Christian Ludwig Markgraf von Brandenburg-Schwedt, któremu zadedykowane zostały koncerty brandenburskie

Koncerty brandenburskie (BWV 1046–1051) – zbiór sześciu koncertów orkiestrowych Jana Sebastiana Bacha ofiarowanych margrabiemu Brandenburgii Christianowi Ludwigowi w 1721 , a skomponowanych prawdopodobnie w latach 1718 - 1721 .

Historia powstania

W 1721 Bach, prawdopodobnie znużony trzema latami małomiasteczkowej pracy w roli kapelmistrza, 24 marca ofiarował i zadedykował zbiór koncertów znanemu melomanowi margrabiemu Brandenburgii, Christianowi Ludwigowi. Zbiór ten skomponował prawdopodobnie już wcześniej w Köthen , jednakże dla magrabiego, miłośnika języka francuskiego, opatrzył go dodatkowo francuskim tytułem Six Concerts avec plusieurs instruments. Bach liczył prawdopodobnie na posadę u margrabiego, jednakże tak się nie stało. Nieznana jest ani reakcja na te koncerty ani ewentualne wynagrodzenie. Koncerty odnaleziono po śmierci margrabiego w skrzyni pełnej nut i sprzedano za 24 grosze. Odkryto je ponownie w XIX w archiwum Brandenburgii . Swoją obecną nazwę Koncerty brandenburskie zawdzięczają pierwszemu biografowi Bacha Johannowi Nikolausowi Forkelowi, który w napisanej przez siebie biografii tak właśnie je nazwał w 1802 .

Pod względem muzycznym koncerty te niewiele łączy. Tytuł wskazuje jedynie, że zostały, być może w sposób zamierzony, napisane na możliwie wiele różnych zespołów, o różnym składzie.

Polifonia Koncertów Brandenburskich

Idea polifonii

Muzyka Bacha jest przede wszystkim polifoniczna . W jego czasach, polifonia i sztuka kontrapunktu nie stanowi już naczelnego problemu, choć jest jeszcze podstawą nauczania kompozycji. Wewnętrznym motorem muzyki staje się harmonika . Tymczasem Bach w swojej ewolucji twórczej zmierza do coraz większej polifonizacji muzyki, co było postrzegane przez jemu współczesnych jako anachronizm. W Koncertach brandenburskich Bach eksperymentuje z formą – gatunkiem koncertu instrumentalnego i tradycją concerto grosso. Doświadcza różnych form (sposobów obsady), różnych kształtów, kolorystyki brzmieniowej. Każdy koncert jest pod tym względem inny. Lecz łączy je właśnie polifoniczność. Koncerty brandenburskie są przejawem nowoczesnego myślenia instrumentalnego daleko wyprzedzającego swój czas. Są to swego rodzaju utwory pre-symfoniczne. Nowoczesne Koncerty Bacha są jednocześnie głęboko zakorzenione w tradycji mszalno-motetowej, gdzie muzyka poddana była bez reszty polifoniczności. Także ruchliwość głosów jest charakterystyczna dla polifoniczności renesansowej.

Instrumentalne i zespołowe

W Koncertach brandenburskich możemy zaobserwować szczytowe przejawy Bachowskiego instrumentalizmu – zespołowego koncertowania. Polifonia wywodzi się ze źródeł i tradycji wokalnych. Jednak w Koncertach charakter tej polifonii jest całkowicie instrumentalny, świadczy o tym kształt motywów, rozwijanie tematów, figuracja, prowadzenie narracji oraz sposoby wiązania linii melodycznych. Koncerty przede wszystkim należy grać, a dopiero potem ewentualnie śpiewać.

Koncertowanie

W Koncertach Bacha spotyka się wiekowy, głęboki nurt polifonii z wartkim strumieniem młodej jeszcze sztuki instrumentalnego koncertowania. Po mistrzowsku godzi harmonijnie oba te nurty, czego efektem są te arcydzieła. Tego rodzaje syntezy są znamienne dla całej jego twórczości. W żadnym innym jednak utworze instrumentalnym Bacha – prócz Koncertów Brandenburskich – myśl polifoniczna nie skrywa się tak głęboko, nie maskuje tak przemyślnie, a sztuka koncertowania nie pochłania tak silnie i całkowicie uwagi słuchacza.

Barwa

W Koncertach Brandenburskich po raz pierwszy w dziejach kulminuje nowożytna świadomość muzycznej kolorystyki, koncepcja instrumentacji, gdzie każdy z instrumentów jest osadzony w określonej partii i nie może być podmieniony na inny. Eksperymentalne podejście przejawia się już w koncepcji obsady. Każdy z Koncertów ma inną obsadę.

