Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Kodeks Aleksandryjski

Kodeks Aleksandryjski

Kodeks Aleksandryjski

Tekst Łk 12,54-13,4 kodeksu
OznaczenieA
Rodzaj Kodeks majuskułowy
Numer02
Zawartośćniemal cały ST i NT
Data powstania400-440
Język grecki
Miejsce przechowywania Biblioteka Brytyjska
Rozmiary32 na 26 cm
Typ tekstu tekst bizantyjski / tekst aleksandryjski
Kategoria III/I
Manuskrypty Nowego Testamentu : papirusy , majuskuły , minuskuły , lekcjonarze

Codex Alexandrinus (Londyn, British Library , MS Royal 1. D. V-VIII), oznaczany symbolami A albo 02 (Gregory-Aland), δ 4 (von Soden) – manuskrypt greckiej Biblii, tj. Septuaginty oraz Nowego Testamentu w języku greckim , pisany majuskułą na pergaminie . Sporządzono go w V wieku w Egipcie .

Manuskrypt został nazwany Aleksandryjskim, ponieważ patriarcha Cyryl Lukaris miał przywieźć go z Aleksandrii [1]. Wettstein w 1751 roku oznakował go symbolem A[2]. W ten sam sposób oznaczał go później Griesbach, dlatego A stało się powszechnie przyjętym symbolem kodeksu. Gregory nadał mu siglum 02[3].

Codex Alexandrinus wraz z Kodeksem Synajskim i Watykańskim jest jednym z najwcześniejszych i najbardziej kompletnych rękopisów greckiej Biblii. Po przywiezieniu do Anglii uzyskał opinię najlepszego rękopisu biblijnego przechowywanego na Wyspach Brytyjskich i cieszył się nią aż do chwili nabycia przez Bibliotekę Brytyjską Kodeksu Synajskiego. Przechowywany jest w Dziale Manuskryptów British Library w Londynie (wraz z Kodeksem Synajskim)[4].

Spis treści

Zawartość

Strony z kodeksu
Końcowy fragment Ew. Łukasza

Końcowy fragment Ew. Łukasza
Końcowy fragment Dziejów i początek L. Jakuba

Końcowy fragment Dziejów i początek L. Jakuba
Kolofon Listu Judy informuje, że następną księgą są Dzieje Apostolskie

Kolofon Listu Judy informuje, że następną księgą są Dzieje Apostolskie
Koniec 2 Listu Piotra i początek 1 Listu Jana w tej samej kolumnie

Koniec 2 Listu Piotra i początek 1 Listu Jana w tej samej kolumnie
Tekst Dziejów 2,17-21 cytujący Joela 2,28-32 oznakowany przy pomocy odwróconego comma

Tekst Dziejów 2,17-21 cytujący Joela 2,28-32 oznakowany przy pomocy odwróconego comma
 

Kodeks Aleksandryjski pierwotnie składał się z 820 pergaminowych kart, z których większość związana była w foliały w quarto (dzisiaj sześć podwójnych kart w foliale). Zachowały się 773 karty kodeksu (32 × 26 cm)[5], z czego 630 przypada na Stary Testament, 143 na Nowy Testament.

Kodeks podzielony został na cztery tomy (279 + 238 + 118 + 144 kart)[6]. Trzy pierwsze stanowią większą część tekstu Septuaginty , greckiego przekładu Starego Testamentu, wraz z 3 Księgą Ezdrasza , 3 - 4 Machabejskimi , Psalmem 151 i Odami Salomona. Czwarty tom zawiera Nowy Testament wraz z (niekanonicznymi) Listami Klemensa . Tylko 10 kart Starego Testamentu zaginęło, znacznie mniej niż w przypadku kodeksów Synajskiego i Watykańskiego. Natomiast w Nowym Testamencie zaginęło 31 kart[7].

W Starym Testamencie brakuje:

  • 1 Sm 12,17 – 14,9 (1 karta);
  • Ps 49,20 – 79,11 (9 kart)[8].

Ponadto niektóre karty ST zostały uszkodzone, zawierają one następujące teksty: Rdz 1,20-25; 1,29-2,3; Kpł 8,6.7.16; Syrach 50,21n; 51,5[9].

W Nowym Testamencie brakuje:

  • 25 pierwszych kart Ewangelii Mateusza i tym samym zaczyna się dopiero od Mt 25, 6;
  • 71-72 kart w Ewangelii Jana (J 6, 50 – 8, 52);
  • trzech kart (nie są ponumerowane) w 2. Liście do Koryntian (2 Kor 4, 13 – 12, 6)[5].
  • niemal każda karta Apokalipsy jest uszkodzona na krawędziach[8].
  • 1 Klemensa 57,7-63 (1 karta) i 2 Klemensa 12,5a-fin. (2 karty)[10].
  • Wycięty został ozdobiony kolofon na końcu Listu do Filemona[11].

Księgi Nowego Testamentu (tom czwarty kodeksu) ułożone są w następującej kolejności: cztery Ewangelie , Dzieje Apostolskie , Listy powszechne , Listy Pawła ( List do Hebrajczyków umieszczony został pomiędzy 2. Tesaloniczan a 1. Tymoteusza ), Apokalipsa świętego Jana . Pierwotnie Listy powszechne poprzedzały Dzieje Apostolskie[12].

Tekst kodeksu nie zawiera następujących wierszy:

  • Marek 15,28 jak w kodeksach א, B, C, D, Ψ, lekcjonarze, d, k, Syro-Sinaitica, copsa, bo, fay[13];
  • Łukasz 22,43-44 (krwawy pot Jezusa);
  • Pericope adulterae (Jan 7,53-8,11);
  • Dzieje 8,37; 15,34; 24,7; 28,29[14];
  • Rzymian 16,24[15].

Kodeks Aleksandryjski jest ważnym rękopisem w dyskusji nad autentycznością pericope adulterae, pomimo iż w tym fragmencie brakuje dwóch kart (Jan 6,50-8,52). Jednak liczba linijek tekstu dowodzi, iż nie było go w tekście, gdyż dla tego fragmentu brakuje w kodeksie miejsca (podobnie jak w przypadku Kodeksu Efrema )[16][10].

