiety czcią przez rycerza należy postrzegać jako rodzaj wyrafinowanej stylizacji i wytwornego maskowania tych nierówności, a nie jakąś wyraźną do nich opozycję.

Nowożytność

Przesunięcia dokonane w społecznym położeniu i postrzeganiu kobiety przez cywilizację zachodu w średniowieczu miały bardzo długotrwałe i szerokie konsekwencje. Do tego stopnia, że nawet europejska medycyna i fizjologia bardzo długo nie potrafiły stworzyć autonomicznych kategorii do opisu anatomii kobiety, do której stosowano pojęcia odnoszące się do mężczyzny. Nawet pochwę opisywano jakby była odwróconym, negatywnym penisem .

Aż do XVIII wieku powszechne było postrzeganie kobiety jako istoty podrzędnej w stosunku do mężczyzny. W wielu społeczeństwach panowało przekonanie, że to ojciec musi sprawować decydującą pieczę nad wychowaniem dzieci , bo matka , jako istota słaba i gorsza, może mieć na nie zły wpływ.

Zarazem jednak kultura najwyższych warstw społecznych uległa okresowej feminizacji ( rokoko ), przynajmniej w pewnych zakresach.

Gwałtowne zmiany przyniosła rewolucja francuska . Zaraz po niej rewolucyjne państwo , które dążyło do stworzenia lojalności obywatelskiej każdej jednostki bardziej do państwa właśnie niż do jakichkolwiek więzów lokalnych (nie wyłączając rodziny ), wprowadziło we Francji całkowite równouprawnienie płci, dając kobietom te same prawa, co mężczyznom. Stan ten trwał jednak zaledwie kilka lat. Jeszcze przed końcem stulecia Francja zdążyła przywrócić ograniczenie praw kobiet.

Ada Lovelace , uważana za pierwszego programistę

Po rewolucji francuskiej prawne położenie kobiety pogorszyło się w stosunku do tego, co było w wieku XVIII, kiedy przynajmniej najbogatsze kobiety miały jakieś pole manewru w sferze publicznej. Napoleoński kodeks cywilny pozbawiał kobietę prawa do dysponowania majątkiem, nakazywał całkowite posłuszeństwo mężowi, nie dawał właściwie żadnych szans rozwodu, kobieta nie mogła wystąpić samodzielnie do sądu, itd. Jego postanowienia były rozpowszechnione przy udziale wojsk zdobywającego Europę Napoleona Bonaparte i w niektórych krajach dotrwały nawet połowy XX wieku . Kobieta nie miała dostępu do wyższego wykształcenia, burżuazja nie pozwalała również swoim kobietom pracować zawodowo. Pracowały natomiast kobiety z klasy robotniczej (za znacznie mniejsze pieniądze niż mężczyźni), a także chłopki, z wyjątkiem górnych warstw tych klas, które chciały demonstrować swoją nieco lepszą pozycję upodabnianiem się pod tym względem do mieszczaństwa , pokazać, że stać ich na to, żeby żona nie pracowała.

Od przełomu XVIII i XIX wieku datuje się nowy sposób postrzegania różnic między kobietą a mężczyzną: nie w kategoriach jej podrzędności wobec mężczyzny, a w kategoriach opozycji w rodzaju twardość/miękkość, rozum/emocje, publiczne/prywatne. Ma to korzenie w systemie opozycji kartezjańskich , ale ten inwariant, ta konkretna koncepcja wywodzi się z romantyzmu . Odtąd panuje przekonanie o tym, że kobietę, w przeciwieństwie do mężczyzny, cechuje opiekuńczość, empatia , intuicja , ofiarność, moralna przewaga nad mężczyzną, którego demoralizuje sfera publiczna i panująca w niej walka. Większość założeń wywodzących się z tej wizji stanowi podstawę nowoczesnej nauki społecznej Kościoła katolickiego dotyczącej płci [1] .

Wielu badaczy jest zdania, że mimo szczerych intencji romantyków, powyższa zmiana jest próbą ideologicznego uzasadnienia pozbawienia kobiet dostępu do sfery publicznej w tej epoce i definitywnego zamknięcia ich w przestrzeni prywatnej.

W tym okresie zaczynają się pierwsze ruchy feministyczne i tworzenie się ich intelektualnych podstaw (od około roku 1840 ), począwszy od Anglii i USA .

W Anglii, aż do 1884 roku istniała możliwość sprzedania własnej żony.

XX i XXI wiek

Demonstracja sufrażystek w Nowym Jorku w 1912 r.

Od początku XX wieku narastają na sile ruchy sufrażystek domagających się przyznania kobietom większych praw. W 1905 roku kobiety otrzymują prawo głosu w Finlandii , w 1918 w Wielkiej Brytanii (ale dopiero od 30. roku życia), w 1920 w USA , w 1921 Szwecja wprowadza powszechne prawo wyborcze, znosząc wszelkie cenzusy , w tym płci, dla wszystkich osób pełnoletnich. Od tego czasu kobiety stopniowo otrzymywały prawo wyborcze w innych krajach.