Koncerty Brandenburskie są piękną i wielobarwną kompozycją, przyjemną i łatwą do słuchania – ale nie do grania. Wymagają one muzyków wirtuozów, mistrzów swego fachu. Takiej muzyki oczekiwał książę i dwór oraz znawcy w Kothen.

Bach w sposób nowoczesny zinstrumentalizował starą polifonię. Motywom i tematom , głosom, liniom, kontrapunktom przypisuje odpowiednie instrumenty. Orkiestrowa przestrzeń zagospodarowana jest polifonicznie – barwami określonych instrumentów. Są to wykształcone wzory postępowania klasycznego i romantycznego symfonizmu – myślenia orkiestrowego i symfonicznej wyobraźni. Rozwijają się tutaj trzy bardzo ważne komponenty przyszłego stylu symfonicznego:

• dialog instrumentalnych barw dźwiękowych
• rozszczepialność kolorystyczna linii melodycznych
• polifonia barw brzmieniowych

Inaczej mówiąc – kontrapunkt kolorystyczny.

Taniec

Muzyka Bacha jest również muzyką rozrywkową. Ma cieszyć ucho i sprawiać przyjemność słuchającym. Dlatego też taniec wyznacza Koncertom Brandenburskim istotny rytm. Koncerty poruszane są energią rytmu tańców suitowych ( Courante , Sarabanda , Gawot , Menuet , Passepied , Polonaise , Gigue i inne). Pod tym względem bliskie są suitom orkiestrowym, choć przedstawiają wyższy stopień stylizacji tańców i syntezy tanecznych formuł.

Muzyka orkiestrowa czy kameralna?

Jeszcze niedawno dzieła te wykonywano przez orkiestry symfoniczne , przy wykorzystaniu dość rozbudowanej sekcji smyczkowej . Wykonywano je również jednak, jako muzykę kameralną, z jednym instrumentem w każdej partii. W pomocy wiernej interpretacji muzyki Bacha może pomóc analiza składu instrumentalnego Koncertów.

• Można założyć, że jako kapelmistrz Bach siedział zawsze przy klawesynie , realizując basso continuo . Dotyczy to w szczególności Koncertu V, z wirtuozowską partią solową na ten instrument. ^[1]
• Z Koncertu III można wywnioskować, że Bach miał dostępnych przynajmniej kilku skrzypków , altowiolistów i wiolonczelistów .
• Dodatkowo w Koncercie VI, występują zwielokrotnione partie violi da braccio i violi da gamba , przy czym te ostatnie mają bardzo ograniczone technicznie partie, co sugeruje, że mogły być wykonywane przez osoby grające "profesjonalnie" na innych instrumentach smyczkowych (w epoce baroku multiinstrumentalność była powszechna).
• Za zwielokrotnieniem partii smyczkowych przemawia włoskie słowo "ripieno" dodane przy partiach instrumentów smyczkowych. Znaczy dosłownie "napełniony, nadziewany, faszerowany".

Z powyższych argumentów można wywnioskować, że partie instrumentów smyczkowych, które nie były solowe, były zwielokrotnione, ale bardzo skromnie. Najprawdopodobniej do 4-5 skrzypiec , 2-3 altówek , 1-2 wiolonczel .

Poszczególne koncerty

I Koncert brandenburski F-dur

I. (Allegro) II. Adagio III. Allegro IV. Menuet: Trio I; Polonez (Polacca); Trio II

Obsada: 2 rogi , 3 oboje , fagot , oraz skrzypce piccolo solo, dwoje skrzypiec, altówka , wiolonczela i basso continuo dla akompaniamentu. Jedyny koncert w tym zbiorze składający się nie z trzech lecz z czterech części, który po pierwszych trzech częściach zamienia się w małą suitę . Ostatnia część to rozbudowana i relaksacyjna sekwencja składająca się z menueta wykonywanego czterokrotnie z oddzielnym trio lub polonezem dla każdego z tych interwałów. Wcześniejsza wersja tego koncertu zachowała się jako Sinfonia BWV 1046a.

Czas trwania ok. 23 min

II Koncert brandenburski F-dur

I. (Allegro) II. Andante III. Allegro assai

Koncert ten jest w formie concerto grosso i wymaga nieco prostszego lecz mniej spotykanego zespołu składającego się z trąbki , fletu prostego , oboju i skrzypiec solo, z parą skrzypiec, wiolonczelą i basso continuo w roli akompaniamentu. Współczesnych badaczy zdumiewa, że trębacz w zespole Bacha był w stanie wykonać szybkie pasaże tej części grając na instrumencie, który nie posiadał zaworów. Nawet dzisiaj gdy często używa się specjalnej małej trąbki z zaworami, partia ta jest uważana za bardzo wymagającą.