Opis

Koniec Ew. Mateusza oraz lista κεφαλαια do Ew. Marka

Kodeks został sporządzony na welinie . Karty na krawędziach z wiekiem uległy zniszczeniu i zostały przycięte w czasach nowożytnych . Pergamin często jest odbarwiony na krawędziach. Dodatkowe uszkodzenia kodeksu powstały również na skutek ignorancji oraz niedbałości jego byłych właścicieli[17]. Karty mają wiele dziur, zostały przeżarte przez atrament, są powyginane od dotykania, często pozaginane na rogach. Atrament w wielu miejscach łuszczy się. Dopiero w XIX dotykanie kart kodeksu zostało ściśle zabronione. Wyjątek stanowią sytuacje, kiedy wymaga tego dobro kodeksu[18].

Tekst kodeksu pisany jest w dwóch kolumnach na stronę, w jednej kolumnie mieści się zwykle 49-51 linijek[5] (czasem 46–52 linii), każda linijka zawiera średnio 20-25 liter – wielkiej, regularnej uncjały[9]. Litery są nieco mniej eleganckie niż w Kodeksie Synajskim i Watykańskim. W ostatniej księdze Nowego Testamentu, Apokalipsie, stają się nieco mniejsze i mniej regularne. Apokalipsa pisana jest z mniejszą dbałością[8]. Początkowe linie każdej z ksiąg pisane są czerwonym atramentem, a poszczególne sekcje tekstu ksiąg oznakowane są wielką literą pisaną na marginesie (inicjał) przed kolumną tekstu (podobnie w Kodeksie Efrema ). Słowa pisane są w sposób ciągły na całej długości linijki i na ogół nie ma żadnych przerw pomiędzy wyrazami, za wyjątkiem nielicznych miejsc[19]. Litery są okrągłe, pozbawione akcentów i tylko w niektórych miejscach znajdują się przydechy (prawdopodobnie dodane przez późniejszą rękę). Litery są większe od tych, które stosuje Kodeks Watykański[19]. Poetyckie księgi Starego Testamentu pisane są stychometrycznie [6].

Cytaty Starego Testamentu w nowotestamentowym tekście oznakowane zostały na marginesie przy pomocy znaku 〉[20]. Jedyne dekoracje kodeksu występują na końcu każdej księgi w kolofonach . Wielkie litery na marginesie oznaczają początek nowej sekcji, podobnie jak w kodeksach Efrema i Kodeksie Bazylejskim . Kodeks Aleksandryjski jest najstarszym rękopisem Nowego Testamentu, który przy pomocy inicjałów oznacza nowe sekcje[21][22].

Bardzo często w Kodeksie Aleksandryjskim występuje błąd izofonii – zamiany samogłosek na inne podobnie brzmiące. Litery Ν oraz Μ są czasem mylone, dyftong ΓΓ zastępowany jest przez ΝΓ. Bywa to podawane jako argument świadczący za Egiptem jako miejscem powstania rękopisu[23], jednak pogląd ten nie jest powszechnie uznawany[24]. Stosunkowo często spotykane są itacyzmy (dyftong αὶ bywa zamieniany na ε, εὶ na ὶ oraz η na ὶ), jednak liczba tych błędów nie jest większa niż w innych rękopisach z tego okresu[25].

Charakter pisma tekstu od początku Ewangelii Łukasza do 1 Koryntian 10,8 różni się od pozostałych partii rękopisu. Niektóre litery uzyskują koptyjskie kształty (np. Α , Μ, Δ , oraz Π ), są szersze lub większe niż w innych tekstach greckich tego okresu. Delta ma wydłużoną podstawę, zaś Pi – poziomą kreskę u góry[26][27]. Numery nie są pisane przy pomocy skrótów literowych. Wyjątek stanowi Apokalipsy 7,4; 21,17[25]. Końcowe partie kodeksu (Apokalipsa i Listy Klemensa) są pisane niestarannie, zawierają dużo błędów w transkrypcji, jednak zjawisko to występuje nie tak często, jak w Kodeksie Synajskim i Kodeksie Watykańskim[25]. Korekty dokonywano w późniejszym okresie. Poprawki nanoszone przez skrybę nie należą do częstych[28].

Strona kodeksu z tekstem Mk 6,27-54; długość odstępów pomiędzy akapitami zależy od treści

Uncjała kodeksu ma nieco prostszy niż w kodeksach Synajskim i Watykańskim[29]. Na końcu linijki litery nieraz są mniejsze, a pismo bardziej wyblakłe i trudno czytelne[17][8]. Punktacja jest często stosowana, zazwyczaj na wysokości poprzedzającej litery. Rozmiar przerw między akapitami zależy od tego, czy nowy ustęp kontynuuje myśl poprzedniego, czy rozpoczyna nowy wątek[29]. Na końcu każdej księgi umieszczony jest kolofon zdobiony arabeską pochodzącą od oryginalnego skryby (prima manu)[29].

Tekst czterech Ewangelii został podzielony na dwa sposoby: według tzw. "sekcji Ammoniusza " oraz κεφάλαια (rozdziały). Numery w "sekcjach Ammoniusza" z odniesieniami do Kanonów Euzebiusza stoją na marginesie tekstu ewangelicznego[6]. Podział ten zastosowano też w Kodeksie Synajskim. Według drugiego systemu, κεφάλαια, tekst został podzielony na większe. Numery κεφάλαια umieszczono na marginesie lewym, zaś ich τίτλοι (tytuły) – na marginesie górnym. W Ewangelii Łukasza i Jana numery κεφάλαια znajdują się na marginesie każdej kolumny. Każda z Ewangelii na początku posiada listę κεφάλαια. Wyjątkiem jest Ewangelia Mateusza, która ma wielką lukę[30][31].

Tekst Dziejów Apostolskich oraz Listów nie jest dzielony według rozpowszechnionego później Aparatu Eutaliusza ; tekst Apokalipsy dzielony jest według bliżej nieokreślonego systemu. W Dziejach okazjonalnie pojawia się znak krzyża dla oznaczenia poszczególnych sekcji. Większe litery na marginesie przez cały Nowy Testament oznaczają początek akapitu[31].