Kolejne fale ruchów feministycznych dążyły do znoszenia innych nierówności i ograniczeń, zwłaszcza w dostępie do edukacji, pracy i w wysokości wynagrodzenia za pracę, jeszcze bowiem w pierwszych dekadach po II wojnie światowej normą, było płacenie kobietom za tę samą pracę nawet o połowę mniej niż mężczyźnie. Ogromną rolę w inicjowaniu tych ruchów odegrała książka Simone de Beauvoir Druga płeć .

Do dzisiaj, pomimo wprowadzenia w niemal całej Europie i Ameryce Pn. prawnych regulacji, w większości państw nie udało się do końca zwalczyć tych nierówności.

Brazylijska policjantka

Nawet w powiązanych cywilizacyjnie, społecznie i gospodarczo tzw. rozwiniętych społeczeństwach Zachodu pozycja kobiety jest bardzo zróżnicowana.

W Skandynawii wskaźniki obecności kobiet w życiu publicznym, zawodowym, gospodarczym, kulturalnym i religijnym (np. dostęp do funkcji pastora , w Norwegii od 1930 , Danii od 1948 , Szwecji od 1958 roku) są najwyższe na świecie. Wynika to stąd, że pozycja kobiety w społeczeństwach skandynawskich jest najlepsza w Europie już od średniowiecza . Gdy kobiety w innych społeczeństwach utraciły w tej epoce niemal wszelką podmiotowość prawną, w Skandynawii nadal miały bardzo silną pozycję. Jan Chryzostom Pasek w swoich pamiętnikach podaje wiele przykładów silnej pozycji kobiety w Danii również kilkaset lat później. W epoce nowoczesnej to właśnie od północnej Europy zaczęło się przyznawanie kobietom praw wyborczych ( Finlandia – 1906 , Norwegia – 1912 , Dania i Islandia – 1915 , Szwecja – 1921 ).

Tymczasem we Francji doczekały się one tego w roku 1944 , Włoszech w 1946 , w Szwajcarii w 1971 , Portugalii w 1974 roku.

W zachodnim kręgu cywilizacyjnym zbliżoną do Skandynawii pozycją społeczną cieszą się jeszcze kobiety w krajach anglosaskich i w Holandii . USA jako jedyne na świecie osiągnęły stan całkowicie takich samych wynagrodzeń dla kobiet i mężczyzn na wysokich stanowiskach menadżerskich i kierowniczych, do czego doprowadziła przede wszystkim lawina pozwów sądowych.

Cywilizacja islamu

Tkaczka z Bangladeszu

W świecie islamu mamy obecnie do czynienia z dwoma równolegle zachodzącymi, przeciwstawnymi tendencjami.

Z jednej strony s państwa takie, jak Tunezja i Turcja , które prowadzą aktywną politykę zmierzającą do poprawy położenia kobiet (dostęp do edukacji, pracy, prawo do decydowania o własnym małżeństwie). W tych krajach zachodzi wyraźna poprawa sytuacji.

Z drugiej strony występuje jednak powszechna tendencja do bardzo wyraźnego pogarszania się położenia kobiety w wielu krajach muzułmańskich. Afganistan jest tu jednym z przykładów sztandarowych, sytuacja faktycznie nie poprawiła się tam zauważalnie po upadku reżimu talibów , którzy pozbawili kobiety wszelkich praw publicznych. Iran jest krajem, gdzie spierają się różne prądy: położenie kobiety jest złe (np. nie ma ona prawa wejść na mecz, gdy irańska telewizja transmitowała mecz piłki nożnej między reprezentacjami USA i Iranu , robiła to z kilkuminutowym poślizgiem, by w tej zakładce czasowej usuwać ujęcia widowni, na której siedziały kobiety), ale z drugiej strony w środowiskach intelektualnych jest podejmowana wyraźna krytyka tego stanu rzeczy (np. irańskie kino bardzo odważnie podejmuje ten temat). Dyskryminacja kobiet przybiera natomiast bardzo ostrą postać w muzułmańskich krajach Afryki . Przypadek Safiyi Yakubu Hussani z Nigerii , skazanej za cudzołóstwo na ukamienowanie przez sąd szariacki, jest jednym z przejawów tej tendencji.

Tradycyjny islam przyznawał jednocześnie od wieków niektóre prawa kobietom, których były długo pozbawione w wielu krajach cywilizacji zachodniej – np. prawo do rozwodu w przypadku zdrady męża lub w przypadku jego niewydolności seksualnej.

Indie

Hinduska z bindi

Indie należą do państw, które podjęły bardzo aktywną politykę w kierunku równouprawnienia kobiet, w tym parytetowy system ich reprezentacji we władzach lokalnych, stanowych i ogólnokrajowych, zwiększanie dostępu do edukacji itd. Obserwuje się bardzo pozytywne skutki gospodarcze i społeczne tych posunięć. Choć ze względu na niezwykle patriarchalne tradycje kraju powoduje to też istotne napięcia. Próbowano zmniejszyć liczbę tzw. łowców posagów poprzez ustalenie limitów jakie można wypłacić z tego tytułu, jednak w praktyce przepis nie działa.

Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli ekonomii feministycznej jest indyjski ekonomista Amartya Sen , który twierdzi, że najłatwiejszym sposobem, na rozwiązanie problemu przeludnienia jest kształcenie kobiet, a najprostszą drogą wyprowadzającą biedny kraj na ścieżkę długotrwałego, dynamicznego wzrostu jest aktywna polityka równouprawnienia kobiet.

Chiny

Tradycyjny wyrób porcelany w Chinach

Chiny zasłynęły jednym z najbardziej drastycznych przejawów upośledzenia pozycji kobiety: wiązaniem stóp (połączonym z łamaniem kości palców) małym dziewczynkom, by zahamować wzrost tej części ciała. Małe stopy u kobiety uważano tam niegdyś za piękne, podobnie jak kołyszący chód tak okaleczonej kobiety. Celem ukrytym, jaki miała w tych praktykach chińska kultura , było też zwiększenie przewagi mężczyzny nad kobietą, której samodzielność w wielu aspektach życia ulegała w ten sposób znacznemu obniżeniu.

W XX wieku władze Chin wydały wojnę takim zwyczajom i dążyły do poprawy położenia kobiet. Udało się wiele zrobić, ale nierówność płci jest tak głęboko wpisana w strukturę chińskiej kultury , że pojawiły się w zamian nowe problemy.

Na chińskiej wsi dziecko płci męskiej jest o wiele bardziej oczekiwane przez rodziny (ponieważ dziewczynka nie może przejąć dzierżawy ziemi po rodzicach). Odkąd Chiny prowadzą politykę kontroli urodzin i posiadanie większej ilości dzieci jest zakazane, płody płci żeńskiej są częściej poddawane aborcji , zdarzają się nawet zabójstwa noworodków-dziewczynek. Powoduje to nierównowagę demograficzną pomiędzy kobietami a mężczyznami najmłodszych pokoleń Chińczyków , co może za sobą w przyszłości pociągnąć istotne problemy społeczne.

Plemiona

Kobieta z plemienia Apaczów

W wielu społeczeństwach o organizacji plemiennej , o horyzontalnej, nieznacznie ustratyfikowanej strukturze społecznej często mamy do czynienia z bardzo dobrą pozycją kobiety.

Taki stan stwierdzono wśród Indian Ameryki Północnej . Znane są przypadki plemion, w których wodzami (sachemami) były kobiety (np. lud Wampanoag – słynnymi ich wodzami były Awashonk i Wetamoo ). Wśród Irokezów sachemem był mężczyzna , ale władzę polityczną faktycznie miały jedynie kobiety, tworzyły one bowiem tzw. Radę Kobiet, która podejmowała decyzje i wybierała tegoż wodza (mężczyźni nie mieli prawa głosu). Mężczyzna w wielu plemionach Indian wprowadzał się do domu kobiety, która mogła często uzyskać rozwód po prostu wystawiając jego koc i sprzęt bojowy i myśliwski za drzwi. Taki układ nie był jednak odwróconą formą patriarchatu lecz systemem egalitarnym, gdyż kobiety nie miały tego rodzaju władzy nad mężczyznami, po prostu podziały przebiegały inaczej, znacznie bardziej egalitarnie. Kultura Apaczów Jicarilla z kolei opierała się na bardzo silnej rywalizacji między płciami. W okresie pionierskiej kolonizacji wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej zdarzały się nawet nierzadko przypadki ucieczek kobiet osadników do Indian, którzy je lepiej traktowali.

Nie dotyczy to wszystkich społeczeństw plemiennych, np. w Afryce z reguły mamy do czynienia z wyraźną męską dominacją. Jest to także zróżnicowane. Plemiona Masajów dla przykładu opierają się w pewnym stopniu na męskiej dominacji, ale znacznie większą rolę jako wyznacznik pozycji społecznej odgrywa w nich zasada starszeństwa, tak więc starsza kobieta ma pozycję dominującą nad młodym mężczyzną.

Są jednak społeczeństwa plemienne, w których kobiety są bardzo, a nawet całkowicie zdominowane przez mężczyzn – do takich należy algierskie plemię Kabylów . Kwestia ta zależy bowiem od różnorodnych czynników. W tym konkretnym przypadku znaczenie ma wyznawany przez to społeczeństwo islam .

Zobacz też

• Kobiety w nauce
• Kobiety w muzyce
• Kobiety w wojsku polskim
• Laureatki Nagrody Nobla
• żeński układ płciowy
• gender studies
• feminizm
• Dzień Kobiet
• matriarchat
• teologia feministyczna
• dziewczyna

Przypisy

Bibliografia