Czas trwania ok. 12 min

III Koncert brandenburski G-dur

I. (Allegro) II. Adagio – jeden takt złożony z dwóch akordów. III. Allegro

Ten koncert często jest cytowany jako pierwowzór współczesnego kwartetu smyczkowego, jako że Bach wymaga tu jedynie instrumentów smyczkowych. Troje skrzypiec, trzy altówki , i trzy wiolonczele, którym towarzyszy basso continuo. Druga część zawiera jedynie dwa akordy, które tworzą kadencję frygijską i chociaż nie ma na to bezpośredniego dowodu prawdopodobnie akordy te otaczała lub następowała po nich kadencja improwizowana przez grającego na klawesynie lub na skrzypcach.

Czasami druga część tego koncertu (Largo) zastępowana jest drugą częścią Sonaty na skrzypce i basso continuo G-dur , BWV. 1021, jako że zawiera ona w akordach kończących identyczną kadencję frygijską.

Czas trwania ok. 12 min

IV Koncert brandenburski G-dur

I. (Allegro) II. Andante III. Presto

Koncert ten na skrzypce i dwa flety proste z towarzyszeniem dwojga skrzypiec, wiolonczeli i basso continuo. Bach wykorzystuje te typowe instrumenty w dość nietypowy sposób. Wymagająca partia solowa skrzypiec momentami naśladuje akompaniament basu przenosząc to co tradycyjnie jest fundamentem do sopranu. We współczesnych wykonaniach flet poprzeczny zastępuje czasami flet prosty.

Czas trwania ok. 17 min

V Koncert brandenburski D-dur

I. Allegro II. Affetuoso III. Allegro

Koncert napisany na flet, skrzypce i klawesyn , z towarzyszeniem skrzypiec, wiolonczeli i basso continuo. Wykorzystuje popularną konfigurację zespołu kameralnego (flet, skrzypce, i klawesyn). Uważa się, że koncert ten został napisany w 1719, wkrótce po sprowadzeniu przez Bacha z Berlina nowego klawesynu dla zespołu w Cöthen. Koncert ten jest predysponowany do ukazania piękna gry na klawesynie, ale szczególnie w długiej i ozdobnej solowej kadencji pierwszej części. Wydaje się prawie pewnym, że Bach uważany za wielkiego wirtuoza w swoich czasach, był solistą w trakcie premierowego wykonania. Badacze widzą w tym dziele pierwszy koncert fortepianowy w historii muzyki, formę rozwiniętą później we własnych dziełach Bacha, jak również w koncertach fortepianowych Mozarta oraz Beethovena . Dodatkowo na sposób solowy dają się tu usłyszeć skrzypce i flet poprzeczny.

Koncert ten idzie w ślad za tradycją concerto grosso. Partia solowa skrzypiec jest bardzo wirtuozowsko poprowadzona. W części końcowej znajduje się znakomicie ułożona fuga .

Czas trwania ok. 22 min

VI Koncert brandenburski B-dur

I. (Allegro) II. Adagio ma non tanto III. Allegro

Ten koncert przeciwstawia dwa tria. Po jednej stronie zasiadają "współczesne" instrumenty: dwie altówki i wiolonczela, podczas gdy po drugiej są "staromodne" viole da gamba i kontrabas. Te przeciwstawione niskie tria przedstawiają serię z motywów z wezwaniem i odpowiedzią. Koncert ten ze swoją ciemną barwą pozbawioną dźwięku skrzypiec przypomina wczesną muzykę konsortów.

Czas trwania ok. 18 min

Inne

Koncerty brandenburskie, a zwłaszcza II, III IV i V nie tracą na popularności i są często wykonywane i nagrywane. Główne orkiestry symfoniczne grywają je rzadziej niż w przeszłości, a stają się one domeną zespołów muzyki dawnej.

Wielokrotnie muzyka tę wykorzystywano w filmach i programach telewizyjnych. Urywek II Koncertu brandenburskiego został umieszczony w sondach kosmicznych Voyager na dysku Golden Record .

Słynne nagrania

• Wendy Carlos nagrała wszystkie te koncerty na syntezatorze, szczególnie III Koncert (umieszczony na jej płycie Switched-On Bach w 1968 ) i IV Koncert (płyta The Well-Tempered Synthesizer). Pianista kanadyjski Glenn Gould określił jej nagranie IV Koncertu jako najznakomitsze wykonanie jakie słyszał.

• Spis innych znanych nagrań [1]

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Koncerty brandenburskie w formatach mp3 i FLAC, nagranie Czeskiego Radia