Liczba skrybów była tematem dyskusji, podobnie jak w przypadku kodeksów Synajskiego i Watykańskiego. Zdaniem Kenyona tekst kodeksu wyszedł spod ręki pięciu skrybów: dwaj z nich mieli sporządzić tekst Starego Testamentu (skryba I i II), a trzej – Nowy Testament (skryba III, IV i V)[32]. Skeat oraz Milne, którzy dysponowali lepszymi narzędziami dla takich badań (lampa ultrafioletowa), argumentowali, że było tylko dwóch, ewentualnie trzech skrybów[33]. Kenyon nie zgadzał się z ich ustaleniami i w 1939 roku, polemizując z ich opinią, zarzucał im nieuwzględnienie niektórych z istotnych różnic w charakterze pisma[34]. Współcześni paleografowie, tacy jak Metzger, Aland, Hernández, Jongkind i inni, opowiadają się za liczbą skrybów określoną przez Skeata i Milne[35].

W tekście rękopisu zostało naniesionych wiele korekt. Część z nich pochodzi od oryginalnego skryby, ale większość jest dziełem późniejszych korektorów[6]. Poprawione formy zgadzają się z tekstem kodeksów D , N , X , Y , Γ , Θ , Π , Σ , Φ i ze zdecydowaną większością minuskułowych rękopisów[6]. Kenyon zaobserwował, że tekst Kodeksu Aleksandryjskiego nosi wiele korekt, jakkolwiek nie wszystkie księgi były w takim samym stopniu poprawiane. W Pentateuchu (pięć pierwszych ksiąg Biblii) całe zdania zostały wytarte, a na ich miejsce naniesiono nowe. Księgi Królewskie są ostatnimi księgami poddane systematycznym korektom[36]. W Księdze Apokalipsy tylko 1 spośród 84 unikalnych wariantów tekstu został poprawiony (na przykład w Kodeksie Synajskim w tekście Apokalipsy poprawiono w VII wieku 120 spośród 201)[37].

Każda karta posiada arabską numerację – w dolnym marginesie na stronie verso (odwrotnej). Numery te nadano w czasach, gdy kodeks znajdował się w Aleksandrii. Pierwsza zachowana karta Ewangelii Mateusza nosi numer 26. To oznacza, że 25 pierwszych ponumerowanych kart zaginęło[27]. W ten sam sposób ustalono, że nie zachowały się dwie karty w Ewangelii Jana, zaś trzy karty z 2 Koryntian zaginęły przed sporządzeniem numeracji.

Tekst

Krytycy tekstu mieli niełatwe zadanie z ustaleniem przynależności tekstualnej Kodeksu Aleksandryjskiego, a jego dokładna zależność względem innych rodzin tekstowych jest wciąż dyskutowana.

W Ewangeliach przekazuje tekst bizantyjski . Kodeks jest najstarszym greckim rękopisem zawierającym tekst bizantyjski, który ze względu na swoje historyczne walory zaliczony został do III kategorii Alanda. W pozostałych księgach Nowego Testamentu występuje tekst aleksandryjski , który przyporządkowano do I kategorii Alanda[5]. Tekst Ewangelii jest problematyczny zarówno dla zwolenników tekstu bizantyjskiego, jak i jego przeciwników, ponieważ zdecydowanie odbiega od standardowego tekstu bizantyjskiego, zawiera wiele wariantów charakterystycznych dla tekstu aleksandryjskiego i nie sposób zaklasyfikować go do jakiejkolwiek podrodziny tekstu bizantyjskiego. Najbliżej jest do rodziny Π , zwłaszcza w Ewangelii Marka, jednak nigdy nie był do tej rodziny zaliczany[38]. Jedynie tekst kodeksu 069 pokrywa się całkowicie z Kodeksem Aleksandryjskim[39]. Jest to jednak bardzo fragmentaryczny rękopis i dlatego pod względem tekstualnym tekst Ewangelii Kodeksu Aleksandryjskiego jest osamotniony.

Kodeks jest najstarszym greckim rękopisem przekazującym tekst bizantyjski[4]. Streeter uważał, że jest najstarszym greckim rękopisem, zawierającym tekst zbliżony do tego, który wyszedł spod ręki Lucjana Antiocheńskiego , choć niektóre, niezgodne z tradycją bizantyjską, fragmenty Ewangelii zdają się mieć wcześniejszą metrykę[40].

Różnice pomiędzy Rodziną Π a Kodeksem Aleksandryjskim w Marku 10,50-51
Rodzina ΠCodex Alexandrinus (oraz 069)Charakter różnic
ο δε αποβαλων το ιματιον αυτου αναστας
ηλθε προς τον ιν̅· και αποκριθεις
ο ις̅ λεγει αυτω τι σοι θελεις ποιησω;
ο δε τυφλος ειπεν αυτω· ραββουνι ινα αναβλεψω·
ο δε αποβαλων το ιματιον αυτου αναστας
ηλθεν προς τον ιν̅· και αποκριθεις
λεγει αυτω ο ις̅ τι θελεις ποιησω σοι·
ο δε τυφλος ειπεν αυτω· ραββουνι ινα αναβλεψω·

Ν εφελκυστικον
kolejność słów

W pozostałych księgach Nowego Testamentu, od Dziejów po Apokalipsę, kodeks przekazuje tekst Nowego Testamentu według aleksandryjskiej tradycji . Pod względem tekstualnym w Listach Pawła jest bliższy Kodeksowi Synajskiemu niż Watykańskiemu[24]. W innych partiach kodeksu teksty NT wykazują podobieństwo do kilku rękopisów papirusowych (w Dziejach dla 74 , w Apokalipsie dla 47 ). Tekst Dziejów często jest zgodny z cytatami Atanazego [41]. W Listach powszechnych reprezentuje podrodzinę tekstu aleksandryjskiego, odmienną zarówno od Sinaiticus jak i Vaticanus[42]. Apokalipsa zapisana w Kodeksie Aleksandryjskim często pokrywa się z zawartą w Kodeksie Efrema, tym samym odchodzi od jej wariantu przekazanego w Kodeksie Synajskim oraz \mathfrak{P}47[5].

Obecnie w wydaniach greckiego Nowego Testamentu, w tekście Ewangelii, Kodeks Aleksandryjski jest cytowany w aparacie krytycznym jako trzeciorzędny świadek, podczas gdy w pozostałych księgach NT jako świadek pierwszorzędny. W Starym Testamencie często zgadza się z Kodeksem Synajskim. W Apokalipsie oraz kilku księgach Starego Testamentu jego tekst traktowany jest dziś jako najlepszy[6].

Niektóre warianty

W Pwt 31,15 stosuje εν στυλω (w słupie) dla εν νεφελη (w obłoku)[43];

W Jouego 11,42 stosuje ελαβεν (wziął) dla επαταξεν (uderzył)[44];

W Jozuego 11,1 stosuje μαδων dla μαρρων[44];

W Sędziów 18,30 Kodeks Aleksandryjski stosuje υιου Μωυση, podczas gdy Kodeks Watykański - υιος Μανασση[45];

W Psalmie 9,35 stosuje κοπον (trud) for πονον (ból).[46];.

W Jana 1,39 jako jedyny rękopis zawiera unikatowy wariant ωρα ην ως εκτη (około szóstej godziny), zamiast ωρα ην ως δεκατη (około dziesiątej godziny)[47].

W Dziejach 8,39 zamiast πνεῦμα κυρίου (Duch Pana) zawiera rzadki wariant πνεῦμα ἅγιον ἐπέπεσεν ἐπὶ τὸν εὐνοῦχον, ἄγγελος δέ κυρίου ἥρπασεν τὸν Φίλιππον (Duch Święty spadł na eunucha, a anioł Pana porwał Filipa); wariant ten wspierają niektóre minuskułowe rękopisy NT: 94, 103, 307, 322, 323, 385, 453, 467, 945, 1739, 1765, 1891, 2298, 2818, itp, vg, syrh[48].

W Dziejach 11,20 reprezentuje wariant Ἔλληνας (Grecy) zamiast Ἑλληνιστάς (helleniści); wariant ten jest wspierany tylko przez \mathfrak{P}74, naniesiony został w Sinaiticus przez korektora c oraz przez Kodeks Bezy [49].

W Dziejach 20,28 przekazuje wariant του κυριου (Pana) – zamiast του θεου (Boga) – razem z kodeksami\mathfrak{P}74 Kodeks Efrema* Kodeks Bezy E Ψ 33 36 453 945 1739 1891[50].

W 1. Tymoteusza 3,16 przekazuje wariant ὃς ἐφανερώθη (który został objawiony) wspierany przez Sinaiticus, Efrema, Boernerianus , 33, 365, 442, 2127, 599, przeciwko θεός ἐφανερώθη (Bóg objawiony) (Sinaiticuse, A2, C2, Dc, K, L, P, Ψ, 81, 104, 181, 326, 330, 436, 451, 614, 629, 630, 1241, 1739, 1877, 1881, 1962, 1984, 1985, 2492, 2495, Byz, Lect)[51][52].

W 1 Jana 5,6 przekazuje wariant δι' ὕδατος καὶ αἵματος καὶ πνεύματος (przez wodę i krew i ducha), obecny w następujących rękopisach: Sinaiticus, 104, 424c, 614, 1739c, 2412, 2495, 598m, syrh, copsa, copbo, Orygenes [53][54].

W Apokalipsie 1,17 posiada unikatowy wariant πρωτοτοκος (pierworodny) zamiast πρωτος (pierwszy)[55].

W Apokalipsie 5,9 przekazuje wariant tekstualny ἠγόρασας τῷ θεῷ (odkupił dla Boga); wariantu tego nie wspiera żaden grecki rękopis, występuje on tylko w etiopskich rękopisach[56].

Historia

Miejsce powstania kodeksu

Miejsce powstania Kodeksu Aleksandryjskiego jest nieznane. Według najbardziej prawdopodobnej hipotezy rękopis pochodzi z Aleksandrii [57]. Jako pierwszy na to miasto wskazał Cyryl Lukaris. Jego teoria oparta jest na arabskiej nocie na folio 1, pochodzącej z XIII lub XIV wieku: Oprawiony dla patriarszej celi w twierdzy Aleksandria. Ktokolwiek go stąd zabierze, zostanie ekskomunikowany i odłączony. Napisany przez pokornego Atanazego[58]. Autor noty jest identyfikowany z Atanazym III, partiarchą Aleksandrii w latach 1276-1316[59].

Francis Crawford Burkitt jako pierwszy zakwestionował wskazanie na Aleksandrię. Jego zdaniem rękopis został sporządzony w Konstantynopolu , na co wskazuje zawarty w nim tekst bizantyjski (tylko w Ewangeliach). Kodeks został znaleziony na górze Athos , w 1616 roku Cyryl zawiózł go do Aleksandrii w 1616 roku. Notę "Atanazego pokornego" interpretował w taki sposób: Oprawiony do patriarchalnych cel w Twierdzy Aleksandrii. Ten, który pozwoli go wywieźć będzie przeklęty i zniszczony. Pokorny Atanazy napisał (to). Nota ta według niego powstała w XVII wieku i została sporządzona przez osobę, która pracowała w bibliotece Cyryla[60]. Stanowisko Burkitta poparł Kirsopp Lake[61]. Frederic G. Kenyon kontrargumentował, że Cyryl, odkrywca kodeksu, wierzył w jego egipskie pochodzenie[62].

Streeter zaproponował Cezareę lub Bejrut jako miejsce powstania kodeksu, ponieważ tekst kodeksu jest eklektyczny, w Ewangeliach reprezentuje tradycję antiocheńską, natomiast w Dziejach i Listach tradycję aleksandryjską, co sugeruje, że powstał na skrzyżowaniu wpływów Antiochii z wpływami Aleksandrii. Tekst Starego Testamentu nie jest zgodny z tradycją aleksandryjską, reprezentuje Hexaplę , która związana jest z tradycją palestyńską. Starotestamentowe cytaty w Nowym Testamencie częściej się nie zgadzają z Vaticanus niż zgadzają i są bliskie cytatom Józefa[63].

A. S. Fulton w 1938 roku zbadał notę Atanazego za pomocą metody paleograficznej i stwierdził, że winna być datowana na XIII-XIV wiek, XVII wiek jest wykluczony. W 1945 roku T. D. Moschonas opublikował katalog biblioteki patriarchy aleksandryjskiego, w którym zamieścił dwie greckie noty. Obie pochodzą z X-wiecznych rękopisów Jana Chryzostoma , wpisane zostały ręką Atanazego III. Rękopisy przywiezione zostały z Konstantynopola, a owe dwie noty musiały zostać wpisane pomiędzy 1308 a 1316 rokiem[64]. Wprawdzie nota w Kodeksie Aleksandryjskim jest w języku arabskim i dlatego trudno oczekiwać identyfikacji jej charakteru pisma z greckimi notami, jednak styl literacki, zastosowanie tych samych zwrotów i sformułowań, nie pozostawiają wątpliwości, że pochodzić muszą od tego samego autora – Atanazego III[65].

Według Skeata nota oznacza, że kodeks pierwotnie nie należał do patriarchalnej biblioteki w Aleksandrii. Rękopis został przywieziony z Konstantynopola do Aleksandrii między 1308 a 1316 rokiem, razem z dwoma wspomnianymi uprzednio rękopisami Chryzostoma. Kodeks pozostał w Aleksandrii do roku 1621, kiedy Cyryl sprowadził go ponownie do Konstantynopola. Kwestia, gdzie został napisany – w Aleksandrii czy Konstantynopolu – w dalszym ciągu pozostaje otwarta. Skeat nie próbuje na nią odpowiedzieć i pozostawia tę sprawę dla przyszłych pokoleń badaczy (if any future scholar wishes to claim a Constantinopolitan origin for the Codex Alexandrinus, it is at least open to him to do so)[65]. Stanowisko Skeata zaakceptował McKendrick. Jako miejsce powstania rękopisu zaproponował Efez [66].

Kodeks posiada też łacińską notę na dołączonej w XVII wieku papierowej karcie (podczas oprawiania kodeksu w bibliotece królewskiej), która głosi, że rękopis został dany patriarsze aleksandryjskiemu w 1098 (donum dedit cubicuo Patriarchali anno 814 Martyrum). Westcott uznał, że jest to niepoprawna próba odczytania arabskiej noty Atanazego (prawdopodobnie patriarchy Atanazego III)[67]. Kenyon uznał, że stwierdzenie to jest nieznanego pochodzenia[32].

Na egipskie pochodzenie wskazuje wygląd liter (zwłaszcza w nagłówkach). Niektóre z nich mają kształty koptyjskich odpowiedników: przede wszystkim litery: Δ i Π. Pierwsza z nich ma szerszą podstawę, druga zaś szerszą nakładkę u góry. Ponadto paleografowie zauważają, że również litery: A i M przypominają raczej litery koptyjskie niż greckie[26].

Data powstania kodeksu

Cyryl Lukaris

Według arabskiej noty marginalnej na odwrocie pierwszego z czterech tomów manuskryptu Kodeks Aleksandryjski został napisany przez niejaką Teklę wkrótce po soborze nicejskim (325) (nie wiadomo, kim w rzeczywistości była Tekla – osoba św. Tekli z Ikonium , męczennicy chrześcijańskiej żyjącej w I w. n.e., a więc trzy wieki wstecz, jest tu wykluczona) – jej autorstwo uznawał Cyryl Lukaris. Informacja o Tekli i czasie powstania kodeksu początkowo znajdowała się na końcu kodeksu. Po stracie końcowych kart została ponownie wpisana w wieku XIII, tym razem do pierwszego tomu. Tak wczesną datę (325 rok) wyklucza jednak paleografia oraz obecność podziału tekstu na tzw. κεφαλαια, którego nie stosują pochodzące z IV wieku Sinaiticus i Vaticanus[7][68]. Rękopis nie może być datowany wcześniej niż na koniec IV wieku[32]. Tregelles zwrócił uwagę na to, że tekst Nowego Testamentu kodeksu zaczyna się obecnie w Mt 25,6 (po stracie 25 kart), a w bizantyjskim menologion tekst Mt 25,1-13 był czytany w dniu patronalnym św. Tekli, w związku z tym jej imię pojawia się na marginesie pierwszej karty NT-owego tekstu. Nota ta została później błędnie zinterpretowana, a Teklę uznano za autorkę kodeksu[69]. Stanowisko to poparł Scrivener [70]. Gregory wyraził przypuszczenie, że kodeks mógł być sporządzony w klasztorze poświęconym św. Tekli[68].

Kodeks zawiera List Atanazego o Psalmach pisany do Marcelinnusa, który nie może być datowany wcześniej niż na 373 rok i tym samym jest to terminus post quem kodeksu. Dzieje oraz Listy nie mają podziału tekstu według aparatu Eutaliusza, biskupa Sulci, a to wyznacza terminus ad quem na połowę V wieku[27]. Obecność Listów Klemensa, które były kiedyś czytane w Kościele, sugeruje okres, gdy kanon Nowego Testamentu nie był jeszcze do końca uregulowany. Pewne jest, że pismo rękopisu wygląda na nieco bardziej zaawansowane niż w Kodeksie Watykańskim lub Synajskim, zwłaszcza stosowanie inicjałów dla odróżnienia perykop tematycznych. Posiada też więcej dekoracji, jakkolwiek są one spotykane w starszych rękopisach[32].

Kodeks zawiera listy κεφαλαια przed każdą z ksiąg Nowego Testamentu, na marginesie tekstu ma numery κεφαλαια (rozdziały), a w górnym marginesie ich τιτλοι (tytuły). To również wskazuje na to, że powstał później niż Sinaiticus i Vaticanus, przy czym koniec IV wieku nie jest wykluczony[71]. Gregory datował jednak kodeks na II połowę V wieku[68].

Dalsza historia kodeksu

Tekst kodeksu wydany przez Woide metodą facsimile; zawiera tekst Jana 1,1-7

W roku 1621 Kodeks Aleksandryjski znalazł się w Konstantynopolu, a w roku 1624 Lukaris, już jako patriarcha Konstantynopola , podarował go królowi Anglii Jakubowi I jako wyraz wdzięczości za okazane mu wsparcie w jego konflikcie z rządem tureckim oraz Kościołem katolickim[24]. Ponieważ Jakub zmarł w 1625 roku zanim go otrzymał, rękopis został przekazany jego następcy, Karolowi I , w 1627 roku[72]. Początkowo należał do Royal Library, później (od 1757) do British Museum, a od 1973 roku znajduje się w British Library. 23 października 1731 kodeks był zagrożony przez pożar w bibliotece, ale został uratowany przez bibliotekarza Bentleya[73].

W 1633 roku Patrick Young, bibliotekarz, opublikował oba zawarte w rękopisie Listy Klemensa. Tekst Nowego Testamentu został wykorzystany (cytowany był w przypisach) w Biblia Sacra polyglotta B. Waltona z 1657 roku[6]. W 1730 roku Wettstein bardzo wysoko ocenił tekst kodeksu[74]. Początkowo uważał, że manuskrypt pochodzi z Aleksandrii, jednak w 1751 roku zmienił zdanie i uznał, z klasztoru na górze Athos[75].

Tekst ST i NT kilkakrotnie był wydawany metodą facsimile , po raz pierwszy (tekst Nowego Testamentu) – w 1786 roku przez Carla Gottfrieda Woide'a (1725-1790). Do tego wydania sporządzono specjalnie przygotowaną drewnianą czcionkę. XVIII-wieczna podobizna kodeksu idealnie naśladuje układ greckich liter oryginału, linijka po linijce, niemal jak w pierwowzorze. Jest to jedno z najlepszych wydań facsimile owych czasów[76], niemniej Woide nie uniknął pewnych, nielicznych wprawdzie, błędów, np. w 1 Tm 3,16[77].

W 1816-1828 tekst Starego Testamentu wydał H. H. Baber. W 1878 roku tekst NT został wydany metodą fototypicznego facsimile przez Edward Maunde Thompson[78], a w 1909 roku przez M.G. Kenyona[79]. W roku 2007 tekst kodeksu został zdygitalizowany przez Centrum Badań Manuskryptów Nowego Testamentu w oparciu o wydanie facsimile E. Maunde Thompson z roku 1879[80].

Znaczenie

Tekst Septuaginty ustępuje kodeksom Synajskiemu i Watykańskiemu . Wyjątek stanowią niektóre księgi, w których Kodeks Aleksandryjski staje się głównym świadkiem ich tekstu. Kodeks ma też najmniej luk w tekście Septuaginty (tylko siedem straconych kart). W Ewangeliach tekst reprezentuje tradycję bizantyjską i jest trzecim ważnym świadkiem ich tekstu. W Dziejach i Listach Kodeks Aleksandryjski reprezentuje tradycję aleksandryjską i dorównuje dwóm najważniejszym kodeksom z IV wieku – Synajskiemu i Watykańskiemu. Tekst Apokalipsy kodeksu jest natomiast najważniejszym świadkiem tekstu biblijnego.

Spośród ważnych kodeksów był pierwszym, który stał się dostępny dla biblistów – już w roku 1627 – i dlatego odegrał dużą rolę w krytyce tekstu (Walton, Mill, Bentley, Wettstein )[32]. Długo był postrzegany jako najważniejszy rękopis biblijny. W 1730 roku Wettstein nadał mu symbol A, utrwalając tym samym opinię, iż jest najlepszy wśród kodeksów biblijnych. Wettstein ogłosił w swej Prolegomena ad Novi Testamenti Graeci (1730), że jest to najstarszy i najlepszy rękopis biblijny i powinien stanowić podstawę dla wszelkich nowożytnych wydań greckiego Nowego Testamentu[81]. Dopiero w XIX wieku został wyprzedzony przez kodeksy Watykański i Synajski. Niemniej jednak na Kodeks Aleksandryjski powołują się zwolennicy tekstu bizantyjskiego (Burgon, Scrivener, Hills, Zunts).

Linki wewnętrzne

Przypisy

  1. S. P. Tregelles, "An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures", London 1856, s. 152.
  2. J. J. Wettstein, Novum Testamentum Graecum editionis receptae cum lectionibus variantibus codicum, t. 1, 1751.
  3. C. R. Gregory, "Canon and Text of the New Testament" (1907), s. 340.
  4. 4,0 4,1 Bruce M. Metzger, Bart D. Ehrman, "The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration", Oxford University Press (New York – Oxford, 2005), s. 67.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Kurt Aland, and Barbara Aland, The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Textual Criticism, transl. Erroll F. Rhodes, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan, 1995, s. 107, 109.
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Bruce M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Greek Palaeography, New York, Oxford: Oxford University Press, 1991, s. 86.
  7. 7,0 7,1 F. H. A. Scrivener, Six Lectures on the Text of the New Testament and the Ancient Manuscripts (Cambridge, 1875), ss. 51-52.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 Würthwein Ernst (1987). Der Text des Alten Testaments, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, s. 85.
  9. 9,0 9,1 C. R. Gregory, "Textkritik des Neuen Testaments" , Leipzig 1900, t. 1, s. 29.
  10. 10,0 10,1 C. R. Gregory, "Textkritik des Neuen Testaments" , Leipzig 1900, t. 1, s. 30.
  11. Edward Maunde Thompson, Facsimile of the Codex Alexandrinus: New Testament and Clementine Epistles, London 1879, s. 4.
  12. Westcott, "Canon", Appendix D. XII.
  13. Bruce M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament (Deutsche Bibelgesellschaft: Stuttgart 2001), s. 99; see also UBS3, s. 193.
  14. Bruce M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament (Deutsche Bibelgesellschaft: Stuttgart 2001), ss. 315, 388, 434, 444.
  15. Bruce M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament (Deutsche Bibelgesellschaft: Stuttgart 2001), s. 476.
  16. C. R. Gregory, Canon and Text of the New Testament (1907), s. 343.
  17. 17,0 17,1 Thomas Law Montefiore, Catechesis Evangelica; bring Questions and Answers based of the "Textus Receptus. (London, 1862), s. 267.
  18. F. H. A. Scrivener, Six Lectures on the Text of the New Testament and the Ancient Manuscripts Cambridge, 1875, s. 52.
  19. 19,0 19,1 S. P. Tregelles, "An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures", London 1856, s. 153.
  20. C. R. Gregory, "Canon and Text of the New Testament" (1907), s. 342.
  21. Frederick Henry Ambrose Scrivener : A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament. T. 1. Londyn: George Bell & Sons, 1894. 
  22. Eberhard Nestle and William Edie, Introduction to the Textual Criticism of the Greek New Testament, Londyn, Edynburg, Oxford, New York, 1901, s. 59.
  23. S. P. Tregelles, "An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures", London 1856, s. 155.
  24. 24,0 24,1 24,2 Robert Waltz, Encyclopedia of Textual Criticism.
  25. 25,0 25,1 25,2 Frederick Henry Ambrose Scrivener : A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, t. 1. London: George Bell & Sons, 1894. 
  26. 26,0 26,1 Thompson, E. M., Facsimile of the Codex Alexandrinus (4 vol, London, 1879), s. 5.
  27. 27,0 27,1 27,2 Frederick Henry Ambrose Scrivener : A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, t. 1. London: George Bell & Sons, 1894. 
  28. F. H. A. Scrivener, Six Lectures on the Text of the New Testament and the Ancient Manuscripts (Cambridge, 1875), s. 55.
  29. 29,0 29,1 29,2 F. H. A. Scrivener, Six Lectures on the Text of the New Testament and the Ancient Manuscripts which contain it (Deighton, Bell, and Co: Cambridge; London, 1875), s. 52.
  30. Greg Goswell, Early Readers of the Gospels: The Kephalaia and Titloi of Codex Alexandrinus , JGRChJ 66 (2009), ss. 134-174
  31. 31,0 31,1 S. P. Tregelles, An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures, London 1856, s. 154.
  32. 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 Frederic Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (London 1939) .
  33. Milne H. J. M. and T. C. Skeat, The Codex Sinaiticus and the Codex Alexandrinus (London, 1951, 1963).
  34. F. G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (London 1939) .
  35. T. C. Skeat, The Provenance of the Codex Alexandrinus, JTS VI (1955), ss. 233-235; Juan Hernández, Scribal habits and theological influences in the Apocalypse, s. 101.
  36. Kenyon, Codex Alexandrinus, 10.
  37. Juan Hernández, Scribal habits and theological influences in the Apocalypse, Mohr Siebeck, 2006, ss. 102-103.
  38. Lake, Kirsopp. Family Π and the Codex Alexandrinus. The Text According to Mark, London 1936.
  39. B. P. Grenfell & A. S. Hunt, Oxyrhynchus Papyri I (London, 1898), s. 7
  40. H. C. Thiessen, Introduction to the New Testament, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 1976, s. 45.
  41. H. Nordberg, "The Bible Text of St. Athanasius", Arctos, acta philologica Fennica, n.s. III (1962), pp. 119-141.
  42. Robert Waltz, Encyclopedia of Textual Criticism
  43. Septuaginta, ed. A. Rahlfs, Stuttgart 1979, vol. 1, s. 345
  44. 44,0 44,1 Septuaginta, ed. A. Rahlfs, Stuttgart 1979, vol. 1, s. 373
  45. Septuaginta, ed. A. Rahlfs, Stuttgart 1979, vol. 1, s. 480
  46. Septuaginta, ed. A. Rahlfs, Stuttgart 1979, vol. 2, s. 9
  47. Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece, 26 wydanie (Stuttgart 1991), s. 249.
  48. Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece, 26 wydanie, s. 345; Bruce M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament (Deutsche Bibelgesellschaft: Stuttgart 2001), s. 316.
  49. Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece, 26 wydanie, s. 354.
  50. Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece, 26 wydanie, s. 384.
  51. Bruce M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament (Deutsche Bibelgesellschaft: Stuttgart 2001), ss. 573-573.
  52. 1 Timothy 3:16 in Codex Alexandrinus at the Bible Research
  53. UBS3, s. 823.
  54. Bart D. Ehrman, The Orthodox Corruption of Scripture, Oxford University Press , Oxford 1993, s. 60.
  55. Eberhard Nestle, Erwin Nestle, Barbara Aland and Kurt Aland (eds), Novum Testamentum Graece, 26th wydanie, (Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1991), s. 634.
  56. K. Aland, M. Black, B. Metzger, A. Wikren: The Greek New Testament (3. wyd.). Stuttgart: United Bible Societies, 1975.  (UBS3)
  57. Juan Hernández, Scribal habits and theological influences in the Apocalypse, s. 100.
  58. McKendrick, Scot "The Codex Alexandrinus: Or the dangers of being a named manuscript" w: The Bible as a Book: The Transmission of the Greek text ed. S McKendrick & O. A. O'Sullivan; London: British Library & New Castle, 2003.
  59. T. C. Skeat, The Provenance of the Codex Alexandrinus, w: The collected biblical writings of T. C. Skeat, s. 119.
  60. F. C. Burkitt, Codex Alexandrinus JTS XI (1909-1910), ss. 603-606.
  61. K. Lake, Family Π and the Codex Alexandrinus (London 1937), s. 9.
  62. F. G. Kenyon, Reduced facsimile of the Codex Alexandrinus (1909).
  63. Burnett Hillman Streeter, The Four Gospels, a Study of Origins treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authourship, & Dates, (1924), s. 120
  64. T. C. Skeat, The Provenance of the Codex Alexandrinus, w: The collected biblical writings of T. C. Skeat, s. 120.
  65. 65,0 65,1 T. C. Skeat, The Provenance of the Codex Alexandrinus, w: The collected biblical writings of T. C. Skeat, s. 121.
  66. Scot McKendrick, The Codex Alexandrinus or The Dangers of Being a Named Manuscript, w: The Bible as Book: The Transmission of the Greek Text (ed. Scot McKendrick and Orlaith A. O'Sullivan; New Castle, Del: Oak Knoll, 2003), ss. 1-16.
  67. Westcott, "Canon", Appendix D. XII. s. 8
  68. 68,0 68,1 68,2 C. R. Gregory, "Canon and Text of the New Testament" (1907), s. 341.
  69. S. P. Tregelles, "An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures", London 1856, ss. 152-153.
  70. Scrivener, Frederick Henry Ambrose, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament (London 1894), t. 1, s. 102.
  71. F. H. A. Scrivener, Six Lectures on the Text of the New Testament and the Ancient Manuscripts (Cambridge, 1875), s. 54.
  72. F. H. A. Scrivener, Six Lectures on the Text of the New Testament and the Ancient Manuscripts (Cambridge, 1875), s. 50.
  73. Podczas tego pożaru uszkodzony został i znacznie zredukowany Codex Cottonianus, rękopis Septuaginty z V wieku (E. Würthwein: Der Text des Alten Testaments. s. 85. )
  74. J. J. Wettstein, Prolegomena ad Novi Testamenti Graeci (1730)
  75. J. J. Wettstein, Novum Testamentum Graecum editionis receptae cum lectionibus variantibus codicum manuscripts (Amsterdam 1751), s. 10 .
  76. T. H. Horne, An Introduction to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scriptures, (New York, 1852), vol. 1852, s. 224.
  77. S. P. Tregelles , "An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures", London 1856, s. 156.
  78. E. Maunde Thompson, Facsimile of the Codex Alexandrinus. New Testament and Clementine Epistles, London 1878.
  79. F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939.
  80. E. M. Thompson: Facsimile of the Codex Alexandrinus. London: British Museum, 1879-1883. 
  81. Marvin R. Vincent, A History of the Textual Criticism of the New Testament (The Macmillan Company: New York, 1899), s. 91.

Bibliografia

Tekst kodeksu

Wydania Novum Testamentum Graece i komentarze tekstualne

  • K. Aland, M. Black, B. Metzger, A. Wikren: The Greek New Testament (3. wyd.). Stuttgart: United Bible Societies, 1983. 
  • E. Nestle, K. Aland (pod red.): Novum Testamentum Graece (wyd. 26). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1991. 
  • B. M. Metzger: A Textual Commentary on the Greek New Testament. Stuttgart: 2001. 
  • K. von Tischendorf: Novum Testamentum Graece Recensionis Tischendorfianae ultimae . Leipzig: 1881. [dostęp 2010-03-18].  ( łac. )

Introdukcje do krytyki tekstu NT

  • K. Aland, B. Aland: The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Textual Criticism. Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company, 1995. 
  • C. R. Gregory: Textkritik des Neuen Testaments . Cz. 1. Lipsk: 1900. [dostęp 2010-03-18].  ( niem. )
  • F. G. Kenyon : Our Bible and the Ancient Manuscripts . London: 4th ed. 1939. [dostęp 2010-03-18].  ( ang. )
  • B. M. Metzger, B. D. Ehrman: The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration. New York, Oxford: Oxford University Press , 2005. 
  • F. H. A. Scrivener : A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament. Cz. 1. London: George Bell & Sons, 1894. 
  • B. H. Streeter: The Four Gospels. A Study of Origins the Manuscripts Tradition, Sources, Authorship, & Dates . Oxford: MacMillan & Co Limited, 1924. [dostęp 2010-03-18].  ( ang. )
  • H. B. Swete: An Introduction to the Old Testament in Greek. Cambridge: 1902. 
  • B. F. Westcott, F. J. A. Hort: Introduction to the New Testament in the Original Greek. New York: Harper & Bros, 1882; reprint, Peabody, Mass.: Hendrickson, 1988. 
  • E. Würthwein: Der Text des Alten Testaments. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1987. 

Opracowania

  • Burkitt, F. C. Codex Alexandrinus, Journal of Theological Studies XI (Oxford, 1909-1910), ss. 663-666.
  • Robert G. Calkins: Illuminated Books of the Middle Ages. Ithaca, New York: Cornell University Press, 1983. 
  • Greg Goswell, Early Readers of the Gospels: The Kephalaia and Titloi of Codex Alexandrinus , JGRChJ 66 (2009), ss. 134-174
  • Juan Hernández: Scribal Habits and Theological Influences in the Apocalypse: The Singular Readings of Sinaiticus, Alexandrinus, and Ephraemi. Tübingen: Mohr Siebeck, 2006. 
  • The Codex Alexandrinus: Or the dangers of being a named manuscript, w: The Bible as a Book: The Transmission of the Greek text. London: S. Mc Kendrick & O. A. O'Sullivan, 2003. 
  • Kirsopp Lake: Family Π and the Codex Alexandrinus. The Text According to Mark . London, 1936. 
  • B. M. Metzger: Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography. Oxford: Oxford University Press , 1991. . 
  • H. J. M. Milne: The Codex Sinaiticus and the Codex Alexandrinus. London, 1951, 1963. 
  • Scrivener, F. H. A. , Six Lectures on the Text of the New Testament and the Ancient Manuscripts which contain it (Deighton, Bell, and Co: Cambridge; London, 1875)
  • Skeat, T. C., The Provenance of the Codex Alexandrinus, Journal of Theological Studies VI (Oxford, 1955), ss. 233-235.

Linki zewnętrzne


Inne hasła zawierające informacje o "Kodeks Aleksandryjski":

II wiek ...

Diakon ...

Dezercja ...

Nowa Polityka Ekonomiczna ...

Akcja (prawo) ...

Szkoła Rycerska ...

Stanisław Małachowski ...

Narodowy socjalizm ...

Adolf Hitler ...

1969 ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Kodeks Aleksandryjski":

230b Kryzysy ideologiczne, gospodarcze i społeczne w Polsce Ludowej (plansza 5) ...

03. Makrootoczenie przedsiębiorstwa (plansza 11) ...

27. Prawo i jego funkcje (plansza 18) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie